Амьдран буй нийгмээ сольцгоож, түүнээ хүлээн зөвшөөрөөд 25 дахь жилдээ орлоо. Яллаа, ялагдлаа, хямарлаа, гэнэт баяжлаа, тэгснээ бас хямарлаа. Юм юм л болоод өнгөрөв. Дөрвөн жил тутамд гурваас доошгүй сонгууль, мөн түүнээс цөөнгүй ган зуд, өн хүртэл үзээд амжсан байна шүү. Басчиг дэмий яриад улстөржөөд, иргэний дайн гаргангаа ал¬даад суугаад байсангүй. Олон сайхан барилга, үндэсний үйлдвэр, олноор төрөн гарч, 400 мянган тонн тариа, 40-50 сая мал, бүгдээрээ шахуу унах машинтай болоод авчихлаа. Хамгийн олзуурхууштай нь мисс охид, саятан бүр тэрбумтнууд нүдэнд илүүтэй өртөж, гуйлгачин, траншейнийнхан харагдахаа болио юу даа. Бөөс бүр нүдний гэм болоод удаж байна.
Хувьсгалын жилүүдэд Монголын алтан ургийнхан хийгээд сэхээтнүүдээ 700 гаруй сүм хийдийн хамт устгасан гэдэг шиг дээрх гэгээлгийн хажуугаар энэ хорь гаран жилд социалист бүтээн байгуулалтын үеийн нүсэр байгууламжуудын ихэнхийг нураагаад зөөчихсөн. Улс орныг улдан чангаагч улаан толгойтнууд төрийн болон хувийн байгууллагуудаар зайгүй шигдчихсэн байсныг увуу цувуугаар нь огцруулаад шахаад дуусч байна. Харин буудаж сөнөөгөөгүй ээ хөөрхийсүүдийг. Одоо “Цагаантны үлдэгдлийг” Алтанхуяг жанжны шинэчлэл гүйцээн цэвэрлэснээр Монгол орон дэлхийн бусад гүрэн улстай өндөр намаараа ижилсэн, ялгаагүй болох замдаа шуударлаа.
Өнөөдөр хувийн тооцоо, урьдны өс хонзонгийн сэдэлтэй л биш бол дахиад цаана нь нураах, солих, өөрчлөх шаардлага үндсэндээ дуусч байна. Яахав анхнаасаа л ярьсаар л яваа МИАТ, Эрдэнэт, Төмөр зам зэрэг улс төр олон улсын шинжтэй асуудал бол бий. Өмнөх нийгмийн үед байгуулагдсан засаг захиргаа, албан газар, хувийн хэвшлийнхний зарим нь сохор азаар ч юм уу хөл алдалгүй өнөөдөртэй золгочихсон жишээ бас бий. Өнөө зун ерэн жилийнхээ ойг тэмдэглэж байгаа олон сум нэг хэсэг их ядарсан даа. Энүүхэн хотын хажуу дахь Атар, Нөхөрлөл, Залуучууд, Угтаал, Баянцогт сум САА-нуудын ард иргэд нь хот суурин руу дайжин одож эмнэлэг сургууль эзгүйрэн, үүдэн шүдээ цөм цохиулчихсан мэт гудамжууд нь онгойсон. Шалтгаан нь удирдлагын муугийнх, эсвэл угаасаа амьдрах тохь тухгүй орчинд хүмүүсийг албадан цуглуулсан нь цагийн шалгуурыг даагаагүй. Тэгвэл энэ хүнд үед адилхан хажууд нь оршин буй Жаргалант, Зүүнхараа, Батсүмбэрийнхэн зах зээлд төдийлөн барьц алдалгүй тэсээд гарсан төдийгүй одоо улам өргөжин тэлж хөгжих өнгөндөө оржээ. Бүр дотогшоо нарийвчлан сонирхвоос аль 1960 оны үеийн технологитой талх, халуун усны газар нь хэдий хувьчлагдсан ч ажлаа үргэлжлүүлсээр явааг бахархахгүй байхын аргагүй. Иймэрхүү объект, субъектуудыг ашиггүй байсан ч авч үлдэн, дээр үеийн болхи хийц загварыг нь хөндөлгүйгээр түүхчилэн үлдээвэл сая 1937 оноос шал өөр бидний хүссэн ардчилсан хувьсгалын утга илэрхийлэгдэх учиртай. Ямар юм өөрчлөх шинэчлэхийн дон туссан биш дээ. Монголын үндэсний бөхийн холбоо түүний удирдлага, бөхийн өргөө тойрсон хэрүүл, үндэсний спортын тухай хуулийг хүртэл өөрчлөн тэмцэлдэж байв. Энийг өөрчилчихвөл өөрчилчихөөр улс төрийн хүчин, жагсаал цуглаан, нам лам засаг төр зөндөө л солигдлоо. Зайлуул бүгдэд нь тэсээд гараад ирчихлээ. Одоо Нямдоржийг нь солилоо гээд юу ч сайжрахгүй ба муудахгүй. Цаашид харин уламжлалт монгол бөхийн асуудлыг эднийхэн есөн үеэрээ дамжуулаад аваад явчихвал хэн хэндээ аштай амар уу. Хувь хүнийхээ хувьд Нямдорж тэргүүний үйл ажиллагаа маньд таалагдаггүй л дээ. Ер нь тэгээд бүх л юмс заавал надад, манайханд таалагдаж байх албатай ч биш. Бусдад таалагдах, тэдний эрх ашгийн төлөө өөрийгөө золиосолдог байсан тэр бурангуй тогтолцооноос салах гэж тэлчлээд байгаа улс шүү дээ бид чинь. Төрийн есөн туг хөхлийг ч хэн нэгэн айл дагнаад явчихвал бас л нэг уламжлал. Хожим иймэрхүү түүх соёлын чигийн зах зээл ашигтай болоод ирэхийн цагт урьдынх шиг баахан дууриамлууд гараад ирэхийг байг гэхгүй. Одоо энэ номын сан, музей дэх ховор нандин эд зүйлийг үндэсний баячуул, арилжааны банкны эзэд давхар маналцдаг, шаардлагатай бол гэр орондоо байршуулах, хэрэглэх, арилжих эрхийг ч өгсөн нь дээр дээ.
Гандан ба түүний удирдлагыг тойрсон хэрүүл үе үе босч ирдэг. Тэрнийг л шинэчлэхгүй үлдээчихвэл улс орон болохоо байчих юм гэнэ дээ. Орчлонгийн хамаг хүнд суртал энэ дэнж дээр тунараад хоцорсон бол одоо бандан тас. Энэ олон өөрчлөлт хувьсгалын аль нэгнээр тэр муу шар феодалуудыг арчаад хаячихгүй юугаа хийж байсан юм.
Эрүүл мэнд, боловсрол, цэрэг, гадаад харилцаа,хөдөө аж ахуйг удирдддаг төрийн яамд байгууллага, төрийн ордон засгийн газарт бүх цаг хугацааны турш тогтвортой нэг ажлаа хийсээр буй ажилтнуудын ажлаа үргэлжлүүлэх баталгаа гаргаж, улмаар боломжтой бол үр хүүхдэд нь өвлүүлдэг болговол энэ улс чинь сая л нэг бүрэн гүйцэд өөрийн гэсэн онцлог голомт, уламжлал нь бүрэлдэх юм. Харин тэр шүүх цагдаа, НАХ, чигийн школ тогтолцоог өөгшүүлэн үлдээвэл арай ч хэтрэнэ ээ. Суманд насаараа ажиллаж байгаа сумын нарийн бичгийн дарга, зарим багийн даргыг одоо сольж яах гээд байгаа юм. Хонзонтой юу, өөр нам уу?. Тэр одоо өнгөрсөөн. Ажлаа муу буруу хийдэг байсан ч ийм олон жил тэр мээстэн дээр донхойж үлдсэн бол одоо сэтэрлэхээс өөр яахав. Ямар нэгэн асуудал гарахад дараа нь компьютерийн файлнаас яаж доор байдаг юм. Хэвлэл мэдээллийн салбарт гэхэд өдөр тутмын сониноос “Өнөөдөр”, “Өдрийн сонин”, телевизээс “Улаанбаатар”, “ТВ-25, “ТВ-5”,”ТВ-9” сувгууд өөр өөрийн үзэл бодол, үйл ажиллагаагаа цагийн эргүүлгэнд солилгүйгээр унаж босон арав хорин он жилийг туучин энэ өдөртэй золгосон юм.Тэдэнд өөрийн гэсэн үзэгч уншигч, үзэн ядагч аль аль нь бий. Тиймдээ л сайхан шүү дээ.Интернэт сайт тэргүүтэй бусад мэдээллийн хэрэгслүүд дээрх хэд шиг тогтвортой ажиллаж хараахан амжаагүй, дархлаа суусан гэх баталгаагүй, мөн цөөнгүй нь цагийн аясыг даган хамелион шиг өнгөө өөрчилж , эздээ сольж ашиг сугалаа хөөцөлдөн нэр нүүрээ барцгаасан байдаг. Одоо эдний дотоод хэрэгт оролцон төрөөс хууль санаачлан улс төрдөө ашиглахаар санаархан бужигнуулах нь хорвоогийн бүх өргөсийг түүж барахтай ялгаагүй хэрэг.
Өнөөдрөөс эхлээд дахиж холио солио хийхгүй гэвэл ёстой муухай луйвар чинь тэр л болох байх. Тэгээд ч дараа нь өөр улс төрийн хүчин гарч ирээд улам л заналтайгаар авч хаях байлгүй. Би энд зөвхөн бүх цаг хугацааны турш тэсч үлдэгсдийг л хөндөж байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл ойролцоогоор 2000 оноос өмнө бий болсон, байсан мөртлөө одоо “амьд мэнд” яваа сайн муу ололтуудыг өнгө алаглуулан хэвээр нь орхимоор байна. Дөрвөн жил ч юм уу жаахан байж байгаад л энэ улс орон час улаан, эсвэл гүн хөх өнгөтэй болоод байвал ард түмэн аяыг нь даахгүй. Ер нь одоо дараагийн сонгуулиас хэтэрхий лут мөрийн хөтөлбөр гаргаж улам жаргаана гэдгээ болих хэрэгтэй. Тийм амьдралаас тасарчихсан юм гэж юу байдаг юм. Амьдрал ямар ч драмгүй диваажин мэт байх нь мөн л зовлон болдгийг хөгшин Европ хэлдэг боллоо.
Бид 1990 онд эрх чөлөө¬гөө шинээр тунхаглаж өөрч¬лөлт хийхийн сацуу Чингэсийн Монголын үеийн уламжлалуудаа сэргээх гэсэн чинь эзэн хааны өрөөсөн оймс ч үлдээлгүй өмнөх үеийнхэн маань устгаад хаячихсаныг харамсаад бардаггүй. Одооны энэ түүхэн зураг хөрөг хөшөө дурсгал бүгд шал худлаа фантазууд. Эртний хаадын сэрэг дүрийг гэхэд л Мандир гэдэг нөхөр нэг амьсгаагаар санаанаасаа зохиогоод зурчих луу яалаа. Дахин дахин ингэж худлаа явмааргүй байна. Өнгөрөгч 25 жил нь дундад зууны үедсэн бол зуу, 200 жилд ч амжимгүй бүтээн байгуулалт, эвдэн сүйтгэлт цуг чихэлдээд өнгөрлөө. Уг цаг хугацааны шалгуурыг шувтлан гарсан, тэсэн үлдсэн тохиолдол тийм ч элбэг бишээ.