-ГАВЬЯАТ
МАЛЧИН Х.МАГСАРЫН МАЛЫГ МАЛЛАЖ, 500 ГАРУЙ МАЛТАЙ

БОЛСОН ЗАЛУУ ХОТНООС НЬ ХУЛГАЙ ХИЙСЭН ХЭРЭГТ ШАЛГАГДАЖ БАЙНА-

Түрүүч нь 160
(4800), 161 (4801) дугаарт

А.Энхнастын хашаанаас хөдөлж голоо уруудлаа. Галуут багийн төв
эзэнгүй байх аж. Багийн төв дээр саяхан зассан болов уу гэмээр хоёр байшингаас
өөр юм алга. Багийн даргынх сумын төвд байдаг гэх юм билээ. Малчид “Уг нь баг
эзэнтэй, дарга малчдаа эргэж тойроод байвал хулгайчид танагтай байх болов уу.
Гэтэл төр төлөөлсөн газар нь эзгүй л байна шүү дээ” гэцгээж байв. Зам зуур
Б.Энхбаярын гэргий, дүү нар нь хонио хяргаж байхтай таарлаа. Өнгөрсөн хавар
Б.Энхбаярынх бас хоёр эр үхрээ алджээ. Энэ талаар Б.Энхбаярын эхнэр Д.Оюунгэрэл
“Манай хүнийг хонио эргүүлж явахад цагаан өнгөтэй машин энэ хавиар эргэлдээд
байсан юм билээ. Ойртоод очихоор явчихаад байсан гэсэн. Тэгтэл үдэш нь хоёр эр
үхрийг минь жалганд хөөж аваачаад хүлж, нэгийг нь махалчихсан. Нөгөөх нь
хүлгээгээ тасдсан бололтой гүйж ирсэн. Үхэр махалсан газарт хутга, машиныхаа
сэлбэгийг орхисон байсан. Цагдаа нар хутгыг нь гялгар уутанд хийгээд аваад
явсан. Генералын Хадаа гэгч нөхөр жил бүр машин сольж унаад энэ хавиар
эргэлдээд байдаг. Тэр эргэлдэхээр заавал айлын малд хулгай ордог юм. Ням гуайн
адуун дунд хүртэл яваад байсан гэнэ лээ. 

Түүнийг дагаж хулгай хийсэн хоёр
хүүхдүүдийн нэг нутагтаа нэр хүндтэй мянгат малчны хүү юм билээ. Мянгат малчны
хүүхэд нэг голынхныхоо малыг хулгайлаад байхаар яах билээ” гэв. Энэ мэтээр
уулзсан хүн, очсон айл бүр малаа алдсан тухайгаа ярина. Хулгайчдын увайгүй
үйлдлийг жигшиж, зэвүүцсэн малчид “Тэдний малыг тэгж махалсан байна лээ”, “Тэр
гуайн малыг нядлаад аваад явахдаа арай ч дээ гэмээр болгож” гэх мэтчилэн ярьж
байсан. Хадаа Аяа гэдэг хөгшний хоёр үхрийг хулгайлж нядлахдаа өвчүүг нь
гэрийнх нь ойролцоох хадан дээр дэлгээд орхисон л гэнэ. Д.Үржингийн бухыг
алчихаад сэвсээр нь толгойг нь хуччихсан байсан гэцгээнэ. Бас тэдний азарга,
гүү хоёрыг алаад азарганых нь засааг гүүний толгойн дээр тавьчихаад явсан л гэнэ.
Малчдын ярьж байгаагаар дээрх хэрэг өнгөрсөн жил гарсан аж.

 

“ГОЛОМТООСОО ХУЛГАЙ ХИЙДЭГ ЮМ БАЙНА”

Бид Хэрлэн гол уруудаад гавьяат малчин Х.Магсарынд очлоо. Хоёр
хүү нь хойно, урд нь км орчмын зайтай саахалт зусч байгаа аж. Хоёр хөгшин,
туслах малчин залуутайгаа байдаг бололтой. Хотоос хоёр гөлгөн нохой авчирсныг
банхрууд нь дээрэлхэх янзтай байгааг гэрийн эзэн сонин болгож ярив. Хоттой хонь
руу нь хулгайч орсноос хойш Х.Магсар гуайн бие нэлээд дордсон гэнэ. Өвгөнийхөө
тухай “Сэтгэл санаагаар унахаар өвчин нь сэдэрчихдэг юм байна. Муу юм харснаас
хойш хэд хоног дуугаа хураасан. Ойрноос эмчилгээ хийлгэхээр явна” гэж хөгшин нь
ярив. Х.Магсар гуай Ховд аймгийн Булган сумын уугуул. 1970-аад онд хэдэн нялх
хүүхэдтэйгээ нэгдлийн мал маллахаар Баяндэлгэр суманд ирж байсан түүхтэй. Тэр
цагаас хойш Гүн галуут нуур, Хэрлэн голын хөвөөгөөр малаа маллаж, нутгаа шүтэж
яваа буурай. Сумын аварга малчнаар таван удаа шалгарч байсан юм билээ. Х.Магсар
гуай 1993 онд мянгат малчин болж байжээ. Тэрбээр зургаан өрхийг малжуулж,
гурван туслах малчинг ажлын байраар хангаж 2007 онд гавьяат малчин болжээ.
Тэднийх есөн хүүхэдтэй. Хоёр хүү нь мянгат малчин. Бусад нь суурин газар бизнес
эрхлэх нь эрхэлж, төрд ажиллах нь ажиллаж байгаа гэнэ.  

Х.Магсар гуай болж өнгөрсөн явдлын талаар ярихдаа “Байсхийгээд л
малнаас нэг, хоёр хонь зүсээрээ дутаад байдаг. Малчин хүүгээ зэмлээд байтал
хулгайч шөнөөр ирээд шүүрээд явчихдаг байж. 13 хонийг минь нядлахаас хэд
хоногийн өмнө нэг шөнө хөгшнийг гарахад гэрийн гадаах тэргэн дор хоёр нөхөр
хэвтэж байж. Ямар учиртай хүмүүс болохыг нь асуугаад гэртээ оруулахад
“Нохойноос айгаад тэргэн дор чинь орчихлоо. Машин ойрхон эвдэрчихсэн. 10-ын
түлхүүр байна уу” гэдэг байгаа. Тэр хоёр нөхөр түлхүүр авч яваад төд удалгүй
авчирч өгсөн. Азаар малчин хүү минь машиных нь номерыг тэмдэглээд авчихсан юм
билээ. Түүний дараахан нь тавдугаар сарын 14-ний үүрээр бие засах гээд гартал
хоттой хонь байдаггүй. Сандраад эрэл болтол гэрийн араар туугаад Зүүн шандын
аманд сорчилж байгаад 13-ыг нядалсан байна лээ. Тэндээсээ Хөх овоо руу
хөөчихсөн. Хөх овооны хайрхан (чоно) 20 гаруй бог сэглэчихсэн байгаа юм. Тэдний
хийсэн үйлдлийг ярихад хүртэл жигшмээр. Хэрэг болсны дараа хүүхдүүд Багануурын
телевиз, радиогоор “Хулгайн талаар мэдээлэл өгсөн хүнд арван сая төгрөгийн
шагнал өгнө” гэж зар тараасан ч мэдээл орж ирээгүй. Харин малчин хүү минь дээр
ярьсан цагаан машины дугаарыг өгтөл хулгайчдын унаж явсан машин болж таарсан юм
байна. Ингээд хэрэг шалгагдаж байгаа” гэв. Сартай шөнө хоттой хонь туугаад
явахаар нохой хуцдаггүй юм байх даа гэж тодруулахад “Хулгайчдын нэг нь
манайхаас голомтоо бадрааж, малжсан айлын хүүхэд юм шүү дээ. Нэг ёсондоо
голомтоосоо эргэж хулгай хийж байна. Тэгэхээр манай нохой танилгүй яах вэ.
Таниад чимээ өгөөгүй юм билээ” гэлээ.

 

СЭЖИГТНҮҮД

ХЭН БЭ?

Гавьяат малчин Х.Маг­сарын малыг хулгайлсан хэрэгт гурван хүн
сэжигтнээр татагдаж байгаа. Тэдний хоёр нь Х.Магсарынхаас гадна А.Энхнаст,
Б.Энхбаяр нарын малыг хулгайлснаа хүлээжээ.

 

ТОЛГОЙЛОГЧ

ГЭГДЭЖ БУЙ ГЕНЕРАЛЫН ХАДБААТАР

Уулзсан малчин бүр түүнийг хадны мангаа шиг ярьдаг юм билээ.
Ямар сайндаа “Танихгүй хүн ороод ирэхээр Генералын Хадаагийн хамсаатан явж
байна уу гэж сэжиглэдэг болсон” гэцгээх вэ дээ. Түүний талаар үлгэр домог мэт
яриа малчдын дунд байх юм. Жил бүр машин сольж унадаг л гэнэ. Өнгөрсөн жил
портертой байсан. Энэ жил нэмээд соната-6 авсан гэцгээх юм билээ. Хадбаатарын
аавын тухайд олон жилийн өмнө Баян-Өлгий аймгаас Баяндэлгэрт шилжиж ирсэн
гэцгээж байсан. Ерөнхийдөө айлын мал маллаж байгаад цөөн хэдэн малтай болсон
айл юм уу даа. Одоо Хадбаатар ахтайгаа Багануур дүүрэгт амьдардаг аж. Тэрбээр
2011 оноос хойш малын хулгайн хэрэгт шалгагдаж байгаа. Бичиг үсэг мэддэггүй
тэрбээр эрх ашгаа хамгаалахдаа гаргуун гэх юм билээ. Малчид энэ талаар
“Заргалдсаар бай­гаад дөрвөн цагдааг ажилгүй болгосон нөхөр, хэцүү хүн дээ”
гэцгээсэн. Албаны эх сурвалжаас энэ талаар тодруу­лахад Г.Хадбаатар 2011 оны
нэгдүгээр сарын 25-26-нд шилжих шөнө Төв аймгийн Эрдэнэ сумын малчин Ж-ын 12
адууг хулгайлсан үйлдэлд шалгагдаж байхдаа Төв аймгийн Цагдаагийн газрын Мөрдөн
байцаах тасгийн мөрдөн байцаагчаар ажиллаж байсан Д.Сандагбалиряг өөрийг нь
эрүүдэн шүүсэн гэж гомдол гаргаж байсан. Түүний гомдлын дагуу шүүх
Д.Сандагбалиряд тэнсэн харгалзах ял оноож байсан юм байна.

Г.Хадбаатарт холбогдох малын хулгайн дөрвөн хавтаст хэрэг
хуулийнханд бий. Хэд, хэдэн сумаар явж хулгай хийсэн гэх үйлдлүүдийг нь нэгтгэж
Улсын Ерөнхий прокурорын газраас харьяалал тогтоож Багануур дүүргийн цагдаагийн
хэлтэст шалгуулахаар болжээ. Одоо тэрбээр Х.Магсарын 13 хонийг хулгайлсан
хэрэгт шалгагдаж байгаа. Эх сурвалжийн хэлж байгаагаар Г.Хадбаатар хэргээ
хүлээхгүй байгаа боловч хоёр сэжигтэн “Генералын Хадаа ах биднийг дагуулж
явсан” гэж мэдүүлжээ.

Г.Хадбаатар 1986 онд төрсөн. Бага боловсролтой нэгэн юм байна.
Одоогоор тэрбээр гадуур шалгагдаж байгаа аж. Биднийг Багануур дүүргийн
цагдаагийн хэлтэст очиход гадна нь байсан хүмүүс “Сая Хадаа мэдүүлгээ өгчихөөд
явсан” гэцгээж байсан юм.

 

МЯНГАТ МАЛЧНЫ ХҮҮ Д.ТҮВШИНТӨР

Малын хулгайн хэрэгт сэжиглэгдэн хоригдож байгаа хоёр залуугийн
нэгийг Д.Түвшинтөр гэдэг. Түүний аав Баяндэлгэр сумын мянгат малчин. Насаараа
мал маллаж буй туршлагатай малчин. Нутаг усныхан нь ч ам сайтай юм билээ.
“Галуутад Д.Түвшинтөрийн аав, авга нарынх нь мал талаар нэг багширч байгаа.
Сүүлийн хэдэн жил малаа сайн өсгөсөн айл. Хүүхдүүд нь ч малын захад өссөн.
Малаа мянга гаргатал өсгөсөн айлын хүүхэд хулгай хийж, араатнаас дор авир
гаргасан гэхэд итгэмгүй” гэж малчид түүний тухай ярьж байна лээ. Авга ах нь
Баяндэлгэр сумын Тамгын газрын дарга. Д.Түвшинтөр 1991 оны аравдугаар сарын
13-ны өдөр төрсөн. 23 настай тэрбээр бүрэн дунд боловсролтой. Дунд сургуулиа
төгсөөд л мал дээр гарчээ. “Аав нь хүүдээ мал тасалж, унаатай болгосон. Хүнээс
дутахааргүй л элбэг хангалуун амьдардаг даа” гэж хөгшчүүд ярьж байна лээ.

 

Х.МАГСАРЫНХААС ГОЛОМТОО БАДРААСАН Д.НАЙДАНЛХАГВА

Д.Найданлхагвыг Галуут багийнхан Буядаа гэдгээр нь илүү таних
юм. Тэрбээр 1994 онд төрсөн. Бага боловсолтой. Түүний аав Х.Магсар гуайнхаас
голомт бадрааж, түүний үр хүүхэд шиг байсан гэж нутгийнхан нь ярьцгаах юм
билээ. Энэ талаар Х.Магсар гуай “Анх нялх хүүхдүүдээ хөтөлсөн, орон гэргүй
хүмүүс манайд ирж байлаа. Би хажуудаа гэр барьж өгөөд малынхаа ажилд туслуулдаг
болсон юм. Манай хажууд хоёр жил болоод хүүгийнд найман жил тусласан айл даа.
Хүүхдүүд нь хүүгийн минь хүүхдүүд шиг ижилсэж өссөн. Одоо ч зураг хөрөг нь бий.
Манайхнаас нүүхдээ хоёр гэр, хоёр мотоцикль, 300 гаруй ямаа, 170 хоньтой
болчихсон байсан. Тугалтай үхэр зааж өгсөн нь арав гаруй болтлоо өссөн.
Манайхаас бадраасан голомт нь хоёр болж, тасалж өгсөн мал нь 500 гаруй болж
өссөн нь тэр.”Мал ч өслөө. Тусдаа гаръя” гээд нүүсэн. Хүүхдүүд нь манайхаар орж
гараад л явдаг байсан. Мал төллөх үеэр нэг, хоёроор хонь дутаад байсан юм.
Тэгтэл Буядаа шүүрээд байдаг байж” гэж ярьсан.

Тэднийх одоо мянга шахам малтай, тэр голдоо боломжийн амьдралтай
айл юм байна.

 Б.ЦЭЦЭГДЭЛГЭР

Гэрэл зургуудыг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

-Хулгайчид бүтэн сартай шөнө хөдөлдөг-

Гавьяат малчин Х.Магсарын хоттой хонийг шөнө дөлөөр тууж жалганд аваачаад сорчилж 13-ыг нь нядалж, бусдыг нь чонын ам руу хөөсөн талаар өмнөх дугаартаа өгүүлсэн. Малын хулгайчдын увайгүй үйлдлийг нэхэн сурвалжилж Төв аймгийн Баяндэлгэр сум руу явлаа. 

Их зохиолч Д.Нацаг­доржийн мэндэлсэн бууриас урагш Хэрлэн голоо дагаад Галуут багийнхан зусч байна. Өвс нь өвдөг шүргэм ургасан дэлгэр зун болж байна, тэнд. Сүрэг хонь гол даган бэлчээрлэж, сарлаг, адуу холилдон байх аж. Айлууд нэг, хоёр км-ийн зайтай саахалт зусч байна. Эхний айлд очтол хаалга нь дэлгээтэй атлаа эзэнгүй байх юм. Гэр дээрээ ааруул дэлгэчихсэн. Хаяан дахь тогоотой сүүнд нь өрөм загсана. Гэрийн ойролцоо өтөг уугиулсан нь чононоос богоо хамгаалах арга бололтой. “Хулгайч амраахаа больсон гэдэг ч цуу юм уу даа. Хөдөөний айлууд ийм л байдаг даа” гэж бодоод урагш давхиж хаваржааных нь хашаанд очвол хонио хашчихсан хяргаж байна. Мэнд мэдсэний дараа гэрийн эзэн “Танихгүй хүмүүс ирэхээр цай цүү болохын хажуугаар “Энэ нөхдүүд чинь манайхыг судалж явна уу даа. Бүл муутайгаа мэдэгдэж болохгүй юм шүү” гэж болгоомжилдог болчихоод байна шүү. Энэ хулгайчид малчдыг хүртэл чоно шиг санаатай болгох юм” гээд яриагаа эхэллээ. Түүнийг А.Энхнаст гэдэг. Сумынхаа мянгат малчин тэрбээр энэ хавар адуугаа алдаж, азарга, хээлтэй гүүгээ хулгайчдын ярьдгаар махлуулчихаад цагдаа сэргийлэх эргэх ажилтай болсноо ярьсан юм. А.Энхнасттай ярилцлаа. 

-Танайх нутгийн айл уу?

-Айл болсон цагаасаа л энэ голд малаа өсгөж ирлээ. Эхнэртэйгээ хоёулхнаа мянга гаруй малын ажил хийдэг болохоор хулгайчид олзолчихсон байж л дээ. Азарга адуугаа худаг дээр услаад сургачихсан. Өдөрт худаг дээр хүрээд ирцгээдэг юм. Хавар мал төллөх үеэр нэг өдөр адуу ирдэггүй. Төвөөс хүүхэд дуудуулж ирээд араас нь явуултал “Өвөлжөөн дээр шувуу эргэлдээд байна. Хулгайчид идэш хийчихсэн бололтой” гэдэг байгаа. Манайхаас ерөөсөө л таван км зайтай газар. Очтол азаргыг маань хээлтэй гүүтэй нь, үрээтэй нь алчихаад махыг нь аваад явчихсан байгаа юм. 

-Мал төллөх үе гэхээр гүү унагалах дөхчихсөн байж дээ.

-Тэгэлгүй яах вэ. Хээл нь бүр томорчихсон. Бараг амьд гарч ирсэн байх, хөөрхий. Монгол хүн байж ийм юм ярихад эвгүй байх юм. Хулгайчид чинь жинхэнэ монголоо алдсан араатнаас дор хүмүүс байх юм. Азарганы минь засааг хашаанд өлгөөд хаячихсан, гүүний хээлийг гаргаад шидчихсэн байгаа юм. Гурван толгойг нь сэвстэй нь холиод хаячихсан хэрэг. Мал хайрлахгүйгээс гадна биднийг доромжилж байгаа нь тэр. Одоо сонсоход хулгайчид хөдөө, мал дээр өссөн нөхдүүд байна лээ. Тэгсэн атлаа мал хайрладаггүй зэрлэгшсэн хүмүүс юм байна. Хүмүүс малын хулгай гэхээр гарлага төдий бодоод өнгөрдөг. Гэтэл хулгайчид араатнаас дор балмад байдлаар үйлдлээ гүйцэтгэж байна. Азарганы минь толгой сэвстэйгээ холилдчихсон, дээр нь шувуу эргэлдэж байгааг хараад эр хүн палхийдэг юм билээ.

-Азарга байхгүй болохоор адуу тогтохгүй хэцүүднэ биз?

-Тэгэлгүй яах вэ. Хураах азаргагүй болчихоор адуу тарчихсан. Унагаа хураахгүй. Азаргаа алдсанаас хойш дөрөв, таван унага алдсан. Одоо ч адуугаа гүйцэд цуглуулаагүй мунгинаад байж байна. Айлын адуу руу тараад замбараагаа алдсан. 

-Бүл муутай болохоор хулгайчид олзолчихсон байж гэсэн. Адуунаасаа өөр мал бас алдсан юм уу?

-Адуугаа алдахын өмнө Багануур орчихоод иртэл орой хураасан үхэр байдаггүй. Араас нь явтал мотоцильтой туусан мөр байгаа юм. Гэрээс нэлээд зайдуу аваачаад томоос нь шилж байгаад гурван гунан үхрийг минь махлаад аваад явчихсан. Бас л толгойг нь орхичихсон. Толгойг нь орхичихоор эрэл мухардчихдаг юм байна. 

-Цагдаад мэдэгдсэн биз дээ?

-Багануурын цагдаад дуудлага өгсөн. Ирээд зургийг нь аваад явсан. Шалгаж байгаа л гэсэн. Хулгайч нь олдвол хэлнэ л гэсэн. Х.Магсар гуайн малыг хулгайлсан нөхдүүд баригдсан. Тэд манай нутгийнх. Биднийг сайн мэднэ. “Тэднээс өөр хэн байх билээ” гээд байцаагчдаа хэлсэн. Байцаагчийн хэлж байгаагаар тэд манай малыг хулгайлснаа хүлээсэн юм шиг байна лээ. Баригдчихаад байгаа хоёр нөхөр “Генералын Хадаа ах биднийг дарамтлаад дагуулж явж хулгай хийсэн“ гэдгээ хүлээсэн гэнэ лээ. Тэр Хадаа гэдэг нөхөр малын хулгайгаар гаршсан нөхөр юм билээ. Тэрний хавтаст хэрэг гэхэд хэдэн боть роман шиг юм байна лээ. Шалгахаар “Миний эрх зөрчлөө” гэж заргалдаад хуулийнхныг ажилгүй болгочих гээд байдаг хэл амтай нөхөр гэнэ лээ. Тийм болохоор цагдаагийнхан нотлох баримт сайн цуглуулах гээд байгаа бололтой юм. 

-Тэд танай малыг хулгайлсан гэх сэжиг юу байгаа бол?

-Манай дараа Б.Энхбаярын малд хулгай орсон. Дараа нь Х.Магсар гуайн сүрэг хонийг туусан. Ерөөсөө энэ хаваржин хулгайч энэ хавиар эргэсэн байгаа юм. Мөрдөн байцаагч ч “Үйлдэл нь нэг. Бүтэн сартай шөнө хулгай хийдэг байж” гэж байна лээ. Манай үхрийг ч дөрөвдүгээр сарын дундуур хулгайлсан. Сар эрт гарах үеэр махалдаг юм байна, тэд. Гурван гунан үхрийг махлахад уг нь их цаг орно доо. Гэтэл ерөөсөө л толгойг нь тасдаж, гэдсийг нь гаргаж хаячихаад их биеийг нь арьстай нь ачаад явчихсан бололтой юм. Олон хүн бол хагас цагийн ажил болдог бололтой. Бүр тэндээсээ жаахан урагш хөдлөөд гурван шил архи, гурван шар айраг уусан бололтой шилээ үлдээсэн байна лээ. Ажлаа амжуулчихаад баяраа тэмдэглэсэн нь тэр юм байх. Азарга адууг минь тавдугаар сарын 10-ны үеэр хөөж, гурвыг нь дээр ярьснаар махалж авч явсан шүү дээ. 

Малчид хулгайчдаас айдаг болсон үе. Түүнээс хулгайч айж, ичихээ больж. Хулгайгаа хийчихээд баяр тэмдэглээд архидаж, шилээ орхиод явчихсан байна. Алдсан бид ажлаа орхиод цагдаа сэргийлэхээр явна. Эргээд ирэхэд малын ажил ундарчихсан байна. Бүлгүй амьтад араас нь хөөцөлдөхөд бүлэг хулгайчид аль хэдийнэ ул мөрөө баллачихсан байдаг биз.

-Араас нь хөөцөлдөөд хаагуур явсан бэ?

-Багануур орж мах зардаг дэлгүүр, ченжүүдэд захиж байгаа юм. Тэд “Сэжигтэй зүйл харвал хэлнэ” л гэдэг. Таг. Хавар шинэ мах ховордож, үнэд орох үеэр хулгайчдын ажил эхэлдэг бололтой юм. Хулгайчдаас мах хямд авдаг наймаачид бас байх шиг. Түүнээс гурван адуу, хоёр үхрийн мах бас хурдан дуусахгүй дээ. 

-Үхэр махалсан газраа архины шилнээс өөр эд мөрийн баримт үлдээж үү?

-Ерөөсөө л бүлэг хүмүүс хулгай хийгээд байгаа нь илт. Тэд мал нядалсан, бой хийсэн газар бүртээ хутгаа үлдээдэг. Хутгаа хаях нь өөрсдийнх нь хийдэг дом юм уу даа. 

-Бүлэг хулгайч байх гэж ярилаа. Тийм байх сэжиг байх юм уу?

-Үхрээ хурааж байгааг хараад уулын орой дээрээс нэг нь утсаар мэдэгддэг юм шиг байгаа юм. Тэгэнгүүт шөнө нөхдүүд ирж махалдаг. Хуурайн давааны энгэрт үхрийг минь махалсан. Ерөөсөө замын хажууд шүү дээ. Манай багийнхны малыг дэл сул, ганц нэгээр нь хулгайлаад байдаг байсан юм билээ. Өнгөрсөн жилээс хойш хоёр гурваар нь авдаг болсон. Тэгэхдээ дандаа бүл муутай, араас нь хөөцөлдөх хүнгүй айлыг олзолж байна. Манай адууг хулгайлж махалсны дараа Хуурайн даваанд зүс мэдэхгүй дөрвөн адуу байгаад байсан юм. Гэтэл удалгүй толгойг нь тасдаж хаяад махыг нь аваад явчихсан байсан. Одоо бодоход өнөөх хулгайчид тууж ирж, хэд хонуулж байгаад махалсан байгаа юм. Сайхан дөрвөн морь байсан даа. Эзэн нь эрэл болоод сүйд болж байгаа биз, хөөрхий. 

-Ямар ч байсан сэжигтнүүд баригджээ. Шалгаад танайхныг хохиролгүй болгох байгаа.

-Мэдэхгүй юм даа. Хадаа гэдэг нөхөр өмгөөлөгчтэй гэнэ лээ. Өмгөөлөгч нь “Та нар хүний эрх зөрчиж байна” гээд хориулах нь бүү хэл мэдүүлэг өгүүлдэггүй юм гэсэн. Мөрдөн байцаагч нь “Та нар өмгөөлөгч авах юм уу” гэж байсан. Малаа алдчихаад өмгөөлөгч хөлслөх мөнгө хаана байх билээ. Хулгай хар мөртэй гэж ярьдаг. Арга ядахдаа ламд үзүүлж, засал хийлгэх юм. Ном уншуулчихаар сэтгэл сэргэх янзтай. 

Урт хөлтэй бод малаа гэрээ эргүүлээд хашаад байж чадахгүй юм. Гаднаа хорьж байгаад өвлийн зуданд алчихалтай нь биш. Дүүрсэн хэрэг гээд явуулчихаж байгаа юм. Араас нь санаа зовоод амрахгүй. Өглөө адуугаа эргэж байж л санаа амардаг болчихлоо, энэ цагт. Уг нь орчин үед малаа хамгаалаад байх арга бас байх шиг санагдах юм.

-Ямар арга байна вэ?

-Цагдаа нар үе үе эргүүл хийгээд байвал хулгайчид болгоомжтой байх болов уу. Нөгөө талаар орчин үед цахилгаан холбоог хөдөө маш сайн хөгжүүлмээр байна. Уулын цаад, наадгүй сүлжээ барьдаг бол бид нэг адуу, нэг үхэртээ GPS суулгачихмаар байгаа юм. Тэгвэл хамгийн сүүлд хаана байсныг нь мэдэж болж байна. Гэнэт хулгайчид хөөгөөд эхэлбэл, адуунд минь хөдөлгөөн орлоо гэж мэдчихээд араас нь давхичихмаар байх юм. GPS чинь хямд юм билээ. Сүлжээ барьдаг л бол тэрийг бид өөрсдөө малдаа аваад суулгачихмаар байна. Малын индексжүүлсэн даатгал гээд бөөн хөрөнгө мөнгө зарж мал нэг бүрийн чихэнд эм хийсэн. Одоо эмтэй мал нэг ч байхгүй. Эмээр нь хөөгөөд хулгайч барьчихна гэсэн нь ч худлаа болсон гэв. 

Б.ЦЭЦЭГДЭЛГЭР

Гэрэл зургуудыг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Цагаан сар, наадам дөхөхөөр мал хулгайлах гэмт хэрэг ихэсдэг талаар цагдаагийнхан сэрэмжлүүлдэг. Хулгайчид бүлэглэн, машин хөлөглөн бүл муутай малчдыг онилж, хотыг нь харлуулсан тухай мэдээлэл зуны улиралд тасардаггүй. Гурван жилийн өмнө Хүй долоон худагт зусаж байсан хоёр хөгшинг хөнөөж, хоёр настай зээг нь хүнд гэмтээж орхиод хоттой малыг нь туугаад явчихсан хэрэг гарсан. Малын хулгайчид үйлдэл дээрээ баригдвал хүний амь ч хөнөөж мэдэхээр зэвсэглэчихсэн явдаг зэрлэгшсэн хүмүүс аж. Зэрлэгшсэн гэхийн учир нь тэд хулгайлсан малаа араатнаас дор тамлаж, зовоодог юм байна. Саяхан хулгайчид Төв аймгийн Баяндэлгэр сумын Галуут багийн нутагт гавьяат малчин хөгшний хоттой хонийг тууж арав гаруйг нь жалганд нядлаад, үлдсэнийг нь чонийн ам руу хөөчихсөн хэрэг гарчээ. Тэдний үйлдлийг нэхэн сурвалжлахад хүнээс гармааргүй балмад авир, бусармаг үйлдэл хийдэг нь тодорхой байв. Малчин, мөрдөн байцаагчдын дунд явж байгаад тэнсэн ялтай үлддэг малын хулгайчдын увайгүй үйлдлийг “Эх сурвалжийн мэдээллийн мөрөөр үнэнийг хайсан нь” буландаа онцолж байна. 

ХОТОНД ГЯЛАЛЗАХ ГЭРЛИЙН УЧИР

Төв аймгийн Баяндэлгэр сум нийслэлээс 101 км зайтай. Аймгийнхаа төвөөс  108 км, Багануур дүүргээс 26 км зайд байдаг. Засаг захиргааны нэгжийн тухайд Байдлаг, Галуут хоёр багтай. Их зохиолч Д.Нацагдоржийн төрсөн нутаг гэдгээр нь хүмүүс андахгүй. Хүн ам цөөтэй ч Улаанбаатар-Өндөрхааныг холбосон хэвтээ тэнхлэгийн мянганы зам сумын төвөөс хоёр км-ийн зайтай өнгөрдөг болохоор их хөлийн газар гэгддэг юм билээ. Нутгийн иргэдийн олонхи нь Хэрлэн голын хөвөөнөө малаа маллан амьдардаг. Сумын малчид чоно нохойноос илүү хулгайчдаас малаа хамгаалж,  байнгын харуул манаатай байлгадаг болоод удаж буй гэх. Ямар сайндаа л айл болгон бог малаа хашиж байх билээ. Бүлтэй, ээлжээр малаа харуул манаатай байлгах айлуудад хулгайч тэр бүр халдаад байж чаддаггүй гэнэ. Харин өндөр настай, бүл чадал муутай айлуудыг хулгайчид онилж, хотноос нь ганц нэг мал суйлж байгаад бөөнөөр нь туугаад явчихдаг аж. 

Гавьяат малчин Х.Магсар хөгшинтэйгээ, малыг нь малладаг залуутай гурвуулаа Хэрлэн голын хөвөөнд хаваржиж байжээ. Тэднийхээс саахалтын зайд хүүхдүүдийнх нь бий. Х.Магсар гуайнх цөөнгүй малтай болохоор бэлчээрээ харгалзан ганц гэрээрээ байхаас аргагүй гэнэ. Дал гаруй настай хоёр хөгшин ганц залуутай, 500 гаруй малтай байгааг хулгайчид мэддэг учраас эртнээс олзоо болгосон хэрэг. Шөнө дунд Х.Магсар гуайн хөгшин гарч бие засахад хотонд нь гэрэл гялалзаад, гүйгээд байдаг байж. Бүр малын хашаанд ч гэрэл гялалзаад байх болж. Энэ тухай өвгөндөө хэлээд хамт гарч харахаар юу ч мэдэгддэггүй гэнэ. Хоёр хөгшин нэгийгээ зөнөж, хий юм хардаг болж гээд өнгөрдөг байжээ.

Хааяа малаа тоолоход ганц, хоёр хонь сох дутчихаар нь малчин залуугаа “Хонь руу чоно оруулчихлаа” гэх юм уу “Айлын малтай хонио нийлүүлээд хольчихлоо” гэж зэмлээд өнгөрдөг байж. Гэтэл гэрэл гялалзаад байдгийн цаана нь хулгайч байдаг байсан нь хоттой хонийг нь тууж явснаар ил болжээ. Хулгайч тэдний малнаас ганц, хоёроор нь хулгайлдаг байснаа хүлээсэн байна. 

ХОТТОЙ ХОНИЙГ НЬ ТУУЖ ЖАЛГАНД АВААЧААД СОРЧИЛЖЭЭ

Х.Магсар гуайн хоттой хонийг тавдугаар сарын 13-наас 14-нд шилжих шөнө хулгайчид туугаад явжээ. Хургатайгаа 500 гаруй хонийг хашаанаас нь гаргаж баруун хойшоо хоёр шахам км тууж Зүүн шандын аманд хүргэжээ. Шөнө дунд хотноос нь хөөгөөд босгохоор бог мал эргэж, хургадаг. Хулгайчид хурц иртэй төмөр юм уу, том хутгаар туусан бололтой нэлээд хэдэн хонийг ар нуруу руу сийчсэн байжээ. Малын хашаанд том хутга үлдээсэн нь ч үүнийг гэрчилнэ. Монголчууд малаа ширүүн туух, араас нь мод чулуу шидэхийг цээрлэдэг. Гэтэл хулгайчид хутга, мэсээр сийчиж хөөдөг болсон нь энэ. Түүгээр ч барахгүй хоттой хонийг нь Зүүн шандын аманд хөөж аваачаад гар чийдэн тусгаж байгаад сорчилж эхэлжээ. Шөнө дунд малын нүд рүү хурц гэрэл тусгахад хөдөлж чадахаа больдог. Ингэж гэрэл тусгаж байгаад хамгийн том, тарга тэвээргэ сайтайг нь сонгож хоолойг нь хэрчиж алсан байна. Энэ мэтээр 13 эр хонины хоолойг огтолж, дотрыг нь цувуулж хаяжээ. Нядалгаа хийсэн жалгандаа 13 хонины толгой, гэдсийг нь цувуулж хаячихаад гулууз махыг нь портер машиндаа ачаад явсан байна. 

Бүр хамгийн тарган, том хониных нь сүүлийг дундуур нь нэг хэрчээд Х.Магсар гуайн зүг рүү шидсэнээ хулгайчид ярьжээ. Хулгайлсан хониныхоо сүүлийг эзнийх нь зүг шидэх нь хулгайчдын хувьд дом юм байх. Сүүлийг нь шидвэл хэрэг нь баригддаггүй гэж ярьдгаа хулгайчид мөрдөн байцаагчид мэдүүлсэн байх юм. 

ҮЛДСЭН ХОНИЙГ НЬ ЧОНЫН АМ РУУ ХӨӨЖЭЭ

Үүр цүүрээр бой хийсэн хулгайчид үлдсэн малыг нь Хөх овоо руу туучихаад яваад өгч. Өөрөөр хэлбэл, чонын ам руу туусан гэсэн үг. Малчид “Ядаж эргүүлээд хот руу нь чиглүүлчихсэн бол хэдэн малаа чононд сэглүүлэхгүй байлаа” гэж ярьж байв. 

Х.Магсар гуайнх хаваржаандаа өвлийн байшинд амьдардаг. Тиймээс хоттой малыг нь хойноос нь иртэй мэсээр хөөж байгааг сонсоогүй юм билээ. Үүрээр хот нь эзгүйрснийг мэдэж араас нь эрэл болж. Гэгээ ороход Зүүн шандын жалган дээгүүр элээ, хон хэрээ эргэлдээд байхаар нь очтол сүргийнх нь сор хэдэн хонийн толгой, гэдсийг нь цувуулаад хаячихсан байж. Цаашлаад Хөх овоог давтал хээрийн нохой сүрэг хонь руу нь дайрч алахыг нь алж, сэглэхийг нь сэглээд хаячихсан байжээ. Тавь гаруй жил мал малласан хөгшин тийм дүр зургийг харах ямар байх билээ. Хэсэгтээ дуугаа хурааж, бодол болсон гэнэ. Алдсан хүн арван тамтай гэдэг үг малаа хулгайд алдсан малчдаас гарсан гэдгийн учир энэ биз. 

Нутаг усаараа хүндэлж явдаг гавьяат малчныхаа хотыг харлуулсан хулгайчид өөрсдөө мянгат малчдын хүүхдүүд байсан гэвэл итгэхэд бэрх. Гэвч тэд малын захад, өтөг идэж өссөн залуус байгаа нь харамсалтай. 

Б.ЦЭЦЭГДЭЛГЭР