Татварын байцаагчдыг орлогын төлөвлөгөөгөө давуулан биелүүлбэл мөнгөн дүнгийнх нь 30 хувьтай тэнцэх төгрөгөөр шагнадаг гэнэ. Мөнгөнд дургүй хэн байхав. Бүгд л орлогын төлөвлөгөөгөө ахиулан биелүүлэх социалист уралдаанд улаан тугаа мандуулаад идэвхийлэн оролцдог байж таарна. Төр нь “Бизнес эрхлэгч, баялаг бүтээгчдийн эцсийн ганц зоосыг ч үлдээлгүй сэгсэр” гэсэнтэй агаар нэг урамшуулал амлачихаар ёстой нэг дураараа дургиж дунд чөмгөөрөө жиргэж гардаг гэ¬дэгт эргэлзэх юм алга. Чө¬лөөт зах зээлийн энэ цагийн өнгөнд бол ойлгохын аргагүй урамшуулал. Татварын байцаагчдад хэдэн саяар нь өгч байгаа урамшууллыг эрхэм төр халааснаасаа мөнгө гаргаад өгнө гэж байхгүй. Тэгээд ч төрд мөнгө байхгүй. Мөнгө олдог, баялаг бүтээдэг газрыг төр гэдэггүй, компани гэдэг. Төр бол баялаг бүтээгч¬дийнхээ мөнгөөр амь зуудаг л нэг байгууллага. Сургууль, цэцэрлэг шиг. Тэгэхээр со¬циалист уралдаанд ялсан байцаагчдыг баялаг бүтээгч¬дийн, та бидний олсон хэдээ¬сээ өгсөн мөнгөөр шагнадаг гэсэн үг.
Гэтэл улсын төсөвт олсны¬хоо овоо хэдийг өгч төрийг түмэнтэй юутай хээтэй нь тэжээж байгаа татвар төлөгчдөд ямар урамшуулал байдаг билээ. Үсрээд л татварын байгууллагаас шилдэг татвар төлөгч гэсэн жаазтай бичиг өгдөг. Өөр урамшуулал энэ тэр огт байдаггүй. Харин ч урамшуулахын оронд шийтгэхээ нэгдүгээрт тавьдаг нь нууц биш. Сүүлийн жи¬шээ гэхэд л АТГ-ын хар дансанд орсон бизнесмэний тоо гэрлийн хурдаар өсч байгаа. Иргэд нь “муусайн баячууд” гэсэн соц үеийн сэтгэлгээнээсээ одоо ч салаагүй.
Зах зээл хөгжсөн, тэр жа¬маараа дажгүй урагшилж яваа улсуудад бол бизнесмэнүүдээ дэмжсэн бодлого явуулдаг. Татвар дээр гэхэд л айхавтар улсууд бизнесээ эхэлж яваа хэддээ өсч томрох боломж өгдөг. Нөгөөдүүл нь томорч чадвал улс нь ядах юмгүй сэхээд ирнэ гэдгийг мэддэг учраас тэр. Гэтэл манайд эсрэгээрээ компани байгуулж бизнес эхэлсэн цагаасаа төрийн төмөр нүүртэй тулдаг. Уг нь манайх шиг зах зээлийг сонгосон улсад татварыг бизнесээ дэмжсэн тэтгэсэн агуулгаар хөгжүүлдэг юм билээ. Хөгжингүй орнуудыг хараад байхад татвар дээр үр хүүхдээ хайрлаж өсгөснийхөө дараа хариуцлага нэхдэг эцэг, эхийн хандлага, жишгийг барьдаг юм билээ.
Тэгэхээр татвар дээр сэтгэлгээгээ өөрчлөх цаг болжээ. Эхлээд татвар төлөгчдөө дайсан мэт харахаа больё. Төр, түмний хэн хэн нь. Адалж харж, байцааж шийт¬гэхийнхээ оронд улсын хөгж¬лийг нуруундаа авч яваа, төр, түмнийг тэжээж байгаа баялаг бүтээгч гэсэн өнцгөөс харж яагаад болохгүй гэж. Тэгж байж л улс хөгждөг. Ингэхгүйхээр урагшилсан түүх цэнхэр гаригийн хаана ч байдаггүй. Шагнадаггүй юмаа гэхэд хамгийг нь хамах социалист уралдаанаа ядаж болимоор байх юм.
Ц.БААСАНСҮРЭН