ӨДРИЙН СОНИНЫ 2013 ОНЫ АРХИВ… Ардын жүжигчин хөдөлмөрийн баатар Б.Жамьяндагватай хийсэн ярилцлагыг хүргэж байна.
Ардын жүжигчин хөдөлмөрийн
баатар балетмейстр Б.Жамьяндагватай ярилцлаа. Тэрбээр ДБЭТ-ын урын сан дахь
балетуудаасаа, хамтран ажиллаж байсан хөгжмийн зохиолчдынхоо бүтээлийг хэрхэн
төрсөн тухай, мөн Сэвжидийн гэж алдаршсан манай үндэсний бүжгийн алдартай бүтээлүүдийг
хэрхэн тайзны бүтээл болсон талаар дурсан ярилаа.
-Та Ерөнхий балетмейстрийн ажлаа
өгөөд удаагүй байна. Ер нь балетмейстр, удирдаач нар улаан номын амьтан шиг ховор
байдгийн учир юу вэ?
-Энэ ажлаас хүмүүс их зугтаадаг юм.
Би тавин жилд ганц хүн олж бэлтгэж байна. Тэр маань Х.Гэрэлчимэг. Бүгдээрээ багш
болно л гэдэг юм. Бэрхшээлээс нь айдаг бололтой. Балетмейстр хүн олон талын маш
их судалгаа хийж, ямар ч асуудлыг их өргөн цар хүрээнд хардаг байх шаардлагатай.
Балетмейстр хүн өөрөө маш сайн хөгжмийн редактор, сайн зураач байх ёстой гэдэг
юм.
XVI зууны жүжиг тавилаа
гэхэд зураач нь XX зууныг зураад ирэх нь бий. Хөгжмийн зохиолч юу нь мэдэгдэхгүй
нэг хөгжим аваад ирнэ. Тэр болгоныг балетмейстр редакторлодог. Хөгжмийн зохиолчид
мөн ч сонин улс шүү дээ. Сэтгэлийн хөдөлгөөнөөр баахан ноот бичээд ирнэ. Манай
Мөрдорж надтай нэг балет хийх гэв ээ. Ёстой алаад өгнө өө гэж байна. Маргааш нь
ноотоо аваад ирлээ. Учир нь мэдэгдэхгүй юм биччихэж. Зураачаа, хөгжмийн зохиолчоо ажиллуулж чадах
хэмжээнд юм мэддэг байж байж балетмейстрээс сайн бүтээл гарна. “Ямар ч сайн хөгжмийн
зохиолч байлаа гэсэн зохиолд нь тос, ус хоёр байдаг юм. Усыг нь шахаж сур” гэж оюутан
байхад манай багш хэлдэг байлаа. Том том дуурь, балетын хөгжмүүдээс авчраад тавьчихна. Ус нь хаана байна, тос нь хаана байна гээд л анализ
хийлгэнэ. Тэгээд л би энд тэнд хөгжим хасаж “хөрөөдсөөр” байгаад сурчихсан. Ямар
сайндаа намайг Ансамблийнхан “хөрөө” гээд
нэрлэчихсэн байгаа шүү дээ. Ансамблийн концертыг би олон жил найруулсан л даа.
-Үндэсний бүжгээ та хэр мэдэх вэ. ҮДБЧ-ын урын сангийн бүжгүүдээс хүмүүс хэзээд
уйддаггүй. Голдуу Чойдог гуайн хөгжмүүд байдаг. “Жалам хар” бүжгийн талаар та
юу ярих бол?
-Чойдог шиг хөгжим бичдэг хүн байхгүй дээ. Ховдод очиж жил шахуу
судалгаа хийсний хүчинд би ардын урлагийг сайн мэддэг болсон юм. Чойдог гэдэг чинь
ерөөсөө л агуу хүн. “Жалам хар”-ыг нь сайн мэднэ шүү. Ансамбльд дээр үед тавьсан
Сэвжидийн бүжгүүдийн ихэнхийг нь би редакторлож байсан юм. “Жалам хар”-ыг ч, “Адуучин”-г
ч гэсэн.
-Хөгжмийг нь үү, бүжгийг нь үү?
-Бүжгийг нь. Сэвжид их ухаантай, сэргэлэн хүн байлаа. Шинэ бүжиг
тавина. Намайг дандаа дуудна. Жамьяан, энийг яахав гэнэ. Энийг нь хас, тэрийг нь
хас гэхчилэн ингэж ажилладаг байлаа. Сүүлд “Хатдын бүжиг” нэртэй бүжиг тавьсан.
Намайг дуудлаа. “Энэ ямар байна, Жамьяан” гэж байна. Үүнд чинь би хүрэхгүй ээ, ингээд
байж байг. Гэхдээ юм байна гэлээ. “Аан, юу байна” гэж байна. Нэг л юм байна. Гэхдээ
өөрчлөх хэрэггүй энэ чигээр нь байлгаж бай гэлээ, би. Яг юу байна хэлчих л дээ чи
гээд шалгаагаад байдаг. Чи бүжгээ ритмээр нь тавьчихсан байна. Цаана чинь ая гарч
ирж байгаа биз дээ гэсэнд “Аа тийм үү” гэж байна. Гэхдээ өөрчлөлгүй тэр чигээр нь
явуулсан. “Адуучин” гэдэг бүжиг хийлээ. Намсрайжавын хөгжим шүү дээ. Яаж хийх талаар
бас ярилцлаа. Дунд нь морь булгидаг хэсэг бий дээ, тэр хэсгээ орос трупээр хийчихэж,
нөгөөдөх чинь. Чи наадахаа боль. Ардын юмыг ардынхаар нь хий л дээ гээд өөрчилсөн
юм. Тэгж “Адуучин” бүжгийг_ концертод анх оруулж байсан юм. Чойдог “Жалам хар”-ыг
хийлээ. “Яаж гаргаж ирэх вэ” гэж байна. Морины явдлыг чи мэднэ биз дээ. Сайвар морины
явдал, жороо морины явдлыг мэднэ биз. Аяндаа ритм л гараад ирнэ. Чамд ямар ая байхгүй
гэх биш зөндөө л ая байгаа юм чинь гэсэн. Тэгж анх хөгжмөө бичээд Сэвжид дэглэсэн.
Одоо “Жалам хар” шиг хөгжим бичдэг зохиолч байна уу. Байхгүй шүү дээ. Нэг л их том
том улсууд хөгжим бичдэг гээд яваад байдаг. Композитор гэдэг чинь Монголд одоо
бараг алга. Нацагдорж, Шарав гээд л зогсчихож байна. Одоо ганц Шарав үлдлээ шүү
дээ. Харин саяхан Алтангэрэл гэж гайгүй залуу оллоо.
-Балетын цомнолыг голдуу та өөрөө бичиж иржээ. Манайх либретист
бэлдээгүйгээс тэр үү?
-Яг балетад таарсан либреттийг балетмейстр бичнэ л дээ. Би олон
хүний нэр дээр либрет бичсэн. “Нуурын домог”, “Уран Хас” эд нарыг Б.Ширэндэв гуайн
нэр дээр бичиж гаргасан. Үнэндээ Ширэндэв гуай бичээгүй юм шүү дээ. Тэр хүн чинь
балет мэдэхгүй. Балетыг сөнөөчихгүйн тулд томчуудын нэрээр бичиж байж батлуулдаг
байлаа. Том хүний нэр орчихоор л баталчихдаг юм. Дараа нь Ширэндэв бид хоёр бас
тэрүүхэндээ түр тар хийнэ. Мөнгийг нь хэн авах юм гэж. “Мөнгөн залаа”-г гэхэд Филатова
авгайн нэрээр бичсэн. Балетыг чинь хаана гээд байхаар нь нэрийг нь бичээд, танай
Хүүхдийн паркийн тухай жүжигтээ оруулна гэж байж хийсэн юм.
-Хэний нэр дээр?
-Филатовагийн нэр дээр. Сэцмаа гэсэн нэр өгөөд гаргасан.
-Та хоёр сайн харилцаатай байгаагүй юм уу?
-Юун сайн харилцаа байх вэ. Би хөдөө малчнаар туугдах гээд, эсгий
гутал дээр үлдэж байсан үе ч бий. Уг нь 1976 он хүртэл гайгүй явсан юм. Хөндийхөндүү
яваад байсан хэрэг л дээ. Тэр хүртэл манай Лхасүрэн төрийн концерт найруулдаг байлаа. 1976 онд Оросоос нэг том найруулагч ирлээ. Төрийн
концерт найруулдаг хүн юм байна. Тэр золиг ирээд “Энэ Жамьяндагваас өөр төрийн концерт
найруулах хүн алга, энэ хүнийг ажиллуулна” гэжээ. Түүнээс хойш би төрийн концерт
найруулдаг болсон юм. Гэтэл концертыг Филатова өөрийнхөөрөө хийлгэх гээд болдоггүй.
Төрийн концерт болохоор л Филатова өөрийнхөөрөө хийлгэх гээд дайрчихна. Би тэрнээс
нь зөрдөг. Ингээд бид муудалцаж, Цэдэнбал дарга дээр олон удаа орж байсан. Энэ тухай
ярихаа больё. Яривал их юм бий.
-Таны 2005 онд тавьсан “Чойжид дагина” балетыг маргааш тоглох
гэж байна. Орчин үеийн сонгодог тавилтыг та эндээс эхэлсэн үү?
-Яалаа гэж. Чаддаг л юм бол балетад орчин үеийн юмыг хэдийд ч
хийж болно шүү дээ. Би жаран хэдэн онд хийж л байсан. Шостаковичийн таван симфони
нийлүүлж байгаад “Энхийн тойрог” нэртэй орчин үеийн балет тавьсан шүү дээ.
-Тоглохоо больчихсон нь юунаас болсон бэ?
-Хүн хүрэлцэхгүйгээс тоглохоо больсон. Байгаа бүрэлдэхүүндээ тохируулаад
жижгэрүүлэх ч боломж байхгүй. Яаж ч болохгүй юм гэж байдаг. Ухаандаа, “Парисын дарь
эхийн сүм” зохиолоор хийсэн “Эмеральдо” гэж балет байна. Миний 1965 онд хийсэн
балет. Тухайн үед нь Ренчин гуай сонин дээр магтаал бичиж л байсан. Жижгэрүүлэх
гэхээр санаа нь алдагдчихаар, яалт ч үгүй том бүрэлдэхүүнээр тоглохоос өөр аргагүй
ийм жүжгүүд байдаг юм. 1966 онд би “Маш нууц” гэж балет тавьсан юм. Хайр дурлалын
сэдэвтэй, сексуальны амьдралыг харуулдаг юм. Олон янзын дурлалын явдлуудыг харуулдаг.
Яг орчин үеийн хэв маягаар найруулсан. Тэгээд хаагдчихсан юм. Орчин үеийн аргаар
хийсэн дэглэлт, санаа зэргээсээ л болохгүй юу. Тэр бол хаана ч тавигдаагүй балет
л даа. Цензур гэдэг ямар хэцүү байсан гэж санана. 1963 онд “Шехерезада”-г тавилаа.
Тэр нэг хаант улсын гүнжийг эцэг нь тушаал өгөөд цэргийн тэргүүн нь алчихдаг шүү
дээ. Синдбад далайчинтай хайр сэтгэлийн холбоотой учраас, харийн хүнд бузарлагдсан
учраас гэдэг шалтгаанаар. Үүнийг би цэцэрлэгт болж байгаа үйл явдал дээр нь онцлоод
мөн л орчин үеийн аргаар тавьсан юм. Төв хороо, Соёлын яамны хяналт боллоо. “Ингэж
болохгүй. Юу сурталчилж байгаа юм” гэж байна. Лодойдамба гуай их ухаантай хүн байлаа.
“Чи энийгээ арай нэг өөр аргаар үзүүлж болохгүй юм уу. Нэг арга бод” гэж байна.
Харийн хүнд бузарлагдсан гэдгийг өөрөөр яаж үзүүлэх юм гэж тэр хяналт дээр нь хэлээд
ч нэмэр байдаггүй. Ямар драмм биш, үгээр хэлж болохгүй. Үйл явдлаар нь харуулж байж
эцэг хүн охиндоо тийм хатуу цааз шийтгэж байгааг харуулах шаардлагатай гэдгийг нөгөөдүүл
чинь ойлгохгүй байгаа юм чинь. Лодойдамба гуай нэг арга бод гэсэн болохоор тэрүүхэнд
нь гэрлийг нь унтрааж харанхуй болгоод, хөгжим явуулж тэгж аргалж анх гаргасан шүү
дээ.
-Одоо тэр аргалснаар нь явж байгаа юу?
-Хореографийг нь өөрчилсөн.
Гэрэл унтраадаг хэсэг нь хэвээрээ явж байгаа. “Чойжид дагина”-ын хувьд Чойдогийн
хөгжмийг авч хийсэн юм. “Мөнгөн залаа” гэдэг балетын хөгжим. Мөнгөн залаа бол найрамдлын
тухай юм. Урын санд байхад “найрамдал” гэсэн юм онц биш. Хасагдчихаж магадгүй
гэж бодоод авч үлдэхийн тулд сүнсний тухай сэдэв барьж авсан. Баруунд дандаа сүнсний
тухай юм хийгээд байна шүү дээ. Манайд бол энэ тухай бурхны зохиол бий шүү дээ.
Тэр зохиолыг ашиглаад, Ш.Сүрэнжав бид хоёр ярьж байгаад хамжаад хийсэн юм. Нөгөө
Чойдогийнхоо хөгжмийг редакторлоод дахиж шинэ балетдаа тааруулсан даа. “Мөнгөн
залаа”-д танц болж байгаа хэсгийн хөгжмийг “Чойжид дагина”-ы хоёрдугаар үзэгдлийнхээ
бурхны орны хөгжим болгоод энэ мэтчилэн янзлаад тавьчихсан юм. Тийм хөгжим бичих
хүн одоо байхгүй юм л даа. Тийм учраас Чойдогийнхоо хөгжмийг янзалсан минь тэр.
Эхнийх нь дандаа орчин үеийн хореограф, хоёр дахь хэсэг нь үндэсний бөгөөд сонгодог.
Чойдог чинь агуу. Би Чойдогтой дөрвөн балет хийсэн юм. Миний ажиллаагүй хөгжмийн
зохиолч гэж байхгүй. Билэгийн Дамдинсүрэнтэй “Нуурын домог”-ийг хийлээ. Мөрдоржтой
хийлээ, Гончигсумлаатай “Найз залуус”, “Хошуу наадам” гэж хийж байлаа. Хангалтай
“Эрдэнэсийн уулс” хийлээ.
-Балет бичдэг хөгжмийн зохиолчид юугаараа онцгой юм бэ?
-Хүний хэл яриа байна шүү дээ. Энэ яриаг хөгжмийн хэлээр хэлүүлж
чаддаг л байхгүй юу. “Сайн хөгжим ярьдаг” гэж оросууд хэлдэг. Зүгээр ноот биччихгүй
тэр хөгжмийг яриулдаг юм. Хоёр хүний яриаг хөгжим болгоод биччихдэг байх ёстой.
Ухаандаа “Үйлийн гурван толгой” балет гэхэд Хоролмаа Балган хоёрын яриа. Энэ хэцүү
учраас балетмейстр нь хажууд нь сууж байж бичүүлдэг юм. Намайг хойно сурч байхад
агуу их Прокофьев “Ромео Жульетта” балетыг бичсэн. Миний багш Лавсровский тавьсан. Прокофьев, Лавровский хоёр нэг өдөр манай ангид
орж ирлээ. Прокофьев хэлж байгаа юм. Би энэ балетыг сайндаа бичсэнгүй ээ. Леонид
Михайлович Лавровский гэдэг энэ хүний ачаар бичлээ. Зарим хөгжим нь энэ хүний хөгжим
шүү. “Ромьео Жульетта” балетыг энэ хүний хөгжим гээд бичсэн ч надад гомдох юм байхгүй.
Би гурван сар Хар далайн эрэг дээр амрахдаа Лавровскийг цуг аваачиж амраагаад, тувт
хажуудаа суулгаж, хэлүүлж байж энэ балетыг бичсэн юм” гэж хэлж байлаа.
-Та Дамдинсүрэн гуайтай “Нуурын домог”-ийг яаж хийсэн бэ?
-Хоёулаа хэрэлдэхдээ хэрэлдэж хэлцэхдээ хэлцэж хийнэ л дээ. Дамдиа
нэг юм бичээд ирэхээр нь би голно. Хуучны улс сайхан байлаа. Өнөө хэрэлдэвч маргааш
нь тэврэлдээд явдаг. Зүгээр нэг вальс бичээд ирж. “Энэ балетын хөгжим биш. Наад
хөгжимд чинь ямар ч утга санаа алга. Нийтийн бүжиг эргэх вальс байна” гэсэн чинь
Дамдиа намайг заамдаж аваад “Чи намайг голох болоогүй” гээд булан руу шахлаа. Би
нас залуу ч байсан юм болохоор үүнийгээ засахгүй бол больё гээд бичсэн юмыг нь шидчихгүй
юу. Тэгсэн маргааш нь нөгөөх чинь яг хэлснээр минь бичээд ирж. Авьяастай улсууд
юмаа сайжруулаад ирдэг юм.
-Наян оноос хойш та хэнтэй ажиллав?
-Хангалттай, Нацагдоржтой ажиллалаа. Хангал бол балетын хөгжимд
хувьсгал хийсэн хүн. “Эрдэнэсийн уулс” балетын нэгдүгээр үзэгдлийг гэхэд л бараг
гурав дахин бичсэн шүү дээ. Бичээд ирнэ. Арай болохгүй нь ээ гэхээр дахиад бичээд
ирнэ. Тэгээд сайжруулсаар сайжруулсаар одоо тоглож байгаа энэ хөгжмийг гаргаж
ирсэн юм. Одоо тэгж ажилладаг хүн олдохгүй. Дахиад бид хоёр юм хийх төлөвлөгөөтэй
байсан л даа. Даанч удаан амьдарсангүй.
Урлаг, утга зохиол цаг үеэ тусгаж байх ёстой юм. Хорин нэгэн онд
хувьсгал гарсан. “Улаан туг”, “Шивээ Хиагт” гээд дуунууд гараад ирсэн. Монголд анх онгоц ирлээ.
“Шүгэр шүгэр дуутай
Шувуу шиг далавчтай
Дуутай шуутай
Монголын самалёт” гээд дуу гараад ирсэн. Төмөр зам тавьсан.
“Ган зам зурайн гялалзаад
Галт тэрэг хурдалж явна..” гээд дуу гарсан. Одоо гэтэл ардчилал гараад
ирсэн. Ямар ч уран бүтээл байхгүй. Би эд нарт хэлээд байгаа юм. Ардчилал гээд энэ
том хувьсгал хийлээ. Энэ үйл явдал чинь том театрт урын санд нь үлдэх ёстой гэж
хэлсэн. “Бадарчин ба ардчилал” нэртэй балетын цомнол биччихээд Сосорбарамд хэлсэн.
Та нар ардчилал гээд яриад байна. Амаараа ярьж байхаар балет мэтийн том бүтээл хийчихэж
болдоггүй яачихсан юм гэж. Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдоржид үзүүл гээд цомнолоо Сосорбарамд
өгөөд явуулсан. Үзүүлсэн юм уу үгүй юу мэдэхгүй.
-“Үйлийн гурван толгой” балет, “Учиртай гурван толгой” дуурь нэг
тайзан дээр хоёр өөрөөр явж байгааг та хэрхэн харж байдаг вэ?
-Жаран хэдэн онд Лодойдамба, Оюун гуай хоёр надад захисан юм.
Энэ “Учиртай гураван толгой”-г анхных нь эмгэнэлт хэлбэрээр нь болгоорой. Чи л чадна.
Үүнийг хувьсгалд тааруулаад баллачихсан юм шүү. Найр наадам хийлгээд дуусгачихсан.
Нацагдоржийн зохиолоор бол эмгэнэлт жүжиг. Бараг л хошин шог болгочихсон. Үүнийг
чи анхныхаар нь болгоорой гэж ялангуяа Лодойдамба гуай их захисан юм. Олон жил
бодлоо. Судалгаа хийж яваад би учрыг нь олсон л доо. Бал нэртэй хүн байсан. Ная
гаруй настай хүн байсан. Нэг хүүтэй байж. Бал нэртэй тэр хүнийг Нацагдорж Балган гэдэг нэртэй залуу хүн болгоод Сийриймаа
гэдэг хүүхэн байсныг Нансалмаа болгоод, Хоролмаа гэдэг чинь Гармаа гэдэг нэртэй
хүүхэн байсан. Тэгээд Шекспирийн эмгэнэлээр жишээ аваад бичжээ. Би судалгаагаа
хийгээд цомнолоо биччихээд Чимидээр хянуулж ингэж “Үйлийн гурван толгой” балетыг
хийсэн юм. Чойжилын Чимэд “онцсайн” гээд биччихсэн бичиг нь одоо надад байдаг юм.
Өөр нэг захьсан юм бий. Ванган надад их хэлж захисан юм. Манай Завханых юм болохоор
надад сүрхий сайн. “Жамьяан чи энэ бадарчингийн тухай нэг юм хийгээч. Бадарчингийн
балаг гээд байдаг болохоос энэ чинь огт өөр юм шүү. Шударга үнэний төлөө явдаг хүн
юм шүү” гэсэн. Тэгээд би бас бодсоор яваад “Бадарчин ба ардчилал” гэж цомнол бичлээ.
Эхнээс нь хувцас нь солигдоод байна, хамгийн сүүлд ардчиллын төлөөлөгч, фрактай,
гэхдээ бадарчингийн малгайтайгаа явж байх жишээтэй. Ийм маягаар хийх юм.
-Хожмын балетмейструудад хэрэг болж юу магад, та ном бичиж байгаа
биз дээ?
-Балетмейстрийн уран чадвар гэсэн ном бичиж байна. Сайндаа ч биш.
СУИС-ийнхан шахаад байх юм. Удахгүй гаргана аа.
-Театрын үндсэн ашиг сонирхлын
төлөө явдаг мэргэжлийн хүмүүс нийлээд шинээр театр байгуулах боломж ер нь бий
юу?
-Үндэсний театр байгуулъя гэж олон жил яриад байгаа маань энэ
л дээ. Боломж байлгүй яахав. Төр засаг нь дэмждэг бол болчихолгүй яахав. Харин төр
татаас өгөхгүй учраас болохгүй байгаа юм.
-Заавал байшин хэрэгтэй юм уу?
-Барилга хэрэгтэй. Энэ театртаа ч байж болно. Хойд тал нь балетын
театр, урд тал нь дуурийн театр гээд байж болохоор байгаа юм. Шинэ сайд болгонд
би ороод хэлдэг юм. Та нар биеийн тамир спортыг төрөлжүүлж хөгжүүлж байна. Тийм
учраас амжилтад хүрч байна. Боксыг боксоор нь, бөхийг бөхөөр нь хөгжүүлж байгаа
нь их сайн юм. Урлаг ч бас олон төрөл байдаг юм шүү. Бас төрөлжүүлж хөгжүүлэх хэрэгтэй.
Ардын урлагийг ардынхаар нь, орчин үеийнхийг орчин үеэр нь сонгодгийг сонгодгоор
нь төрөлжүүлж хөгжүүлэх ёстой юм гэдэг л дээ. Юу ч өөрчлөгддөгүй. “Өө тийм үү,
Жамьяандагва гуай” гээд л болоо. Үг ер авдаггүй юм. Хэлээд ч нэмэргүй. Урьд цагт
дарга нар чинь бас үг авдаг байлаа шүү дээ. Одоо Яаманд нь урлагийн мэргэжлийн
хүн нэг ч алга. Хэрэг байхгүй.