Монгол Улсын их сургуу¬лийн хуулийн ангид элсэхэд шалгуур өндөр учир хүссэн хүн бүр ордоггүй байв. 1984 онд их сургууль хуулийн ганц¬хан ангид элсэлт авчээ. Гэтэл 35 хүүхэдтэй энэ ангид аравдугаар ангиа төгсөөд конкурсдэж тавхан хүүхэд орсон байна. Бусад нь хуулийн дунд сургуулийг дүүргэсэн, хот, сум, дүүрэгт захиргаанд даргын алба хашдаг албан хаагчид голдуу байжээ.
17-36 насныхнаас бүр䬬сэн энэ ангийг бусад оюутнууд сониучирхана. Ямар сайндаа ангийнх нь хаалгаар шагайснаа “Хуулийн нэгдүгээр курсийнхэн эцэг эхийн хурлаа хийж байгаа бололтой. Оюутнуудын аав ээж нь ирчихэж” гэж ярилцаж байсан удаатай гэнэ.
Хэдий гаднаас нь харахад ах, эгч нар сурч байгаа юм шиг ч эдний ангийнхны хувьд нас бол зүгээр л тоо байж. 37 настай Ц.Данзансодов ангиа даргална. Тэрээр таван хүүхэдтэй, өрхийн тэргүүн учир ангийнхандаа ихэд анхаарал хандуулна. Б.Даваасүрэн, Г.Бадамханд, Ж.Бямбаа, Б.Пүрэвдорж, Ю.Ганбат Н.Тунгалагтамир нар ангийнхаа ахмадуудын тоонд орно. Эд нар бүгд гэр бүл, үр хүүхэдтэй учир аливаад хариуцлагатай ханддагаараа багш нарынхаа итгэлийг хүлээнэ. Эдний ангийнхан факультет, сургуулийнхаа Оюутны зөвлөлд ажиллацгаана. Ж.Бямбаагаа их сургуулийн оюутны зөвлөлийн даргаар ажиллаж байсныг одоо ч дурсах дуртай аж. Мөн Монголын хуулийн салбарын бүхий л мундаг, чадалтай багш нараар хичээл заалгаж байснаа их хувь заяа хэмээн бодоцгоодог гэнэ.
Ангийн багш Н.Чинбат нь 28 настай залуухан багш. Ангийнхаа зарим оюутнуудаас насаар дүү ч мэдсэн сурсан дуулснаараа бүгдийг гайхаш¬руулна. Оюуны өмчийн газрын дарга Н.Чинбат гэхээр хүн бүр таних билээ. Тэрээр ангийнхнаа дөрөв, таваар нь микро болгоод хуваачихна. Микро микроороо ширээнд сууж гэрийн даалгавар, бие даалтаа хийнэ. Хэрвээ микрээс хэн нэг нь хичээлээ таслах юм уу, даалгавар хийгээгүй ирвэл бусад нь зэмлүүлнэ. Зэмлэл хүртэхгүйн тулд өнөө тасалсан нөхрийнхөө араас нэхэл дагал болж олж ирэх юм уу, даалгаврыг нь хийлцэнэ. Ийм болохоор эдний ангийнхан бие биендээ их амь. Хичээл дээр нэгэндээ анхаарал хандуулдаг шигээ хувийн амьдралд нь ч тусална. Стипентийн мөнгөнөөс хүүхэдтэй хүмүүстээ зориулж ангийн фонд үүсгэнэ. Нийт 40-өөд хүүхдийн нэрс гаргаад хүүхэд тус бүрт 70 төгрөг төсөвлөнө. Энэ бүхнийг хөтөлж байсан дэвтрээ одоо ч хадгалдаг юм байна. Уг дэвтэрт хүүхдүүдийн нэрсийг жагсаагаад юу юу авч өгсөн, бэлгүүдийг хэн аваачиж өгсөн зэргийг нямбай бичжээ.
Пальто, даашинз, ноосон цамц, захны даавуу гээд хувцас хунараас эхлүүд алим чихэр гээд амттан, хоёр гурван ч хүүхдэд унадаг дугуй авч өгчээ. Бүр хөдөө байдаг ар гэрийнхэн рүү нь шуудангаар бэлгээ илгээнэ. Хариуд нь хүүхдүүд баярласнаа илэрхийлж цахилгаан явуулдаг байжээ.
Аравдугаар ангиа төгсөөд орж ирсэн тавыгаа нөгөөдүүл нь дэргэдээсээ салгахгүй. Хичээл номыг нь ягштал хийлгэж, чадах ядахаараа тусална. Хичээл номын тал дээр эдний ангийнхан гаргууд сайн. Бүгд онц сурна. Багш нараасаа магтаал сонсоцгооно. Ихэнх хичээл нь орос хэл дээр явагддаг. Сурах бичгүүд нь орос хэл дээр. Багш нарынхаа лекцийг дурайтал нь бичнэ. Тэгээд гэртээ ирээд ойлгохгүй үгүүдээ толиноос орчуулна. Хуулийн хэллэг учир орчуулахад заримдаа хүндрэлтэй. Гэхдээ хуулийн чиглэлээр ажиллаж байсан ангийнх нь ах, эгч нар нь баргийн зүйл дээр толгойгоо гашилгахгүй болохоор бусдадаа заана.
Шалгалтын өмнөх өдөр дотуур байранд ирээд билетээ бүгдийг нь уншиж давтана. Гадуур гэртэй хүүхдүүд нь шөнөжин билетээ уншаад дотуур байранд хонох нь элбэг байж.
Залуу хүмүүс хойно заримдаа саваагүйтэлгүй яахав. Оюутны дотуур байранд ороод сүнс дуудна гэж хөөрцөглөнө. Ширээ тойрч суугаад бүгд гараа барьцгаана. Энэ үед сүнс ирвэл ширээний голд байх аягатай ус цалгилах ёстой аж. Нэг удаа тэр аягыг нэг банди нь чигчий хуруугаараа сэм хөдөлгөчихсөн чинь охид нь айгаад бөөн дуу шуугиан болж байсан гэнэ.
Хичээлээс бусад үед насны зөрүү алга болчихно. Олон хүүхдийн эцэг болсон залуус ангийнхаа багачуудтай танхимдаа хөөцөлдөн тоглоно. Ширээн дээгүүр гүйлдэж ноцолдоно. Яг л хүүхэд шиг сахилгагүйтэцгээнэ.
Хичээлээс гадна урлаг, спорт, нийгмийн олон ажилд идэвхтэй оролцоно, ангиараа. Урлагаар эдний урд гишгэх анги факультетад нь байдаггүй байсан гэнэ. Сургуулийнхаа нэгдсэн тоглолтод шалгарцгаана. Ж.Наранцацралт, Д.Ариунцэцэг хоёр их сайхан хоршиж дуулна. Д.Бадрах гармон гайхалтай тоглодог. Д.Түдэв, Н.Тунгалагтамир хоёр “Цэнхэрлэн харагдах уул”-ыг сонсголонтой гэгчийн дуулцгаадаг байжээ. Эрэгтэй, эмэгтэйгээр хор дуулна, бүжиглэнэ. Эдний ангийн Ч.Нямсүрэн гоё биелдэг бол С.Отгонбаяр нь хөгжим, дуу, бүжигт авьяастай оюутан байсан гэнэ.
Харин спортод ах, эгч нар нь маруухан. Ялангуяа модон морин дээгүүр харайна гэдэг тэдэнд бэрх даваа. Дүү нар нь модон морин дээгүүр салхи мэт л шунгинаад өнгөрдөг бол нөгөөдүүл нь чадахгүй, мордчихно.
Эдний анги бөхтэй. Тэр нь улсын начин Д.Бадрах. Самбо бөхийн дэлхийн аваргын хүрэл, Дэлхийн цомын хошой мөнгөн медальт, ОУХМ, олон улсын шүүгч Д.Бадрах хичээлдээ тун чармайлттай нэгэн байсан гэнэ. Спортынхон тэр дундаа бөхчүүдийг хичээл номондоо тааруу гэцгээх нь бий. Гэтэл Д.Бадрах аль болох хичээлдээ суухыг хичээнэ. Хичээлээ таслахгүй. Спорт, сургууль хоёроо гайхалтай зохицуулдаг байсан тухай ангийнхан нь магтана. Зайлшгүй олон улсын тэмцээн уралдаанд явахаар болбол нөхөд нь түүний хичээл, лекцийг нөхөж бичиж өгцгөөдөг байж. Хортой цаасаар дэвтэр дээр нь хичээлийг нь нөхөж өгч байсан удаа ч бий гэсэн.
Эдний ангиас ганц хос төрсөн нь Б.Болд, Р.Болормаа нар. “Өөр хэд хэдэн хос гарахаа дөхсөн шүү” гээд тухайн үед үерхэж байсан нөхдөө хуруу даран тоолцгооно. Баяр ёслол болбол бие биедээ бэлэг өгнө. Эрэгтэй, эмэгтэйгээрээ сугалаа татаж, нэр нь таарсан хүндээ бэлэг бэлддэг учир баяр дөхөхөөр “За, хэн намайг сугалсан бол. Ямар бэлэг ирдэг бол доо” хэмээн догдолдог байсан гэнэ. Ангийн охид нь гэр бүл, үр хүүхэдтэй ангийнхаа эгч нарынд очиж хоол унд эргүүлж, үс гэзгээ орооно. Дэгжин хувцасны моод ярьцгааж, бие биедээ зовлон жаргалаа хуваалцана.
Хэн нэг нь найз охин, найз хөвгүүнтэйгээ муудалцвал ангийнхаа ах, эгч нарт сэтгэлээ уудалж, тусламж гуйна. Өнөөдүүл нь амьдрал зохиож олон хүүхэд өсгөж яваа болохоор туршлагаасаа хуваалцаж зөвлөдөг байсан аж. “Манай ах нар ч үгүй ээ мөн олон хосыг эвлэрүүлж, нийлүүлж өгсөн хүмүүс шүү” хэмээн дурсацгааж байлаа.
Тухайн үед МУИС-ийн Нийгмийн ухааны факультетийн “Энхийн хүч” отръяд улс орон даяар нэрээ цуурайтуулж байжээ. Уг отръядынхон зуны амралт, намрын ажлаар эх орныхоо бүтээн байгуулалт өрнөж байгаа газруудад очиж зам засч, хашаа барих зэргээр хөдөлмөрлөнө. Энэ отръядын бүрэлдэхүүнд багтан ажиллаж байсан үе үеийн оюутан залуусын хөдөлмөрийг үнэлээд “Энхийн хүч”-ийг Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан тугийн одонгоор шагнаж байжээ.
Эдний ангийнхан дээд ангийнхантайгаа хамт Хөвсгөл аймгийн Төмөрбулаг суманд нэг зун ажиллажээ. Тэд Хохиуртын давааг сэтэлж, зам гаргахад хүч хөдөлмөрөө зориулсан байна. Тэдний хувьд энэ зун хэзээ ч мартагдахааргүй дурсамж үлдээжээ. Ажлын амт гэдэг чухам юу байдгийг мэдэрцгээсэн байна. Хамт олны хүч гэж ямар аугаа зүйл байдгийг ухаарах тусмаа бие биендээ ээнэгшин дасна. Тэднийг Төмөрбулаг суманд даваа сэтлэхээр очиход сумын дарга, нутгийн иргэд баяр ёслолын байдалтай угтаж авч байжээ. Ингээд залуус өдөр шөнөгүй ажиллаж Хохиуртын давааг сэтэлсэн байна. Уг давааг давахад цаана нь өгөөж ихтэй бэлчээр нутаг байдаг аж. Бэлчээр сайтай газарт малчид очиж буухын тулд тойрч, их зам туулдаг байсан гэнэ. Харин Хохиуртын давааг оюутнууд сэтэлж өгсөн нь нутгийнханд их буян болжээ. Их ажил хийсэн тэдэнд урам өгч сумын дарга нь уг давааны нэрийг Оюутны даваа хэмээн өөрчлөх шийдвэр гаргаж байжээ. Оюутнуудыг ажил хийж байхад нутгийн иргэд айраг, цагаагаар ер таслахгүй. Өдөр бүр шинэ өрөм ааруул авчирцгааж дайлна. Ажил төрлөө дуусгачихаад орой үдэш ил галын дэргэд дуулна даа. Х.Батбаяр, Д.Түмэнжаргал хоёр гитарыг жинхэнэ уйлуулна гэдэг шиг ямар ч ая аялгууг гайхалтай тоглоно. Ангийн багш нь оюутнуудаа хоёр баг болгож байгаад дууны сэдэв өгөөд дуугаар уралдуулна. Өөрөө ч сайхан дуулна.
…Явсан зүгийг чинь ширтээд би
Янагийн дуугаа аялаад
Яралзах одтой нөхөрлөөд
Явж л байна даа хонгор минь. Энэ бол эдний ангийн сүлд дуу нь.
Ингээд зунжингаа ажиллаж наймдугаар сарын эхээр ажлаа дуусгачихаад буцах болж. Нэгэнт Хөвсгөлд ирсэн юм чинь Хөвсгөл нуурт очъё гэцгээжээ. Гэтэл гэр бүлтэй хүмүүс нь бушуухан харих минь хэмээн гэр гэр рүүгээ яарсан гэнэ. Ангийн багш нь Хөвсгөл нуурт очиж үзье гэсэн саналыг дэмжсэн учир ангиараа далайг зорьжээ. Сүхбаатар хөлөг онгоцон дээр дурсгалын зураг татуулцгааж, дурсгалын дэвтэрт сэтгэгдлээ бичиж үлдээсэн нь одоо ч хэвээрээ. Алчуур дээр хайр сэтгэлийн үгс, амжилт ерөөсөн дурсгалын үгээ бичиж үлдээцгээжээ.
Зун, намрын ажлаар Сэлэнгийн Ерөө, Хөтөлийн цемент шохойн үйлдвэр, сангийн аж ахуйд очиж ажиллаж байсан гэнэ. Эрдэм ном сурч, их сургуулийн оюутан гэгдэж явсан он жилүүддээ эх орныхоо бүтээн байгуулалтад гар бие оролцон зүтгэж явснаараа эд нар одоо ч бахархдаг юм байна. Учир нь тэр бүхэн өнөөдрийн зэрэгт хүргэсэн гэж боддог аж. Одоо эдний ангиас 12 хүүхэд шүүгч, тав нь прокурор, гурав нь багш, дөрөв нь зөвлөх, хоёр нь нотариатч, зургаа нь хувиараа ажил хийж, улс эх орныхоо ирээдүйд хөрөнгө оруулалт хийн амжилттай явж байна.
1989 онд сургуулиа төгсөхдөө арван жил болоод уулзаж байя гэж тогтоцгоожээ. Ингээд 1999 онд уулзсан байна. Дараа нь 2009 онд. Гэтэл ангийнхнаас нь дөрөв, тав нь бурхны оронд одчихсон байж. “Хэдүүлээ ойр ойрхон уулзаж байхгүй бол болохгүй юм байна. Арван жил гэдэг чинь хол юм байна. Сайхан нөхдөө алдсанаа ч мэдсэнгүй. Ингэхээр таван жил болоод уулзаж байя” гэж тохирчээ. Өнөө зуны долдугаар сарын 4-нд уулзахаар болсон гэнэ. Энэ удаагийнх олон ой тохиож байгаагаараа онцлог уулзалт болж байна гэцгээнэ. Юу гэвэл 1984 онд нэг ангид орсны 30, их сургуулийн төгсөлтийн 25 жилийн ой нь давхцаж байгаа аж.
…Удтал хүлээсэн сэтгэлийг минь амрааж
Усны чанадаас нисээд ирээрэй
Уяхан зүрхний дурсамжаа хөглөж
Учран золгохын ерөөл тавья гэсэн шүлгээр ангийнхнаа урьж байгаагаа хэсэг нөхөд нь илэрхийлсэн юм.
Д. САРУУЛ