Монгол Улсын Соёлын гавьяат зүтгэлтэн, утга зохиол судлаач, билигт гүүш, нэрт сэтгүүлч, эртний хадан зураг тайлбарлагч Готовын ахтай ханш нээх өдөр уулзаж, бид хоёр Соёлын төв өргөө, Үндэсний номын сан дамжин бүтэн өдөржин гангар гунгар хийсэн билээ. Цал буурал үсээ намируулах түүнтэй хамт явахад танимхайрах хүн дэндүү олон таарч байлаа.
Эрхэм гүүш Их хурлын гишүүн Чинбүрэнтэй ч хөөрөлдөн, Их сургуулийн багш Д.Мөнхтөртэй ч ярилцан, уруулаас нь угзрах манд зориулах цаг зав тун ч хомс байсныг өгүүлэх юун. Хатагин овогт Готовын Аким 1942 онд Дорнод аймгийн Матад сумын Тэмээт гэдэг газар дунд сургуулийн багшийнд төржээ. Тэрээр 1961-1966 онд Улсын Багшийн дээд сургуульд сурч орос хэл, утга зохиолын анги төгсөн УБДС-д орос хэл, утга зохиолын багш, “Энх тайван, социализмын асуудал” сэтгүүлд орчуулагч, редактор, “МОНЦАМЭ” мэдээллийн агентлагийн сонин сэтгүүлийн ерөнхий эрхлэгч, “Ил товчоо” сонины Ерөнхий эрхлэгчээр ажиллаж байв. 2000-2005 онд “Соёл эрдэм” дээд сургуулийн гүйцэтгэх захирал, 2005-2010 онд Үндэсний номын сангийн захирлаар тус тус ажиллажээ. Г.Аким Лев Гумилевын “Хар домог”, Ч.Айтматовын “Цаазын тавцан”, “Зуунаас ч урт өдөр”, Г.Маркесын “Зуун жилийн ганцаардал”, Анотолий Франсын “Ундаассан бурхад”, А.Гриний “Аранзал дарвуулт хөлөг” зэрэг бүтээлийг орос, англи хэлнээс орчуулжээ. Эрдэмтэн зохиолч, нэрт орчуулагч Б.Ринчен судлалаар “Билгүүн номч Бямбын Ринчен” зэрэг дөрвөн номыг эмхэтгэж хэвлүүлсэн байна.
Тэрчлэн “Цэцэн билгийн сувд эрхи” (англи-монгол, монгол-англи цэцэн үгийн толь), “Хамбын овооны яс юу өгүүлнэ вэ?”, “Тэнгэрийн нохой”, “Чингисийн оюун билгийн соёрхол”, “Хөрстөд ганц Чингис Хаан буюу Хөх Монголчуудын өлзий учрал”, “Туульс хайлдаг уулс-1, 2”, “Шашдирын чуулган 1, 2, 3”, “Чингис хааны сүлд буюу эргэсэн хасын утга”, “Хаднаа шингэсэн аялгуу оршивой” зэрэг олон ном туурвижээ. Мэргэжил нэгт Түндэвийн Дулмаатай 1962 онд гэр бүл болсон байна.
Та сая дөнгөж уулзуутаа жартай байхдаа жаргаж явлаа, далтай байхдаа даналзаж явлаа, ная хүрээд навсайдаг юм байна аа гэлээ. Та ч нээрээ наян насны босго даваад явчихав уу?
-Ная гаралгүй яах вэ.
-Гэхдээ та их ануухан байна даа?
-Хүн чинь байна шүү дээ, хотынхон бол гаднаасаа харахад гяланцаг, дотроо бол паланцаг болчихсон байдаг байхгүй юу. Гэтэл манай хөдөөний өвгөд нар салхинд гандаад гаднаас нь харахад нэлээд өтөлсөн маягтай ч дотроо бол гяланцаг байдаг.
-Яагаад?
-Сэтгэлийн тэнхээ, ухааны бяд, амьдралыг үзэх монгол ухаан, амьдрах арга нь цөмөөрөө байж байдаг.
-Хөдөө сэтгэл ариун байх нь ч аргагүй юм билээ дээ. Хотод амьдарч байгаад хөдөө очиж эрүүл агаарт хонь мал хариулахад сэтгэл их сэлүүсэх юм билээ. Та хөдөөний хүн сайн мэдэж байгаа даа?
-Ухаан нь, одоо хөдөө явж байгаад айлын хотонд ороход тэр хотны үнэр ямар ч франц сүрчигээс илүү гоё үнэртээд байгаа юм. Миний хувьд шүү. Сэтгэл тайвширмаар ч юм шиг, хотны хонины тэр үнэр цаанаа л нэг дотнохон санагдаад. Тэр чинь, уг нь бол хоргол хоргосны л үнэр шүү дээ. (Бахтай инээв. Л.Б) Гэхдээ л хөдөө өссөн бидний хувьд гайхамшигтай л мэдрэмж санагддаг юм даа, надад л лав.
-Говь-Алтай аймгийн Баян-Уул суманд сая очоод ирэхэд Баасандорж гэж уул хангайдаа жигтэйхэн хайртай байгаль хамгаалагч, судлаач хүнтэй таарлаа. Таныг “Аугаа их соён гэгээрүүлэгч” гээд мөн ч их магтаж байна аа?
-Баасандорж бид хоёр их найз. Тэр хүнтэй Баян-Уулаар нэлээд тэнэсэн.
-Та өөрөө утсаар яриад зорьж очсон юм билээ шүү дээ?
-Хадны зургийн талаар нэлээд олон ном гаргасан хүн байгаа юм. Би зорьж очсон. Манай хүн Баян-Уулынхаа хаана нь юу байгааг, нүх сүв, хад чулуу, бараг оготны нүхэнд байгаа зүйлсийг, тэнд тийм оготно байгаа гэж мэддэг хүн шүү дээ.
-“Алтан гадас” багаа л лав нүхэлчихсэн хүн юм билээ…
-Сумынхаа Баян уулыг бол мань хүн ёстой сайн мэднэ. Тэр чинь их олон уул шүү дээ. Холоос харахад нэг уул шиг мөртлөө дундуур нь ороод явахаар салаад явчихдаг олон уул. Тэр уул хадны зурагтай. Тэр хадны зургаар олон ном гаргасан хүн. ШУА-ийн Археологийн хүрээлэнгийн Төрбаттай их найз. Баасандорж бол манай хөдөөгийн соён гэгээрүүлэгчдийн нэг дээ.
-Та Баян-Уулаас гадна монгол орныхоо олон газраар очсон хүн дээ. Уул хадаа хэзээ зорих гэж байна?
-Ойрд бие тааруухан учраас явж чадаагүй. Дөрвөн сардаа багтааж явна гээд сэтгэл догдлоод байж байна.
-“Ханш нээгдэж, ичигсэд хөдөлчихсөн” юм чинь үү? (Хоёул инээлдэв. Л.Б)
-Өө, одоо тэгэлгүй яахав дээ. Ичигсэд хөдөлчихсөн байгаа. Жаахан дулаарвал хадны зургаа авахаар уул усаа зорино доо. “Би судалдаг” гэчихвэл онгирсон болно л доо, миний сонирхдог сэдэв бол хадны зураг, уул хоёр шүү дээ. “Туульс хайлдаг уулс” гэж зураг хөрөгтэй, домогтой түүхтэй хоёр ч ном гаргасан. Одоо гурав дахь номоо хийх санаатай л сэтгэл догдлоод сууж чаддаггүй. Танай Баянхонгорын гэхэд Баянцагааны нуруунд их очсон. Тэр Баянцагааны нуруунд эртний аварга хүний чөмөг байдаг гэдэг. Би тэрэнд хүрч очиж, үзэж чадаагүй ээ. Хүрэх юмсан гэж хүсэвч, морь зорьтой л явахгүй бол мань мэтийн юмд гарахааргүй.
-Их Нацагдоржийн бичсэнчлэн их “Байц бэрх” л газар юм байна даа?
-Байц бэрх, бүр орой дээр байдаг гэж байгаа.
-Нутгийнхан бол очиж үзсэн байх нь ээ?
-Баянцагаан сумынхан бол “Бид олно оо” л гэж байгаа юм.
-Агуй судлаач Агваржин Жа.Баяржаргал найрагч сонсвол давхиад хүрчих л газар байх нь?
-Агваржин бол давхих байтугай нисээд хүрчих байлгүй. (Инээв. Л.Б)
-Чөмөг нь хэр том юм байдаг гэнэ?
-Их л том юм гэсэн. Баян-Уулд Баасандорж маань “Хиргэсүүр ухсан газраас их том чөмөг олдсон” гэхээр нь очоод үзтэл аварга хүнийх биш жирийн хүний яс байсан. Жирийндээ өндөрдүү хүний яс байсан.
-Өндөр Гонгорорхуу хүний чөмөг байж дээ?
-Өндөр Гонгороос арай бага аа. Гэх мэтээр Баасандорж бид хоёр чинь их л хөглөж л явдаг хоёр доо.
-Та Колумбийн их зохиолч Г.М.Маркесын “Зуун жилийн ганцаардал”, Хиргисийн Чингис Айтматовын “Зуунаас ч урт өдөр”, Рашид Ад Диний “Шастирын чуулган” гээд аварга бүтээлүүдийг монголчилсон дуун хөрвүүлэгч. Одоо та ямар бүтээл дээр сууж байна?
-Сая “Чингисийн билиг сургааль” гэдэг номыг дэлхийн олон хэлнээс (олон хэл юу байх вэ дээ, орос, англи хоёр хэл л юм) орчуулж, “Монголын нууц товчоо”, “Алтан дэвтэр” зэрэг өөрийн сурвалж бичгүүдээс шүүрдэж гаргасан. Энэ л миний сүүлчийн бүтээл болж байгаа юм уу даа. Монгол Улсын төрийн шагналт Нямбуугийн Нямдорж маань бичгийн машинаар цохьчихсон хэдэн шүлгээ надад өгсөн юм. Тэрнийг нь би хадгалж байж байгаад “Монгол” хэмээх нэртэйгээр сая хэвлүүллээ. Сайхан андын маань энэ номыг Чойномын нэрэмжит “Өд” сангийн тэргүүн Дорлигийн Ганболд маань хэвлэж өгсөн. Миний найздаа буян үйлдэж байгаа янз энэ юм даа.
-Нямбуугийн Нямдорж гуайг та ид мандан бадарч явахад нь нөхөрлөв үү, гандан буурч байхад нь найзлав уу?
-Энэ гайхамшигт найрагчийг би нийгэм журмын буюу социализмын гэх үеийн уран зохиолын тэнгэрт гийсэн нэгэн хурц гэрэлт од гэж боддог. Нямдоржтой би сайхан нөхөрлөж явсан даа. Энэ нөхөрлөл удаан биш ч зузаан байсан юм. Номхон тэмээ ноолоход амархан гэдэг. Нямдорж маань үзэл сурталд мөн ч их ноолуулсан даа. Нямдоржийгоо би чингэж адлуулж явахад нь түшиж, өмөөрч явсан гэвэл далан худалч болно. Бид хоёрын нөхөрлөл ардчиллын үрээр л эхэлсэн юм. 1991 оны намар болов уу, МОНЦАМЭ-гийн “Ил товчоо” сонины эрхлэгч болчихсон монцгор амьтан орос номын “Дружба” дэлгүүрээр орох санаатай гүйж явтал Нямдорж, Ломбын Нямаа хоёр үүдэнд нь зогсож байна.
-Нямаа ах Нямдорж гуайн шавь гэдэг байх шүү?
-Нямааг би урьдын таних. Нямдоржид Нямаа намайг танилцуулав. Би их л олзуурхаж, бүүр жараад оны эхээр бичсэн нийтлэгдээгүй нэг шүлгийг нь сониндоо нийтлэх санаатай сураглалаа. 1962 онд УБДС-ийн хоёрдугаар дамжааны оюунтан байхад Цэдэндорж гуай, Нямдорж нар шүлгүүдээ уншлаа. Тэр үед чинь манай сургуулиуд яруу найрагчидтайгаа уулзалт зохион байгуулдаг, уран бүтээлийг нь уншдаг, сонсдог, их сайхан байсан юм шүү дээ. Тэгэхэд Нямдорж маань “Чавганц” гэдэг шүлэг уншсан юм. Тэр миний сэтгэлд үлдсэн байгаа юм. Сүүлд танилцахдаа “Та “Чавганц” гээд хачин шүлэг уншсан. Тэрийгээ өгөхгүй юу. Би сонинд тавьяа” гэвэл “Тэр шүлэг энэнд байгаа” гэж Л.Нямааг зааж байна. Нямаа тэр шүлгийг нь авчирч өгч “Ил товчоо”-д би хэвлүүлсэн.
-Нямдорж гуай ер нь нөхөрлөхөд ямаршуухан хүн байв?
-Сайхан шүү дээ, сайхан амьтан. Над дээр ирнэ. Хөөрхий зайлуул, лонх юм л бодож ирнэ шүү дээ. Би нэг муу сонины эрхлэгч юм чинь нэг шил юм гаргалгүй яахав дээ. Нөгөөхийгөө хоёулаа хуваагаад уучихна. Заримдаа гаднаас ганц хоёр хүн байвал хөөрхөн найрлачихна. Тэгж л нөхөрлөж явсан даа. Би нэг удаа гарах гээд яарч явтал шатан дээр таарлаа. Алгаа тэнийлгээд нэг юм өгөхгүй юу. Тэр нь нэг жаахан Чингисийн тэмдэг. Нэг шармал тэмдэг байгаагүй юу. Манай тэмдгийн цуглуулгад тэр Чингис одоо ч байгаа. Би боддог юм. Мань хүнийг чинь найгүй архичин байсан мэтээр дүрслэх гээд байдаг. Тэгтлээ их архинд донтсон хүн л лав байгаагүй.
-Чойном гуайг ч бас архичин байсан гээд байдаг ч тэгтлээ уудаггүй хүн байсан гэдэг дээ?
-Тэр үеийн үзэл суртал гэдэг чинь хүнийг харлуулах л өвчтэй байж. Тэд маань социализмыг жаахан шүүмжилсэн л улс. Чойном гуайтай би таарч явсангүй. “Азийн Монгол” найраглалыг нь гар бичмэлээр өвөртөлчихсөн харин уншиж явлаа шүү дээ. Манай Нямдоржийн “Дорно”, “Будда” зэрэг шүлгүүдийг нь цээжилж явлаа.
-Орчуулга хийхээсээ өмнө та шүлэг, өгүүллэг бичиж байсан биз?
-Үгүй ээ, яах вэ, шүлэг ганц хоёр юм бичсээн бичсэн. Монгол залуу хүн бол заавал ч үгүй нэг бол шүлэг бичдэг, нэг бол зураг зурдаг л байсан шүү дээ. Тэр л хүмүүжлээр явсан. Шүлгүүд хэвлэгдээ ч үгүй.
-Таны анхны орчуулсан ном чинь юу билээ?
-Анатоль Франсын “Умдаассан бурхад”.
-Ланжгар ном барьж авчээ?
-Би мэдэхгүй шүү дээ. Тэр чинь Анатоль Франсын Нобелийн шагналтай номыг би “шаачихсан” байдаг юм. (Алгаа ташин, тас тасхийтэл хөхрөв. Л.Б) Г.Амар гэж аугаа орчуулагч байлаа шүү дээ. Тэр миний багш. Багш маань “Чи үүнийг орчуул” гээд өгөхгүй юу. Орчуулахын бөөн хорхой залуу л наана цаана нь гүйж байхгүй юу. Багш өөрөө хянан тохиолдуулсан. Энэ номыг орчуулахад дөнгөж сургууль төгссөн, хорин хэдтэй хүүхэд байж дээ.
-Тэрнээс хойш хэд орчим ном орчуулсан байна?
-Дөч гаруй ном орчуулж, дөчөөд ном эрээчсэн шиг байна. Ингээд бараг зуу гаруй ном байгаа юм уу даа.
-Та бол Габог оросоос орчуулсан. Одоо Нямдорж нарын испани хэлээс нь шууд орчуулагчид гараад ирлээ дээ?
-Тийм үү? Би тэрийг үзээгүй ээ. Хамгийн гол нь испаниас орчуулж болно. Монголоор хэр зэрэг найруулж чадав, монголдоо буулгав гэдэг л чухал. Одоо чинь миний муу тэр орчуулга л мандаад байх юм байна шүү дээ. Хаана л юм болнов, Маркесын “Зуун жилийн ганцаардал”-ыг л асуух юм. Надаас өөр юм бараг асуудаггүй шүү дээ.
-Орос хэлээр чухам ямаршуухан байдаг юм, та Маркесын романы дурсамжийн онцлогийг “-жээ, -чээ” гэх маягаар дандаа өнгөрсөн цаг дээр буулгасан байдаг даа. Сонины нэг мэдээ байхад дан ганц цаг дээр бичихэд их утгагүй санагддаг. Тэгэхэд бүхэл бүтэн номын аяс агуулгад харин ч их нийцээд байдаг нь сонин шүү. Тэр бүхнийг яаж мэдэрч орчуулав?
-Хэн мэдэхэв. Яаж ч мэдэрснээ одоо мэдэх юм алга. Яах аргагүй л би орчуулсан юм. Анх уншсан мэдрэмжээрээ л буулгасан юм байлгүй гэж боддог юм. Их айхтар онол монол юм би ярьж мэдэхгүй. Зүгээр л өөрөө уншаад буулгасан юм. Амар багш маань бас “Чи орчуул аа” гэсэн юм. Тэгээд би хийсэн дээ.
-Н.Пүрэвдагва ахын орчуулсан Жеральд Мартины Габриэль Гарсиа Маркесын намтрыг уншиж байхад Габо маань “Зуун жилийн ганцаардал”-аасаа гадна олон роман дээрээ их ажиллаж байсан гайхамшигтай хөдөлмөрч хүн байсан байна лээ шүү?
-Өөрөө ингэж бичсэн байдаг юм. “Тэр нэгэн орой “Зуун жилийн ганцаардал” романаа бичиж дуусгаад цэг тавьж, сандлаасаа босон хаалгаа нээтэл өрөөнд нэг цэнхэр муур орж ирлээ. Миний энэ роман их олон хувь хэвлэгдэх нь ээ бэлгэшээсэн” гэж. Тэгэхнээ тэр хөх муур нь юу вэ гэхээр хүүхдүүд нь нөгөө муурыг хөх будгаар будсан байсан гэдэг. Цэнхэр муурын араас гараа нуль цэнхэр будаг болгосон хоёр хөвүүн нь орж ирэн, “шид”-ийн үзэгдлийг шидгүй болгосон боловч “Зуун жилийн ганцаардал” зохиогчийнхоо бодсоноос хамаагүй давж, дэлхий дахиныг өөрийн “шид”-ээрээ “байлдан дагуулсан” нь баараггүй үнэн юм даа. Би энэ номыг уншаад “Дэлхийн уран зохиол чинь тэс ондоо болчихсон юм байна шүү дээ. Юун соцреализм энэ тэр вэ. Монголын уншигчдад орчуулаад өгчихвөл сэтгэлгээнд нь шинэ уур амьсгал авчрах юм байна аа” гэж бодсон шүү. Зүгээр ч нэг дурандаа хийгээд байсан юм бас биш шүү. “Орчуулагч хүн уншигчдаа бодох ёстой” гэсэн орчуулгын онолын зарчим байдаг юм. Би уншигчдаа л бодож орчуулга хийдэг. Тэгэхээр зарим амьтад намайг онгирч байна л гэж бодох байлгүй.
-Чингис Айтматовын “Цаазын тавцан”, “Зуунаас ч урт өдөр” ч бас л таггүй романууд даа?
-Хорьдугаар зууны сүүл үеийн зохиол шүү дээ. Манай Монголд болж буй үйл явдалтай их ойролцоо үйл явдалтай. Бөхөнг шүршиж алж байгаа энэ тэр чинь манай цэргийн ангийнхан цагаан зээрийг пулемётоор шүршин алж байгаатай адил шүү дээ.
-Танд орчуулсан зохиолынхоо зохиогчидтой уулзаж байсан тохиол байна уу?
-Даанч байхгүй.
-Ардын уран зохиолч Т.Галсан ам арчдаг сальфеткаг “салбайдаг”, кофег “боргол” гэж нэрлээд байдаг. Энэ танд ямар санагддаг вэ?
-Энэ чинь одоо болж л байна ш дээ. Энэ муу ам арчуур цаас чинь салбайдаг л юм байгаа биз дээ. Боргол ч бас болж л байна. Эх хэлээрээ ингэж аархаж, харь юмыг өөриймшүүлэх хэрэгтэй. Тангадын Галсан бид хоёр чинь их найз шүү дээ. Найзынхаа тухай “Тэмээ болоогүй хүн” найруулал бичиж байлаа. Сэнгийн Эрдэнэ баавай, Дэндэвийн Пүрэвдорж гэж хоёр аугаа амьтан намайг их үнэлж найзалж нөхөрлөсөнд их баярладаг. Тэр хоёр чинь надад жаахан болохгүй юмаа даалгачихна.
-“Болохгүй юм” нь юу байхав?
-Бор Цэдэвийг шүүмжлэх байхгүй юу.
-Монголын Зохиолчдын Эвлэлийн дарга байсан эрдэмтэн-зохиолч Дожоогийн Цэдэв үү?
-Тийм. Сүүлд хөхрөлдөөд хоёулаа хууч хөөрдөг байлаа. Мань хүн чинь Монголын утга зохиолын түүх тал руугаа нэвтэрхий толь байсан юм шүү дээ. Хүн чанарын хувьд ч мундаг хүн. Чойномыг өмгөөлж, О.Дашбалбарыг математикийн шалгалтад шүлэг бичиж өгөхөд өмөөрч байж Горькийн сургуульд явуулж байсан гээд бод доо.
-Сүүлийн үеийн орчуулагч залуусаас та хэнийг тоож явдаг бол?
-Орчуулагч Ононгийн Чинбаяр дүү байна. Гүн.Аюурзана хүү байна. МУИС-ийн Социологийн тэнхимийн багш, яруу найрагч Дашзэгвийн Мөнхтөр байна. Туркийн яруу найргийн орчуулгаараа “Алтан-Өд” шагнал авахад нь анх гардуулж танилцаж байв. Хожим Хятадад хамт аялаад бүр дотно болсон доо.
-Таны орчуулагч шавь нар гэж тоо томшгүй олон хүн байх уу?
-Байхгүй. Нэг ч байхгүй. Энэ миний буруу юм аа. Би тэднийг сургаж чадсангүй. Монгол хэлээ сайн сур гэж шахаад өөрөөсөө хөндийрүүлчихдэг шиг байгаа юм. Манай залуус гадаад хэлийг гадарлаж доторлоод байв чиг монгол хэлээ мэдэхээ байчихлаа. Тэгэхээр тэдэнд чинь юм заагаад чиг нэмэр байхгүй, заагаагүй ч нэмэр алга аа. Уг нь чиглүүлбэл сурах ёстой л байх. Би ч өөрөө айхтар мундаг амьтан биш. Ри багш (Билгүүн номч Бямбын Ринчен)-ийнхаа бүтээлийг уншсаар байгаад монгол хэлэндээ жаахан зүгширч цагааширсан хүн. Би тэднийг над шиг л ингэж сурах юм байх гэж бодоод байхгүй юу. Тэгсэн одоо тийм биш юм байна.
МЗЭ-ийн шагналт яруу найрагч Лхагвасүрэнгийн Батцэнгэл
