Улс орны хөгжил, эдийн засгийн боломж гэдэг утгаараа төмөр зам барих нь маш чухал. Харин энэ бүтээн байгуулалтыг хэрхэн байгальд ээлтэй хийх нь маш чухал юм. Учир юу гэвэл, зүүн босоо чиглэлийн төмөр зам барих нутаг нь хялганат хээрийн гайхамшиг болсон цагаан зээрийн амьдрах орчин болдог. Хэрвээ бүтээн байгуулалт эхлэхдээ үүнийг онцгой анхаарахгүй бол зөвхөн Монголд олон зуун мянгаараа нүүдэллэдэг зээрийн сүрэг таслагдаж устах аюулд ойртох юм. Гашуун жишээ ч бий.
Улаанбаатар Замын-Үүдийн төмөр замыг 1949 оноос ашиглалтад оруулснаар олон зууны турш тааваараа бэлчин амьдарч байсан цагаан зээрийн сүргийг төмөр замаар баруун, зүүн хэсэгт хуваачих нь тэр. Хөөрхий зэрлэг амьтад бидэн шиг ярьж, эрхээ хамгаалж чадахгүй болохоор хөгжлийн золиос болоод хоцорсон юм.
Эрдэмтдийн судалгаагаар нутгийн баруун хэсэгт үлдсэн цагаан зээрийн сүрэг үрэгдсээр одоо бараг байхгүйтэй адил болжээ. Амьтдын нүүдлийг төмөр зам дагуухь тороор хааж тэнд нь амьтад олноороо өлгөгдөж үхсээр байгаа дүр зураг олон жил давтагдсаар ийнхүү цагаан зээрийн тасарсан сүргийг мөхөл рүү чирсэн юм. Өргөст тор нь зэрлэг амьтдын шилжилт хөдөлгөөнийг хязгаарладаг төдийгүй үхэл хорогдолд нөлөөлдөг маш том хүчин зүйл болох нь судалгааны дүнд батлагджээ. Тухайлбал, 2016 оны нэг, хоёрдугаар сард их хэмжээний цас орсны улмаас зүүн аймгуудаас цагаан зээр баруун тийш нүүдэллэн төмөр замын торонд тулж улмаар 5000 гаруй зээр өргөст торонд өлгөгдөж үхсэн байсныг судалгаагаар тогтоосон юм. Нутгийн зүүн хэсэгт төмөр зам барихдаа зэрлэг амьтдад зориулсан гарц хийхгүй бол зүүн хэсэгт үлдсэн зээрийн сүрэг дахин хуваагдаж мөхлийн ирмэгт тулах аюултай. Нүүдэллэдэг амьтдын сүрэг хоорондоо “учирч” чадахгүй хуваагдана гэдэг тухайн амьтан мөхөл рүүгээ явахын эхлэл гэдгийг эрдэмтэд, судлаачид нэгэн дуугаар хүлээн зөвшөөрдөг билээ.
Чухамдаа ийм байдалд дахин хүргэхгүйн тулд байгаль хамгаалах байгууллагууд талуудтай хамтран ажиллаж боловсруулсан “Уулархаг нутгийн зам, замын байгууламжийн дагуу зэрлэг амьтдад зориулсан гарц” байгуулах стандарт, “Тал хээр, говь цөлийн бүсийн авто болон төмөр зам дагуу нүүдлийн туруутан амьтдад зориулсан гарц” байгуулах стандартыг хэрэгжүүлэх нь маш чухал билээ. Стандартчилал, хэмжил зүйн газраас баталсан ийм хоёр стандарттай болсноор Монгол орны аль ч хэсэгт авто зам, төмөр зам барихдаа зэрлэг амьтдад зориулсан гарц заавал байгуулах ёстой болсон. Тодруулбал, нүүдлийн тууртан амьтдад зориулсан гарц байгуулах стандартыг Монгол Улс төв Азийн орнуудаас анх удаа баталсан билээ. Эдгээр стандартыг хэрэгжүүлснээр дэлхийд ховор хулан, хар сүүлт, цагаан зээр, аргаль, янгир, монгол бөхөн зэрэг амьтдын нүүдлийн замд саад учрахгүй байх боломж бүрдэх юм.
Стандарттай болох нэг хэрэг, харин хэрэгжүүлэх нь дутахгүй ач холбогдолтой байдаг. Тиймээс шинээр батлагдсан стандартуудыг хэрэгжүүлэхэд анхаарах нь маш чухал болоод байна. Одоогийн байдлаар төмөр замын салбарт гурван томоохон төсөл хэрэгжиж байгаа. Тавантолгой-Зүүнбаян, Тавантолгой-Гашуунсухайт, Зүүнбаян-Ханги чиглэлийн төмөр замын төсөл. Эдгээрээс Тавантолгой-Зүүнбаян чиглэлийн төмөр зам анхны тээврээ д Оюутолгойн зэсийн баяжмалаар хийсэн. Удахгүй бүрэн хүчин чадлаараа ажиллана гэдгийг мэргэжилтнүүд хэлж байгаа. Эдгээр бүтээн байгуулалтыг хийхдээ нүүдэллэдэг амьтдын нүүдлийг таслахгүй байхад анхаарч гүүрэн болон нүхэн гарцыг хийсэн хэмээн албаны хүмүүс хэлсэн. Хэдийгээр байршил, нүхэн гарц стандартын дагуу хийгдсэн эсэх, тэрүүгээр нь зэрлэг амьтад гарч байгаа нь тодорхой болоогүй байгаа ч энэ нь нэг талаар том дэвшил юм. Стандарттай болсон, үүнийгээ хэрэгжүүлж эхэлллээ гэсэн эерэг дохио ч болно. Ололт амжилтаа улам ахиулж стандартын хэрэгжилтийг улам сайжруулах чухал цаг ирснийг шинээр хийх төмөр замын бүтээн байгуулалтууд сануулж байна.
Тиймээс төмөр замыг стандартын дагуу, байгаль зэрлэг амьтдад ээлтэй байдлаар барих ажилд Зам, тээврийн хөгжлийн сайд С.Бямбацогт, Байгаль орчин, аялал жуулчлалын сайд Б.Бат-Эрдэнэ нар онцгой анхаарал хандуулах шаардлагатай болоод байна. Ялангуяа Байгаль орчин, аялал жуулчлалын сайд Б.Бат-Эрдэнийн үүрэг, хариуцлага энд маш их юм. Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлгээг мэргэжлийн төвшинд хийлгэх, талуудыг бодлогоор зангидах, компаниудад шаардлага тавих, санал зөвлөмж өгөх гээд олон ажил түүнийг хүлээж байна. Мөн Зам, тээврийн хөгжлийн яам, Байгаль орчин, аялал жуулчлалын яамны хамтын ажиллагаа маш чухал. Нэг нь ажил хийгээд байдаг, нөгөөх нь гэдийгээд байвал үр дүн гарахгүй. Хамтран ажиллах нь маш чухал юм. Мөн гарц, гармын байрлалыг сонгохдоо энэ салбарын мэргэжлийн байгууллага, мэргэжилтнүүдийн зөвлөмж, байгаль хамгаалах байгууллагуудын үнэлэлт дүгнэлтийг харгалзан үзэх нь ач холбогдолтой билээ.
Монгол орон олон зууны турш зэрлэг амьтан, ургамлын өлгий нутаг байж хүн ард нь байгальтайгаа шүтэлцэн амьдарсаар ирсэн түүхтэй. Энэ агуу филиософийн үнэ цэнийг алдагдуулахгүй байлгах нь бидний анхаарч хийх ёстой ажил юм. Шинээр баригдах төмөр замуудыг нүүдлийн тууртан амьтдад ээлтэйгээр барьж чадвал нэг талаар улсын нэр хүндэд тустай, нөгөө талаар дараа, дараагийн бүтээн байгуулалтад зөв жишиг болох ач холбогдолтой билээ.
Ичиножёогийн сумо бөхийн нэр нь Ичин гэдэг нэр дээр гоц авьяас билэг гэсэн утгатай “но” хэмээх ханз оруулаад “Жёохокү” сургуулийнх нь “жёо”-г нэмжээ. Тэр яахын аргагүй өсөж, том болсон сургуультайгаа хувь заяагаа холбосон мэт сумод хөл тавиулсан багш нь энэ ёслолын гол хүндэтгэлт хүн байлаа. Мөн Монгол Улсаас Япон улсад суух Онц бөгөөд Бүрэн эрхт элчин сайд Б.Баярсайхан гэргийн хамт оролцож, нээлтийн хундага өргөн, ерөөл айлтгав. Бас Монгол Улсын Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн “Харангын Чука” хэмээгддэг Ц.Чулуунбат ая дуугаа өргөн, олныг хөгжөөсөн юм. Ёслолын цайллагад оролцон суугаа зарим хүндтэй зочидтой зурвасхан хуучилж амжив. Ичиножёогийн аав Архангай аймгийн Батцэнгэл сумын малчин Ш.Алтанхуяг “Башётой үед хөдөө мал хуйгаа эртхэн амжуулчихаад гэртээ зурагтаар тэмцээн болгоныг үздэг. Сонирхогчийн сумод медаль авч байсан бас ах нартайгаа үзүүр түрүүнд нэмэлт барилдаан хийж байсан нь санаанаас гардаггүй юм” хэмээн намуухан өгүүлэв. Бас энэхүү ёслолын нэгэн хүндтэй зочин болох Архангай аймгийн Батцэнгэл сумын уугуул, Улаанбаатар хотод 1992 оноос Архангайн бөхчүүдийн “Бөх билэг” дэвжээг үүсгэн байгуулагч, Монгол Улсын хөдөлмөрийн баатар, гавьяат тээвэрчин Ш.Норовсамбуу “Анх үндэсний бөхөөр 6 дугаар ангиасаа эхлэн барилдсан. Хоёр дахь жилээсээ амжилттай барилдаж мөнгөн медаль хүртэж байв. Манай сум бол үндэсний бөхийн өлгий нутаг л даа. Хамгийн олон алдар цуутнууд төрсөн. Хамгийн олон бөхтэй. Халхын анхны аварга Г.Вандан аварга, дархан аварга Г.Өсөхбаяр хоёр алдартан манай сумаас л төрж гарсан. Ичко маань хоёр талдаа бөхийн удамтай, Хүүхэд байхын их зөөлөн, тайван хүн шүү дээ. Сайхан намбайгаад л алхаж байдаг. Бид мөн ч олон жил Ичиножёогоороо омогшиж, бахархаж, гайхуулж явлаа. Тэр байгалиасаа заяасан их авьяастай. Цаашид ч олон жил барилдах боломжтой байсан. Даанч ингээд больчихлоо. Хакухо аваргатай үзүүр түрүүний барилдаан мөн ч сайхан хиймортой байсан шүү” хэмээн дурсан ярив. Сумогийн ах нарын нэг нь болох сумо бөх байсан Сакигакэ Я.Баттүшиг “Тогтсон барилдаантай, яг хүч тулан барилдахад хөдөлшгүй хүчтэй, нэг л зуурсан бол тавихгүй, өөрийн мэдэлгүй бууж өгч байлаа. Түүний дэндүү өр зөөлөн чанар нь ийм эрт зодог тайлахад нөлөөлсөн ч байж болзошгүй” хэмээн өгүүлэв. Хамт нэг онгоцоор ирж, нэг сургуульд мөр зэрэгцэн сурч байсан үеийнх нь бөх одоо жүрёо зиндаанд барилдаж буй Миторюү Б.Төрболд “Түрүүн хамт зураг авахуулахад тэр “Найзынхаа үсийг хайчлахдаа гоё үг хэлээрэй!” гэв. Би үгээ бодоод л байна. Цаашид ч барилдах байсан. Ийм гэнэт юм болчихлоо. Тун харамсалтай байна” гэлээ. Ээж Н.Болортуяагийн төрсөн дүү, Улсын харцага Нинжээгийн Алтансүх “Шийрэв багшаас хүүхэд сумод сонгон шалгаруулж байна гэж дуулаад анх дагуулж очиж байлаа. Бие томтой болохоор нь хөдөөнөөс авчирч Спортын дунд сургуульд оруулж, нэг жил сураад тэгээд л шалгаруулалтад тэнцээд Япон явж байлаа. Байгалиасаа заяасан их авьяастай, бяр чадалтай. Яг энэ мөчид баяртай байна гэхэд хэцүү, гунигтай гэхэд бас хэцүү. Сумоч бөхийнхөө хувьд оргил үеэ үзэж чадалгүй, цэг тавьчихлаа. Жаахан харамсалтай байна хэмээн өгүүлэв. Саяхан Монгол Улсын хөдөлмөрийн гавьяаны улаан тугийн одонгоор шагнуулсан Японы Жёохокү ахлах сургуульд 19 жил багш дасгалжуулагч хийж байгаа анхны багш нарын нэгэн болох Р.Гантөгс “Энэ том бие шигээ маш дөлгөөхөн, томоотой хүү байв. Тэр анх сургуульд орохдоо эмэгтэй хүүхдэд албаар ялагддаг зөөлөн сэтгэлтэй хүү байв. Нэг удаа Ишиура багш нэлээн ширүүн загнав. Бараг л нутаг руугаа харь, буц! болов. Тэр нэгэн өдрөөс хойш л хэнд ч ялагдахгүй хүчтэй болж билээ. Бэлтгэл сургуулилтыг маш сайн хийдэг. Шико-г зуу хий гэхэд 150 удаа үргэлж давуулан хийдэг. Дандаа боль! гэж хэлтэл хийдэг байлаа. Маш хөдөлмөрч, даруухан хүү байв. Малчин айлын хүүхэд болохоор дөрвөн мөчиндөө их бяртай, гарын атгалт хүчтэй, нуруулаг, Вандан аваргын удамтай гээд түүний онцлогийг дурдаад баршгүй. Ахлах сургуулиа төгсөөд мэргэжлийн сумод оръё гэхэд нь макүшта зиндааны 15-аас ор! гэж зөвлөсөн. Ичко маань ч их хичээсэн. Доод зиндааг алгасан макүштагийн 15-аас ороход их баярласан даа. Насанд хүрэгчдийн сонирхогчдын сумогийн аварга болоход нь -За үүнээс хойш мэргэжлийн сумогийн аварга болоорой! гэж ерөөж байв.
