М У И С – и й н Ш У С – ийн Шашин судлалын тэнхимийн багш, шашин судлаач С.Дэмбэрэлтэй ярилцлаа.
-Шашны тэргүүнээр я м а р с у у б и л и г т э й хүмүүсийг залдаг юм бэ. Гол шалгуурууд нь юу байдаг вэ?
-Шашин хүмүүсийг итгэл ү н э мшл э э р н ь н э г т г э ж , нийгмийн бүлэг, институтийг бий болгодог. Нийгэмд итгэл үнэмшлээрээ нэгдсэн бүлгийг түмний итгэл найдварыг дааж явах чадвартай, эрдэм мэдлэгтэй хүн удирдаж явах ёстой гэж үздэг. Германы социологич Макс Вебер “Шашны социологи” (1920) номдоо шашны удирдагчдын с о н г о г д д о г ё с , о н ц л о г шинжийг онцолсон байдаг. Т у х а й л б а л н э г д ү г э э р т , уламжлалт ёсоор сонгогддог удирдагч гэж байна.
Ийм удирдагчийг тухайн шашны түүх, тогтсон уламжлал, зан заншлаараа сонгодог. Хоёрдугаарт, шашныхаа хууль, жам ёсоороо сонгогддог удирдагч. Тухайн шашинд нөлөө бүхий ахмад санваартан, удирдагчдын саналыг харгалзаж шашны хууль, дэг ёсны дагуу сонгоно гэсэн үг. Гуравдугаарт, харисматик удирдагч нь өөрийнхөө үзэл санаа, хүсэл тэмүүлэл, хэлж буй үг, биеэ авч яваа байдлаараа бусдыг татдаг ер бусын тэнгэрлэг зан чанартай нэгэн байдаг. Ийм харисматик удирдагчид хүмүүсийг итгэл үнэмшлээр нь удирддаг.
-Аравдугаар Богдыг ямар аргаар тодруулсан юм бол?
-Аравдугаар Богдын тухайд шашны уламжлал болон хууль ёсны дагуу сонгогдсон удирдагч юм. Өндөр гэгээн Занабазар анх 1635 онд Чингис хааны алтан ургийн түшээт хан Гомбодоржийн хүү болж мэндлээд 1939 онд дөрвөн настайдаа монголчуудын оюун санааны удирдагч Жавзандамба хутагтаар өргөмжлөгдсөн байдаг. Ингээд харахад Монголын Буддистууд оюун санааны удирдагчаа сонгодог арга 300 гаруй жилийн түүх, уламжлалтай байгаа биз.
-Гэгээнтнийг тодруулахад яг ямар шалгуур үзүүлэлт байдаг юм бэ?
-Гэгээнтнийг тодруулдаг хэд хэдэн шалгуур бий. Зүгээр ч хүнийг тодруулаад байдаггүй. Нэгдүгээрт, урд дүрийн хувилгаан өөрийнхөө ойр дотны хүмүүст амьдралынхаа сүүлийн үеүдэд “Би тэнд төрнө” гэж айлддаг. Гэрээслэлдээ ч тэмдэглэдэг. Намтарт нь бас дараа хаана төрөх тухай нь тэмдэглэгдсэн байдаг. Аравдугаар Богд бол есдүгээр Богдын намтар, гэрээслэлд дурдсанаар Монголд төрөөд байгаа нь энэ. Хоёрдугаарт, Жавзандамба хутагтыг нөлөө бүхий шашны удирдагчид нь сонгодог, таньж, мэдэж баталгаажуулдаг. Арван дөрөвдүгээр Далай лам 2016 онд Монголд айлчлахдаа “Аравдугаар Богд Монголд төрсөн байна. Нас нь балчир учир нийтэд зарлах боломжгүй” гэж хэлсэн байдаг. Тэгвэл 2023 оны гуравдугаар сард Энэтхэгт болсон номынхоо айлдварын үеэр “Бидний дунд халхын Жавзандамба хутагт сууж байна” гэж түүнийг таньж албан ёсоор олны өмнө баталгаажуулсан байдаг. XIV Далай лам 2016 болон 2023 онд одоо тодроод байгаа Аравдугаар Богдыг баталгаажуулсан.
Гуравдугаарт, шинээр тодорч байгаа хутагт хувилгаад зарим тохиолдолд өмнөх дүрийнхээ ойр шадар байсан хүмүүсийг таних тохиолдол ч бий. Өмнөх хутагтын ойрын шавь нар нь дараа дүрийн хутагтыг таньж олох, шинжих үйл ажиллагаанд оролцдог. Есдүгээр богдын ойр дотны шавь нар ч аравдугаар Богдыг тодруулахад оролцсон байх. Дөрөвдүгээрт, шинээр тодорсон хутагт нь өмнөх дүрийнхээ хэрэглэж байсан эд зүйлсийг хараад таньдаг гэдэг. Өмнөх дүрийн хэрэглэж байсан хонх, очир, бумба, эрхи, аяга зэрэг зүйлсийг нь шашны олон эд хэрэгслийн дундаас шууд таньж өөрийнх юм шиг хэрэглэдэг. Энэ мэтчилэн таних олон арга бий.
-Ромын Папын тухайд ямар шалгуур үзүүлэлтийг хангаж удирдагчаар сонгогдсон юм бэ?
– Пап Францис католик шашны уламжлалаараа л сонгогдсон удирдагч юм. Ромын католик сүмийн удирдагчид, ахмад кардиналууд зөвлөлдөж эрдэм мэдлэгээрээ төгөлдөр, ёс суртахуунаараа цэвэр ариун, олон нийтэд нэр хүндтэй гэж үзээд түүнийг тэргүүнээр залсан. Түүнийг 1.3 тэрбум итгэгч дагалдагчдыг чиглүүлээд явах хүн гэж итгэл хүлээлгэж өөрсдийнхөө дундаас сонгосон. Шашин бол нийгмийн институт бүлэг. Иймээс шашинд зайлшгүй удирдагч байх ёстой. Монголд Ромын Папыг дагаж том бүлэг айлчилж байгааг бид бүгдээрээ харж байна. Папын харуул хамгаалалт, үйлчилгээ, олон нийттэй харилцах алба, хэвлэл мэдээлэл, гадаад харилцааг нь хариуцсан том баг ажиллаж байна. Далай ламын доор ч ийм том институт ажилладаг. Монголын үе үеийн Богдуудад ч шавь нараас нь авахуулаад том институт ажиллаж байсан. Аравдугаар Богдын доор ч том институт ажиллах ёстой гэж судлаачийн зүгээс харж байгаа. Түүний мэдлэг боловсрол, олон нийттэй харилцах, харуул хамгаалалт, хууль эрхзүй, гадаад харилцааг нь хариуцсан том баг ажиллах ёстой. Ингэж байж олон нийтэд илүү хүлээн зөвшөөрөгдөнө. X Богд буддын шашны өндөр мэдлэгтэй байх ёстой. Үүнээс гадна түүнд шинжлэх ухааны мэдлэг ч хэрэгтэй. Хамгийн чухал нь цэвэр ариун ёс суртахуунтай хүн байж Монголын буддистуудын оюун санааг удирдаж явна.
-Шашны тэргүүнүүд нийгэмд юуг түгээж явах үүрэг хүлээдэг вэ?
-Шашны удирдагчид нийгмийн харилцааг эерэг зүгт чиглүүлж явдаг. Соёл уламжлал, зан заншил, хэл бичгээ хадгалахыг удирдаж чиглүүлнэ. Мөн шашны тэргүүн нь хүмүүст бурхны шашны сургаалыг ойлгуулж, гэгээрлийн зам мөрийг тайлбарлаж таниулж амьдралдаа хэрэгжүүлэхийг уриалдаг. Түүнчлэн нийгэм олон нийтийн сэтгэл санааг тайвшруулж, эв нэгдлийг уриалах, цэвэр, ариун ёс суртахуунтай, байгаль эх дэлхийгээ хайрлаж байхыг удирдан чиглүүлэх ёстой. Шашны удирдагчид шударга байх, тэгш эрхтэй байх ёсны зарчмыг ч үлгэрлэдэг. Өөр нэг зүйл нь аравдугаар Богд Монгол Улсыг дэлхий дахинд төлөөлнө. Бусад шашны төлөөлөлтэй яриа хэлэлцээр хийх, шашин хоорондын ойлголцлыг бий болгох, бусад шашинд хүлээцтэй хандах чиг үүргийг хэрэгжүүлж ажиллах болов уу.
