Month: July 2023

Монгол Улсын Хөдөлмөрийн баатар, Ардын жүжигчин кино найруулагч Гомбожавын Жигжидсүрэнтэй ярилцлаа.

-Жийгээ ах аа, юуны өмнө танд Хөдөлмөрийн баатар цол хүртсэнд баяр хүргэе?

-Үнэнийг хэлэхэд, би өөрийгөө баатар болно чинээ бодоогүй. Миний өчүүхэн хөдөлмөрийг Монголын төр ингэж өндрөөр үнэлсэнд баярлаж байна. “Анхны алхам” кино миний дипломын ажил. Тэндээс миний амьдралын анхны алхам эхэлж, үзэгч олон Монголын ард түмэнтэйгээ дэлгэцийн уран бүтээлээрээ учран золгосон.

Би чинь тэртээ 1960 онд Монгол кино үйлдвэрийн босгыг туслах найруулагчийн албатайгаар алхсан хүн. 1962-1967 онд Бүх холбоотын кино урлагийн дээд сургуулийг доктор, профессор Л.В.Кулешовын урланд уран сайхны болон телевизийн кино найруулагчаар, профессор А.Я.Каплерийн урланг кино зохиолч мэргэжлээр төгссөн.

1967-1992 онд Монгол кино үйлдвэрт найруулагч, уран сайхны удирдагч, ерөнхий найруулагч, 1974-1978 онд Улсын багшийн дээд сургуулийн кино драмын ангид багшаар ажилласан. Хөдөлмөрийн баатар П.Цэрэндагваас авахуулаад олон арван шавь төрүүлсэн нь ийм учиртай. 1970 онд “Анхны алхам” киногоо бүтээснээс хойш “Эхлэлт”, “Говийн нүдэн”, “Эх бүрдийн домог”, “Хүний амь”, “Суварган цэнхэр уулс”, “Хатанбаатар”, “Нарны унага”, “Зарлаагүй дайны оршил”, “Фронтод явах өргөдөл”, “Намар нахиалсан мод”, “Хүн чулууны нулимс”, “Бүлээн нурам”, “Амин мөр” гээд кино урлагтай хувь заяагаа холбоод 60 гаруй жилийн нүүр үзэхдээ энэ хугацаанд 25 бүрэн хэмжээний уран сайхны кино хийжээ. 2005 онд Монгол киноны далан жилийн ойгоор өөрийн хань Дамбын Цэцэгийн хамт “Монгол киноны нэвтэрхий толь” гэдэг номыг бүтээсэн. Энэ номд 300 гаруй кино орсон байдаг. Тэгтэл хоёр мянгаад оны эхнээс хойших хорин хугацаанд хичнээн мянган кино бүтээгдсэн байх вэ, тэр бүгдийг хоёрдугаар дэвтэрт нь оруулсан. Ингэж Монголын кино урлагийн түүхийг бүтээсэн. Монголын кино урлагт жаран хэдэн жилийн хугацаанд хөдөлмөрлөж зүтгэсэн зүтгэлийг минь Монголын төр үнэллээ гэж ах нь баярлаж сууна. Ханьдаа их баярлалаа. Үнэнийг хэлэхэд миний хань чинь миний тал юм шүү дээ.

Кино урлагт зүтгэсэн нэгэн жарны амьдралын минь ар талыг энэ хүн л дааж ирсэн. Баатрын алтан соёмбо гэдэг чинь их л сайхан байдаг юм байна. Би одоо зусландаа байна. Гэвч наадмаас хойш баяр хүргэсэн хүмүүсийн дуудлага тасарсангүй. Төв аймгийн маань 100 жилийн их ой тохиож байна. Аймгийн түүхэн ойг ах нь баатрын алтан соёмбоор мялаачихлаа. Олон түмэндээ дахиад л өртэй үлдлээ гэж бодож байна. Өнөө Жигжидсүрэн гуай чинь Хөдөлмөрийн баатар авчихлаа, одоо юу хийж, ямар бүтээл хийж бид бүхнийг баярлуулах бол гэж цаана чинь ард түмэн, үзэгч олон маань хүлээж суугаа. Энэ талаасаа бол их том хариуцлага ирж байна даа.

-Тэр жил танайд, таны шавь Өлзийхишигийн Нарангэрэл ахтай хамт очиж, хэдүүлээ оройжингоо сайхан ярьж сууж билээ. Тэгэхэд та Нацагдоржийн ээжийн тухай ярьж байсан. Саяхан би “Яруу найрагчийн ижий” номдоо тэр тухай бичсэн. Нацагдоржийн ээж сайхан Пагматай танай эмээ найзууд байсан гэдэг?

-Тийм юм аа, Нацагдоржийн ээжийг үнэхээр сайхан бүсгүй байсныг миний эмэг ээж ярьдаг байсан.

Манай эмээг Дуламханд гэдэг байсан. Намайг хойно сургууль төгсч ирэх 1970-аад оны эхэн хүртэл сэрүүн тунгалаг байж 98 насалсан буянтай хөгшин байлаа. Эмээ Нацагдоржийг “Ижийгээ дуурайсан сайхан хүү байсан” гэж ярьдаг байсан. Дашдоржтой суухад нь үеийнх нь охид бүсгүйчүүд “Сайхан Пагма явж явж энэ Дашдоржтой суугаад байхдаа яахав дээ” гэж жиг жуг хийдэг байсан гэдэг. Дашдорж бол хөдөлгөөнтэй хүн байсан юм уу даа. Миний ээж бол Нацагдоржийн үеийн хүн. Ээжийн маань анхны нөхөр Лооройсамбуу гэж Нацагдоржтой хамт Германд сурч байсан орос хэлтэй хүн байсан. Буянчуулган гэж том түүхчийн хүү шүү дээ. Хэлмэгдүүлэлтийн үеэр Буянчуулганыг хоёр хүүхдийнх нь хамт бариад цаазалчихсан юм билээ. Надад Германы гахайн ширэн чемодан байдаг л даа. Түүнд нөхөртэйгөө харилцаж байсан захиа, зураг зэргийг хадгалж байжээ. Миний ижийгийн зургаан настай байх үеийн зураг, Нацагдоржтой хамт авахуулсан нөхрийнх нь зураг хожим үлдсэн. “Нацагдоржийн захиа эргээд санахад дандаа шүлэг зохиол байсан юм байна даа” гэж ээж маань хэлдэг сэн. Нөхөрт нь бичсэн захидлуудыг ээж уншдаг байж л дээ. 1950-иад оны дундуур Нацагдоржийн тухай нэвтрүүлэг арааживаар явахад ээж шууд унтраачихдаг байв. Та яаж байгаа юм гэхэд “Энэ хүмүүс Нацагдоржийг амьдад нь хайрлаж, ядарч явахад нь тусалж байсан биш. Тэгтэл миний найз гээд ярихаар нь уур хүрчихлээ” гэж билээ. Харин Нацагдоржид тусалж байсан хүн нь Лхамсүрэнгийн Дэндэв гэж том түүхч байсан. Саяхан 120 жилийн ойг нь тэмдэглэлээ. Тэр хүн эмээгийн дүүгийн нөхөр байв. Шүүх яамны сайд, Улсын Бага хурлын гишүүн байсан мундаг хүн. Онходын Жамъян гүний дараагаар Судар бичгийн хүрээлэнгийн даргаар 10 гаруй жил ажилласан байдаг. Нацагдоржийг сургууль төгсөөд ирэхэд нь Судар бичгийн хүрээлэнгийн түүхийн тасгийн эрхлэгчээр анх удаа Дэндэв гуай тавьсан юм билээ. Нацагдоржийн үед түүхийн тасаг анх байгуулагдаж байсан. Сүүлд Нацагдоржийг бор дарсанд орж ажилтай, ажилгүй явах үед нь Дэндэв гуай нутаг усаар нь хамт явж амардаг байсан гэдэг. Түүний “Миний нутаг” шүлэг нь анх Судар бичгийн хүрээлэнгийн ханын сонинд гарсан гэдэг. Энэ бүхнээс харахад Нацагдоржтой би холбоотой байдаг. Миний бие их Нацагдоржийнхоо зуун жилийнх нь ойгоор зургаан ангит баримтат уран сайхны кино хийсэн. Тэгээд тэр гайхамшигт зохиолчийн нэрэмжит шагналыг хүртсэн юм. Үүндээ ихэд бэлгэшээдэг юм.

-Нэгэнт зохиолчийн ээжийн тухай ярьсных, та чинь бас Дооров(Төрийн шагналт зохиолч Сормууниршийн Дашдооров)-ынхоо ээжийг нулимстай дурсдаг даа?

-Дооров бид хоёр кино үйлдвэрт хамт ирж байлаа. Тэр чинь 1969 он юм. Мань хүн ерөнхий редактораар, би найруулагчаар ирж байлаа. Тэрхүү арав гаруй жилийн хугацаа бид хоёрыг хүнийх нь хувьд, уран бүтээлчийн хувьд нөхөрлүүлнэ биз дээ. Надад хамгийн ойр явж, сэтгэлээ хуваалцсан хүмүүсийн нэг юм. Сэнгийн Эрдэнэ гуайн “Нарангаравуу” өгүүллэгээр хийсэн “Эх бүрдийн домог” кинонд Жамъянгийн Бунтар найруулагч бид хоёр хамтарч ажилласан. Нэг сонин түүх сөхье. “Эх бүрдийн домог”-ийн зургийг Өмнөговийн Ханбогдод авсан юм. Биднийг зургийн натур руу явах үед Дашдооров “Говийн өндөр” роман, “Өндөр ээж” кино зохиолоороо төрийн шагналд нэр дэвшээд байлаа. Удаа ч үгүй төрийн шагналын тэмдэг энгэртээ гялалзуулаад хүрээд ирдэг юм. Ижий, аавдаа очилгүйгээр зургийн натур дээр ирсэн нь тэр. Бид ч бөөн хөөр баяр болоод хэсэг пижигнэлдлээ. Ингээд Дооровыгоо аваад Ханбогдоос Дундговь, Дэлгэрхангай уул руу нь явлаа. Төрдөө үнсүүлсэн хүнийг ижий, аавд нь үнсүүлэхээр зүтгэж яваа. Нар жаргах үед суманд нь давхиад ирлээ. Дооровыг маань угтаж байгаа хүн ч гэж алга. Одоо шиг утас шөрмөс, харилцаа холбоо хөгжөөгүй цаг. Сумын төвийн хажууханд гэрт нь хүрээд очтол ижий нь дүү охинтой нь хамт гарч ирээд хүүгээ хүзүүнээс нь зүүгдээд үнслээ. Дооров чинь бие томтой ханагар эр. Ижий нь атигар жаахан хөгшин. Хүүгийнхээ хүзүүнээс зүүгдчихсэн үнсэж буй тэрхүү дүр зураг одоо ч нүдэнд харагдаж, нулимсыг минь цийлэлзүүлдэг юм. Төрийн шагналт зохиолчийг төрүүлсэн “өндөр ээж” гэдэг тийм л байдаг юм билээ.

-Намайг урлагийн замд хөтөлсөн хүн гэж та Лодойдамба гуайг хэлдэг. Тэр их хүнтэй зэрэгцүүлээд “Монгол киноны тэргүүн жанжин” алдарт Дэжидийн Жигжид гуайн тухай асуух гэсэн юм?

-Намайг арав дугаар анги төгсөх жил Горькийн сургуулийн хуваарь олдоогүй. Эрхүүгийн их сургуулийн хуулийн ангийн хуваарь байдаг юм. Ээжид хэлтэл “ганц хүүгээ тийм сургуульд явуулахгүй” гээд халгаасангүй. Тэгснээс “Хүүгээ Рагчаад хэлнэ, эмч болгоно” гэдэг юм. Рагчаа гэж дотрын нэртэй эмч, доктор байлаа шүү дээ. Рагчаа ах, аав хоёр их найз байсан юм. Ингээд сургууль соёлгүй байж байтал нэг өдөр Лодой багштай таарлаа. Юм гэдэг их сонин. Лодой багш намайг нэг жил Кино үйлдвэрт ажил хий, ирэх жил чамайг хойшоо киноны сургуульд явуулна гэлээ. Тэгж л би Лодой багшаар кино үйлдвэрийг заалгаж босгыг нь алхсан түүхтэй. Самбуу гэж хүнтэй уулз гэж багш хэлсэн. Самбуу гэдэг нь Кино үйлдвэрийн дарга, жигтэйхэн их ханиалгаж бөгшүүлсэн хүн байж билээ. Тэнд би хуваарь хүлээж хоёр жил болсон. Эхний жил нь “Улаанбаатарт байгаа миний аав” кинонд Жигжид гуайн туслахаар ажилладаг юм. Дараа нь Чимэд-Осор гуайтай “Гологдсон хүүхэн” кинонд ажиллалаа. Монголын кино урлагийн хоёр багана нь болсон аваргуудтай хамт ажиллана гэдэг шаврай бандид бараг л их сургууль төгссөнөөс нь дутуугүй юм болж байлаа. Ингэж Лодой багшийн хэлсний дагуу Бүх холбоотын кино сургуульд Кулешов багшийнхаа гар дээр очсон.

Надад киноны “А” үсгийг заасан хүн бол яалт ч үгүй Жигжид гуай л даа. Түүхэн киног базаж хийдгээрээ гойд байсан. “Ардын элч”-ээс аваад Сүхбаатарын тухай цуврал кинонууд байна. “Мандухай цэцэн хатан”-ыг мань хүнээр хийлгээгүйд би их харамсдаг юм. Дөрөвдүгээр ангийн боловсрол л эзэмшсэн хүн. Найруулагчийн эрдмийг би Тарич багшаас авсан гэж өөрөө ярьдаг байсан. “Цогт тайж”-ийн найруулагчаар Тарич гуай ажиллахад Жигжид гуай ерөнхий оператороор нь ажилласан байсан. Тэгээд гаруйхан насандаа Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн цолоор шагнуулж байв. Монгол кино урлагт тийм л гавьяат байгуулж алтан үсгээр бичигдэх хүн маань киноныхондоо гомдож таалал болсон юм шүү дээ. Мандухайгаас болж, үүний түүхийг хүмүүс мэднэ. Нэг удаа бид хоёр цэргийн ерөнхий сургууль дээр уулзалт хийгээд хэн билээ дээ, нэг хурандаагийн машинаар хүргүүлсэн юм. Тэгтэл өнөө хурандаа чинь Мандухайн тухай асуугаад “Энэ кинонд таны нэр ч байхгүй байна лээ. Уул нь Мандухайн тухай кино хийнэ гэж бүх хүчээ дайчлан зүтгэсэн хүн чинь та биз дээ” гээд палхийтэл хэлтэл Жигжид гуай юу чиг дуугаралгүй шууд асгаруулчихаж билээ. Тэгээд нэг их удаагүй дээ, хөөрхий минь.

-Манай Эрдэнэбулган ах Хатанбаатарт тоглосноо ёстой “их хувь заяа” гэж хэлдэг байсан. “Жигжидсүрэн найруулагчийг би сайн танихгүй байсан үе. Тэгтэл автобусны буудал дээр таарангуутаа бараг л мэнд ус ч үгүй “Хөөе нөхөр минь чи Хатанбаатарын дүрд тоглоно шүү” гэж шууд тулган хэлсэн гэдэг?

-Тэр үнэн л дээ. Намайг хойно сурч байхад З.Баттулга зохиолч “Удвал Хатанбаатарын тухай зохиолч бичиж байгаа гэнэ. Чи амралтаараа очоод уулзаарай” гэж хэлсэн байна. Тэндээс л киноны эхлэл тавигдсан юм. Амралтаараа ирээд Удвал гуайтай уулзтал “Жигжидсүрэн минь ээ, би юу ч гэсэн зохиолоо дуусгаадахъя. Кино болох эсэхийг мэдэхгүй шүү дээ” гэж аядуу намуухнаар намба заан хэлсэн. Би чинь тэр үед ёстой л нөгөө ааг омог нь багтаж ядсан, номын дууг нь сонсч, ногоотой шөлийг нь уучихсан оюутан учир юу юугүй л кино хийнэ гэж байсан үе. Ингэж л уран бүтээлийн ид үедээ “Хатанбаатар”-ыг хийсэн. Харин кино маань дэлгэцэнд гарсны дараа Удвал гуай “Жигжидсүрээн, их сайхан кино болжээ. Дүрүүдээ чи ямар сайн олоо вэ. Харин яагаад миний хайртай Боогоог минь алчихав даа. Үүнд л би сэтгэл эмзэглэлээ. Гэхдээ чиний шийдэл хүмүүст их хүрэх шиг боллоо” гэж билээ. “Их хувь заяа” романд Боогоо үхдэггүйг манайхан мэдэх болов уу. Боогоод тоглосон Алтангэрэл үнэхээр мундаг жүжигчин байсан. Яагаав, “Гарьд магнай”-н молиго Очир шүү дээ. Сайхан ч залуу байсан. “Гарьд магнай”-д тоглосныхоо дараахан “Жийгээ багш аа, би шинэ тэрэг аваад” гээд серчер барьчихсан, кабиндаа хүүгээ суулгачихсан Кино үйлдвэр дээр ирж байсан. Бид хоёрын сүүлчийн уулзалт тэр байсан. “Тунгалаг Тамир”-ын Хатанбаатарт тоглодог Дамиран “Жийгээ намайг Хатанбаатарынхаа дүрд тоглуулсангүй” гэж гомдоллосон, Цэрэндагва маань “Би Манлай баатар Дамдинсүрэнд тоглохгүй. Ганцхан Аварыгаа бүтээмээр байна” гэж уурлаад, түүнийг загнаж байж Манлай ван, Авар хоёрт зэрэг тоглуулсан гээд яривал барагдахгүй их дурсамж байна.

-Алдарт Мөөеө(Төрийн хошой шагналт Лувсанжамбын Мөрдорж), танай аав хоёр их найз байсан тухай та хэлдэг. “Анхны алхам”-ын “Хунгийн дуу” ч тэр хоёрын нөхөрлөлтэй холбогддог?

-Миний аав Жамсрангийн Гомбожав гэж Дорноговь аймгийн Сайхандулаан сумын хүн. Эдийн засагч хүн байсан. Худалдааны яаманд олон жил болсон. Сүүлдээ МОНЦАМЭ-д хорь гаруй жил нягтлан хийсэн дээ. Аав, Мөрдорж гуай хоёр их ойр явсан. Тэр үед шагай их харвадаг байж. Тэр хоёр нэг багийн хоёр шагай харваач байсан байгаа юм. Мөрдорж гуай сайн харвадаг байсан гэдэг шүү. Баг нь ч сайн баг байсан гэдэг юм. “Анхны алхам” киноны зураг авалтын үед натурт байхдаа дууны шүлгийг бичсэн. Тэр чинь 1969 он. Гол дүрийн хоёр жүжигчин болох Хүрэл, Цэцэгбалжид хоёрын дурлалыг яаж холбох вэ гэж бодсоны үүднээс ерөөсөө дуугаар холбоё гэсэн санаа төрсөн юм.

“Хөнгөн жигүүр ургаж гүйцээд

Холын тэртээд шувууд зорилоо

Онгон насны хосгүй учралд

Хайрын дээдээр чамдаа даслаа

Хорвоо ертөнц уужим гэдгийг

Хунгийн дэгдээхэй мэдээгүй

Хонгор чамтай учирна гэж

Хорьхон насандаа бодсонгүй” гээд бичлээ.

Анхнаасаа миний санаа бол Мөрдорж гуайгаар аяыг нь хийлгэх байсан. Тэгээд яаж хэлэх вэ гэж бодлоо. Намайг яваад очвол мэдээж хүлээж авахгүй. Тэгээд аавд хэлсэн хэрэг. Мөрдорж гуай хөгжмөө сонсгоод надад өөрөө дуулж өгч билээ. Мань эр чинь дуулахдаа тааруу. Над шиг солгой хоолойтой. Зундуйн Хангал бол сайхан дуулдаг байсан. Ингэхэд “Анхны алхам” киноны дуу миний анхны дуу биш юм. 1961 онд би “Гологдсон хүүхэн” киноны туслах найруулагчаар ажилласан. Тэгээд киноныхоо зураг авалтын үер “Насан туршийн хайр” гэж дууны үг бичиж, киноны маань Долингорын дүрд тоглосон Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Норсонжав гуайд тэр дууныхаа үгийг өгч байсан түүх бий. Уг дуу маань Ардын хувьсгалын дөчин жилийн ойн концертод дуулагдаж байлаа шүү дээ. Ингэж миний анхны дуу 1961 онд Норсонжав гуайн аялгуугаар төрсөн юм. Харин “Суварган цэнхэр уулс”-ын “Буцах хунгийн дуунаар сэрсэн, Буурал намрын сэрүүн шөнөөр” гээд эхэлдэг “Хунгийн дуу”-г Буурангийн Нандинцэцэг дуулсан юм.

“Агаарын бохирдлын сүүлийн 10 жилийн судалгаанаас үзэхэд агаарын чанар ДЭМБ–аас хүлээн зөвшөөрөгдсөн хэмжээнээс 27 дахин илүү бохирдож, 0–5 насны хүүхдийн эндэгдлийн шалтгааны хоёрдугаарт уушгины хатгалгаа өвчин орж байна” хэмээн анагаах ухааны доктор, дэд профессор Н.Одонгуа манай сонинд ярилцлага өгөх үеэрээ хэлсэн. Тэгвэл агаарын бохирдол жирэмсэн эх, урагт хэрхэн нөлөөлж буй талаар сурвалжиллаа.

Сүүлийн жилүүдэд жирэмсний эмгэгшил, зулбалт, дутуу төрөлт зэрэг нь Монгол Улсад ихээхэн нэмэгдэж байна. Үүний шалтгаан юу болохыг тодруулахаар Өргөө амаржих газрыг зорилоо. Өргөө амаржих газрын шинэ байрны нэг давхарт нөхөн үржихүйн тасаг байрлана. Энд Сүхбаатар, Чингэлтэй дүүргийн жирэмсэн эхчүүд үйлчлүүлдэг байна. Нөхөн үржихүйн тасгийн үүдэнд арав гаруй эмэгтэй сууж байв. Нэгэн жирэмсэн эмэгтэйтэй ярилцлаа. Тэрбээр нэрээ гаргахгүй байхыг хүслээ.

-Та ямар үйлчилгээ авахаар ирсэн бэ?

-Би одоо гурван сартай жирэмсэн. Ураг минь хэвлий дотроо өсөлтгүй гэсэн онош тавигдсан. Тиймээс энд үр хөндөлт хийлгэхээр ирлээ.

-Юунаас болж ураг өсөлтгүй болдог юм бол?

-Ураг эхийн хэвлийд амьгүй болох, өсөлтгүй болох нь олон янзын шалтгаанттай гэсэн. Ихэвчлэн эхийн эрүүл мэндийн байдал, эхэстэй холбоотой байдаг. Эхэс нь эх болон ургийг холбох чухал эд бөгөөд урагт хүчилтөрөгч, шим тэжээлийг дамжуулдаг. Тэгээд агаар, орчны бохирдол, идэж буй хоол хүнс гээд олон зүйлээс хамаардаг юм байна.

-Уг нь та жирэмсний үеийн эмчийн хяналтдаа орсон байсан уу. Хянуулаад явж байхад тань эмч юу гэж байв?

-Хяналтын эмч зүгээр байна. Та хоёр эрүүл саруул сайхан торниж байна л гэдэг байсан. Тэгээд гурван сартай үеийн ЭХО-д харуултал зүрхний цохилт нь сонсогдохгүй байна. Та яаралтай Нэгдүгээр төрөхөд үзүүлж, нарийн шинжилгээнд хамрагд гэсэн. Тэгээд энд иртэл ийм онош тавигдаад одоо авахуулахаас өөр арга байхгүй гэнэ. (уйлав) Өргөө амаржих газарт иймэрхүү шалтгаантай олон эх ирдэг аж. Энэ нь юутай холбоотой талаар Өргөө амаржих газрын эх барих, их эмч Д.Ариунаагаас тодруулахад “Эмгэг болон эндэгдэлд нөлөөлөх олон шалтгаан байдаг ч нийгмийн гол асуудал болох цэвэр агаарын дутагдал буюу хүчилтөрөгчийн хангалтгүй байдал нэн тэргүүнд тавигдаж байна. Эхчүүдийг хотоос зайдуу салхилуулах нь бодитой шийдэл гэж үзэж байгаа. Харин хотоос гарах боломжгүй эхчүүд “Хүчилтөрөгч” буюу “02” бэлдмэлийг хэрэглэхийг санал болгож байна. 2005-2007 онд хүнсний чанаргүй бүтээгдэхүүний нөлөөгөөр тагнай цоорхой, уруул сэтэрхий хүүхэд төрөх нь элбэг байсан бол сүүлийн жилүүдэд жирэмсний эмгэгүүд, хүүхдийн эндэгдлийн шалтгаан нь хотын утаа болж байна” гэлээ. Өргөө амаржих газрын нөхөн үржихүйн тасгийн үүдэнд сууж буй жирэмсэн эхчүүд энэ мэт шалтгаантай иржээ. Нэг жирэмсэн эх үр нь тогтохгүй зулбах эрсдэл өндөр гэв. Дахин нэг эх өсөлтгүй жирэмсэн болсон байв. Мөн хүсээгүй жирэмслэлтийг энд үр хөндүүлэхээр ирэх тохиолдол олон байдаг юм байна. Ингээд Нийгмийн эрүүл мэндийн үндэсний төвийг зорив. Утаанаас шалтгаалсан ураг, үр зулбалтын талаар мэдээлэл тодруулахыг хүслээ.

НЭМҮТ-ийн тандалт судалгааны мэргэжилтэн Б.Нарантуяа ярихдаа “Канад улс дахь Саймон Фрейсерийн их сургуулийн судлаачид 2011 онд Улаанбаатарт ирж судалгаа хийхдээ нас барсан арван хүний нэг нь агаарын бохирдлоос үүдэж амиа алдсан гэх тоо баримт бий. Лос-Анжелос хотын хүүхдийн эмнэлгийн дэргэдэх Сабан судалгааны хүрээлэн Монгол Улсад эмэгтэйчүүдийн зулбалт, улирлаас шалтгаалсан агаарын бохирдол хоёрын хооронд маш хүчтэй статистик хамаарал байгааг судалж тогтоожээ. Уг хүрээлэнгийн судалгаагаар 10 мянган эмэгтэйн мэдээллийг цуглуулж, улирлын чанартай агаарын бохирдол, үр зулбалтын холбоог тодруулах судалгаа хийсэн байна. Тавдугаар сард нэг мянган амьд төрөлт тутамд сайн дурын 23 удаагийн үр хөндөлт байсан бол арванхоёрдугаар сар болоход мянган амьд төрөлт тутамд 73 удаагийн үр хөндөлт хийгдэж байжээ. Тэгэхээр хоёр дахин нэмэгдсэн байна. Энэ нь юутай холбоотой гэхээр ургийн гажиг, дутуу төрөх эрсдэл, амьгүй ураг, өсөлт зогсох гэх мэт олон шалтгаантай. Энэ бол 2015 оны тоо баримт” гэв.

НҮБ-ын Хүүхдийн сангийн тайланд “Агаарын бохирдол ургийн өсөлт саарах, танин мэдэхүйн хөгжил муудах, жин багатай, дутуу тээлттэй хүүхэд төрөх, зулбах зэрэгт нөлөөлдөг” гэжээ. Эрүүл мэндийн яамны хамгийн сүүлийн судалгаагаар амьгүй төрсөн мянган ураг тутмын 6.8 хувь нь өсөлтгүй бол нийслэлд энэ хэмжээ 7.8 хувьтай байгаа юм. Өсөлтгүй жирэмслэлтийн дараа эмэгтэйчүүдийн 1-2 хувь нь гурав болон түүнээс дээш удаа зулбах эрсдэлтэй. Мөн монгол эмэгтэйчүүдийн үргүйдэл 15 хувьд хүрчээ. Анагаахын шинжлэх ухааны үндэсний их сургууль /АШУҮИС/-ийн Нийгмийн эрүүл мэндийн сургуулийн судалгааны баг АНУ-ын Беркелей дэх Калифорнийн их сургууль, БНСУ- ын Сөүлийн үндэсний их сургуулийн судлаачидтай хамтран Улаанбаатар хотын агаарын бохирдол хүний эрүүл мэндэд хэрхэн нөлөөлж буйг судалжээ. Судалгааны үр дүн 0-5 насны буюу бага насны хүүхэд Улаанбаатарын утаа, тоосжилтын нөлөөнд хамгийн их өртдөгийг тогтоожээ. 2014 онд 120 хүүхэд, 1200-1300 том хүн агаарын бохирдлын улмаас өвдөж, нас барсан гэсэн таагүй мэдээг тус судалгааны багийнхан өгөв. Хүүхэд халуурч, ханиалгаж, уушгины хатгалгаа тусаж байвал агаарын бохирдол хурцаар нөлөөлж эхэлсний дохио гэнэ. Харин томчууд Улаанбаатарын тоосжилт, утаа буюу агаарын бохирдлоос шалтгаалж, уушгины хавдар, зүрхний шигдээс, тархины харвалтын аль нэгээр өвчилж нас барах болжээ. Цаашдаа Улаанбаатарын утаа, агаарын бохирдол одоогийн хэмжээндээ үргэлжилбэл, өвчлөл, нас баралтын тоо эрс нэмэгдэнэ гэдгийг судлаачид онцлов. Гавьяат эмч, клиникийн профессор Д.Мянгаа “Ийм утаатай орчинд яаж цоо эрүүл уушгитай хүн байх юм. Ямар нэг зовиур шаналгаагүй ч гэсэн уушгины өвчлөлтэй л байгаа. Дийлэнх нь гуурсан хоолой бөглөрөх өвчин буюу бронхиттой. Одоо цоо эрүүл уушгитай хүүхэд байхгүй” гэлээ.

Хүүхдийн нарийн мэргэжлийн эмч Л.Сарантуяатай ярилцлаа.

-Утаанаас үүдэлтэй хүүхдүүдийн дундах уушгины өвчлөл нэмэгдсэн гэдэг. Танд энэ талаар тоо баримт бий юу?

-Нийслэлийн 220 мянган сурагчийн 9000 нь буюу таван хувь нь уушгины архаг бронхиттой, сүрьеэгийн далд халдвар тээгч болоод байгаа. АШУҮИС, Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллагатай хамтран уушгины бронхит, сүрьеэгийн судалгаа явуулсан байдаг. Тус байгууллагынхан нийслэлийн 15 сургуулийн 8-13 насны 9000 хүүхдэд сүрьеэгийн далд халдварыг илрүүлэх судалгааг хийсэн. Судалгааны эхний үр дүнгээр сурагчдын 10 хувь нь сүрьеэгийн далд халдвартай, гэр хороололд амьдардаг хүүхдүүдийн 30 хувь нь халдвар тээгч байжээ. Түүнчлэн судалгаанд оролцуулсан хүүхдүүдийн заримынх нь уушгины уг өргөссөн, булчирхай нь томорсон, хамгийн гол нь уушгины зураглал тодорч, бронхиттой болохыг оношилсон байна. Тэдгээр хүүхдүүдийн уушги 20 жил тамхи татсан хүнийхтэй ижил байсан.

-Өвлийн улиралд утаа эрс ихэсдэг нь урагт хэрхэн нөлөөлдөг бол?

-Өвлийн хорт утаа эхийн хэвлий дэх ургийн жинг 138.2 граммаар бууруулж, эрхтэн тогтолцоог гэмтээх болон эндэх эрсдэлийг нэмэгдүүлдэг. Агаар дахь хүхрийн давхар исэл 30.48, азотын давхар исэл 42.96, нүүрстөрөгчийн дутуу исэл 29.96, том ширхэгт тоосонцор 34.88 граммаар ургийн жинг бууруулж хэвийн жинг алдагдуулдаг гэх судалгаа бий.

-Үр зулбалт болж буйг жирэмсэн эхчүүд мэдэх боломжтой юу?

-Үр зулбалтыг дотор нь эрт үеийн, хожуу үеийн гэж ангилна. Эрт үеийнх нь 12 долоо хоног доторх ургийг хэлдэг. Үүн дотроо тулгарсан, эхэлсэн, явуут, бүрэн бус зулбалт, бүрэн зулбалт, зуршсан, халдварлагдсан зулбалт гэж бий. Зулбалт болох үед хэвлийн доод хэсгээр базалж өвдөх, доош цус гарах, цус алдах, халуурсан, умайн хүзүүнээс идээрхэг ялгадастай, умайн хүзүү хөдөлгөхөд эмзэглэлтэй байх зэрэг шинж тэмдгүүд илэрдэг. Хэрэв эдгээр шинж тэмдгүүд илэрвэл жирэмсэн эх яаралтай эмнэлгийн байгууллагад хандах шаардлагатай.

Эмэгтэйчүүд нас ахих тусам төрөхийн хүндрэл, ураг эндэх, зулбах тохиолдлууд мөн нэмэгддэг байна. Ойролцоогоор найман жирэмслэлт тутмын нэг нь зулбалтаар төгсдөг ажээ. Нас ахих тусам зулбалт тохиолдох магадлал нэмэгддэг гэсэн мэдээлэл ч байна.

30-аас доош насны 10 жирэмсэн эмэгтэй тутмын нэг нь, 35-39 насны 10 жирэмсэн эмэгтэй тутмын хоёр нь зулбалтаар төгсдөг бол 45-аас дээш насны хоёр жирэмсэн эмэгтэй тутмын нэг нь зулбадаг гэсэн тоон мэдээллийг эрүүл мэндийн байгууллагаас өгч байна.

Өсөлтгүй жирэмслэлтэд хүргэж болох олон төрлийн шалтгаан байж болох ч дийлэнх тохиолдолд үр хөврөлийн (хүүхдийн) хромосомын хэвийн бус өгөгдлөөс хамаарсан байх магадлалтай гэж үздэг. Иймд бүрэн урьдчилан сэргийлэх боломж байдаггүй. Гэвч өсөлтгүй жирэмслэлтийн дараа дахин жирэмсэлсэн хүмүүсийн 90 хувь нь хэвийн жирэмсэлж, хүүхдээ төрүүлдэг хэмээн эмч нар ярьж байна. Мөн жирэмсэн байх үеийн хорт зуршил ч үр зулбалтын олон шалтгааны нэг болдог аж. Хэрэв тамхи татдаг эмэгтэй жирэмсэн болбол ургийн өсөлтийн саатал нь харьцангуй эрт хугацаанд үүсэхээс гадна ургийн бүх эрхтэн системийг хамардаг. Ургийн жин хэвийн жирэмсэнтэй харьцуулахад 200 гр бага төрдөг. Тамхи их татдаг байх тусам гарах хүндрэл нь их байна. Өдөрт нэг хайрцаг дотор татдаг эхчүүдэд ургийн перинаталь эндэгдэл (20 долоо хоногоос төрсний дараах долоо хоног) 20 хувь байдаг бол нэг хайрцагаас илүү татдаг эхчүүдэд 35 хувь байдаг ажээ. Тамхи татдаг ээжээс төрсөн хүүхдүүд жин багатай, өсөлт хөгжилт удаан, байнга өвчлөмтгий байхаас гадна хүүхэд насандаа их энддэг нь батлагджээ. Ер нь жирэмсэн үедээ тамхи байнга татахад жирэмслэлт төрөлтийн хүндрэл хоёр дахин илүү тохиолддог хэмээн эрүүл мэндийн байгууллагаас судалгаа гаргасан байна. Хэрэв эх архи хэрэглэдэг бол хамгийн гол нь ургийн архины хам шинж гэдэг эмгэг үүсдэг ажээ. Тархалт 1000 жирэмсэн эхэд 1-2 нь ургийн архины хам шинжтэй байдаг. Архинаас үүдэлтэйгээр оюун ухааны хоцрогдол бусад мэдрэлийн эмгэгтэй хүүхэд төрөх нь элбэг. Нүүрний хэсгийн өөрчлөлт (хамрын уг хавтгай, нахиу хамартай, дээд уруул ховилгүй, дээд уруул нарийхан (загасан уруул), нүдний дотор буланд зовхи нийлсэн, нүүр хавтгай, хамар богинохон, толгой жижигхэн, нүд жижигхэн) зэрэг эмгэг үүснэ.

Ургийн архины хам шинжийн илэрхий шинж тэмдгүүдтэй байх нь архины нөлөөгөөр ураг гэмтсэнийг илтгэнэ. Архийг ямар хэмжээгээр хэрэглэснээс ургийн архины хам шинж үүсдэг болох нь тогтоогдоогүй байна. Байнгын хэрэглээтэй хүмүүст ч, нэг удаа их хэмжээгээр уусан хүмүүст ч ялгаагүй ургийн архины хам шинж үүсдэг. Мөн жирэмсний хоёрдугаар хагаст ураг аяндаа зулбах, ургийн бүтэлт үүсэх, Апгарын оноо багатай (дөнгөж төрсөн хүүхдийг арьсны өнгө, рефлекс, булчингийн тонус, амьсгал, зүрхны цохилтоор нь үнэлдэг шалгуур) хүүхэд төрөх нь элбэг хэмээн эрүүл мэндийн салбарынхан хэлж байна.

С.ОТГОНБАЯР

Аялал жуулчлалын энэ л оргил үед газар газрын хүмүүс манай улсыг зорин ирж байна.

ӨДРИЙН СОНИНЫ АРХИВААС……………………………..

Өвлийн тэсгим хүй­тэнд хацар нүүр час час хийж, хамаг бие дагжин даарах нь хэцүү. Хичнээн дулаан хувцастай бай­сан ч удаан хугацаагаар гадаа алхана гэдэг бүр ч амаргүй. Тэгвэл Цэрмаа­гийн Түмэндэлгэр гэдэг залуу идэр есийн хүйтэнд эзгүй говьд зургаан шөнө, долоон өдрийг дан дээл­тэй мөлхөж өнгөрүүлжээ. Мотоциклиос унаж хөлөө бэртээсэн тэрбээр өл зал­гуулах ямар ч хоол, унд­гүй цасан шуургатай хахир өдрүүдийг туулсан юм. Ц.Түмэндэлгэр өөрт тохиолдсон эл аюулыг сөрж, давж чадсанаараа монгол эр хүний тэсвэр тэвчээ­рийг илтгэн харуу­лах шиг. Энэхүү бахар­хууштай үйл явдлыг ун­шигчид­тайгаа хуваал­ца­хаар өмнийн цэнхэр говийг зориод ирлээ.

Ц.Түмэндэлгэр Өм­нө­говь аймгийн Номгон сумын Хармагтай багт амьдардаг, эгэл жирийн малчин. Энэ баг Өмнө­говь аймгийн хам­гийн захад орших сумын нутаг болохоор хилтэй ойр. Харин төв суурин газ­раас бас ч гэж зайтай. Гол баатар маань Номгон сумын уугуул. Тэнд л төрж, өсч, малаа маллан амьдарч яваа нэгэн. Эхээс тавуулаа бөгөөд дөрвөн дүүтэй. Тэдний хоёр нь өрх тус­гаарлажээ. Өдгөө 37 настай Ц.Түмэн­дэлгэр ээж, хоёр дүүгийн­хээ хамт амьдардаг. Тэднийгээ асарч, ар гэрээ авч явдаг ганц хүн нь юм билээ. Тавдугаар ангид орсон жилдээ сургуулиа орхиж, мал дагажээ.

Энэ залуу­гийн яриаг ажиг­лаад байх нь ээ, олон зовлон бэрх­шээлийг туулсан болол­той. Хэр баргийн юманд бүд­рээд байхааргүй нэлээд ха­туу­жилтай, дээрээс нь үг яриа цөөтэй, ёстой нэг гүн­дүүгүй монгол эр шиг санагд­сан. Харин тэрбээр эзгүй хээр талд олон хоногийг өнгөрүүл­сэн тухайгаа ярихдаа “Унтах л юм бол аюулд орно. Би ээждээ амьд л очих ёстой” хэмээн өөртөө байн байн сануулж байсан гэнэ лээ. Тэрбээр 2013 оны нэгдүгээр сарын 19-25-ны хооронд ор сураггүй байсан юм. Ийнхүү малчин залуу Ц.Түмэндэлгэр амьдралын төлөө үхэлтэй хэрхэн тэмцэлдсэн тэр өдөр хоно­гуудын үйл явдлыг сийрүүлье.

Нэгдүгээр сарын 19. Ца­гаан сар болоход 20-иодхон хоног дутуу байв. Ц.Түмэн­дэлгэрийн ээж, дүү нар нь баярынхаа бэлтгэлийг базаа­хаар төв суурин газар руу явчихсан эзгүй байлаа. Гэр­тээ ганцаар үлдсэн Ц.Түмэн­дэлгэр өглөө эрт босч цай юугаа чанахаас өгсүүлээд мал хуйгаа тойглох ажил түүнд оногдов. Энэ өдөр дөрвөн ес эхэлж байсан бо­ло­хоор тэр үү тэнгэр хангай тийм ч сайнгүй байж. Ц.Түмэн­дэлгэрийг өглөө эртлэн бо­соход урд өдрийнхөөс нэ­лээд жихүүндүү байсан гэнэ. “Ээж, дүү нар нь маань өнөө­дөр ирнэ. Тэнгэр муудаж, замдаа саатчих вий дээ” гэж тэрбээр санаа зовнин хүлээж байжээ. Тиймээс мань хүн тэднийгээ ирэхэд нь дулаан гэрт, халуун цайтай угтана гэсэн бодолтой малаа тийм ч хол бэлчээгээгүй байна. Тэднийх бог малтай бөгөөд дийлэнх нь ямаа ажээ. Бага үдийн алдад Ц.Түмэндэлгэр гэртээ ойр зуурын ажил хий­гээд сууж байтал өрх нь дэрвэлзэж, юу юугүй цасаар шуурах нь бололтой ганц нэг хаялж эхлэв гэнэ. Шалавхан гараад хартал ойр хавьд мал нь харагдсангүй. “Өнөөх гайх­­лууд чинь салхинд тууг­даад явчихлаа шүү” хэмээн бод­соор хам хум малгайгаа өмсч, бээлийгээ гартаа уг­лаад гар­чээ. Шуудхан мото­цикльдоо мордож, “Шар нохойт” гэдэг газрыг чиглэн хурдлав. Энэ газар дов тол­год­той, хад чулуу ихтэй аж. Гэрээсээ 3-4 км хэртэй холд­тол малынх нь бараа харагд­жээ. Ц.Түмэн­дэлгэр мал руу­гаа дөхөж ирэнгүүтээ хурдаа багасгав. Хонь, ямаагаа зах­лан түрүү­чийг нь эргүүлэхээр жолоогоо чиглүүлж, бартаан дундуур аядуу явж байлаа. Гэтэл саад тулгарч жо­лоогоо огцом дартал онхол­дон унажээ. Энэ осол түүнийг хөдөө зэлүүд газарт олон хонуулна чинээ хэн санах билээ. Мань эр мотоцикльдоо даруулж газарт унангуутаа шуудхан босоод иржээ. Амин­даа унаагаа босгоод давхичих санаатай дээшээ өндийтөл толгой нь эргэж, хөл нь гуйван тэнцвэрээ олж чад­сангүй. Онхолдонгуутаа шо­конд орж, өвчнөө ч мэдрэлгүй боссон бололтой. Гэтэл түүний зүүн хөл нь маш их өвдөж байхыг анзаарч гэнэ. Газарт сууж байгаад гутлаа тайлан хартал нарийн шилбэ нь хугарчихсан байж. Яах учраа олохгүй мотоциклио налан суужээ. “Ямартай ч энэ хэдэн малаа эргүүлчихлээ” хэмээн боджээ. Хонь ямаа нь ч гэрийнх нь чигтээ бэлчиж байгаа харагдав. Азаар цасан шуурга тавьсангүй. Ц.Түмэндэлгэр тэндээ нэлээд удаан суужээ. Нар ч жаргав. Тэрбээр суусаар л байлаа. Босъё босч болохгүй, холбоо барих гээд гар утас ч үгүй явсан учраас хэн нэгэн хү­рээд ирэхийг найдан хүйтэн цасан дээр бүрий болтол сууж өнжжээ. “Одоо гэрийн­хэн маань төвөөс ирчихсэн бай­гаа даа. Намайг хайгаад ир­чих ч юм бил үү” гэж бод­соноо “Өвчтэй ээжийн маань санаа зовох вий дээ. Дүү нар маань ч явган нүцгэн яаж хайх билээ” гэж түмэн зүйлийг эргэцүүлнэ. Цаг ч орой болж Ц.Түмэндэлгэр нэлээд жин­дэж, даарч байгаагаа сая анзаарчээ. Тэрбээр тухайн үед ердөө ноосон цамцан дээр нэг тэрлэг давхар­лаж гадуураа юүдэнтэй ним­гэвтэр куртка угласан байжээ. Харин гутлын хувьд оймсон түрий­тэй орос бахиал өмссөн байв гэнэ. Тэрбээр ингэж осолдоно чинээ огтхон ч санаагүй нь мэдээжийн хэрэг. Өдөр бүр ийм л хувцастай мотоцик­лиор малаа хариул­даг хойно доо, арга ч үгүй болов уу. Сүүлийн найман жил мото­цикль унаж буй тэр­бээр урьд нь ямар нэгэн осол аваарт өртөж байгаагүй гэсэн.

Шөнө дөл болов. Нохой явган гахай нүцгэн гэгчээр Ц.Түмэндэлгэр тэндээ өглөө болохыг хүлээн суулаа. Өвч­тэй хөлөндөө шаналан шөнө цурам ч хийж чадсангүй. Харин ээж, дүү нар нь гэртээ ирж, түүнийг гэрээ эзгүй ор­хиод явсанд тун гайхацгаа­жээ. Мал нь гэрийнхээ хаяанд байхад хаашаа явчихдаг хүү­хэд вэ гэж ижий нь санаагаа чилээж гэнэ. “Эсвэл сум орон нутаг руу бидний өөдөөс явчихав уу. Замд таараагүй дээ” гэж бас бодов. Хүүгийн­хээ араас сэтгэл нь гэгэлзсэн Цэрмаа гуай тайван унтаж чадаагүй байна.

Нэгдүгээр сарын 20. Үүрээр нэлээд хүйтэрч, Ц.Тү­мэндэлгэр даарч, хурдхан нар мандахыг тэсэн ядан хүлээж сууна. Нар ч мандлаа. Салхи тогтуун, сайхан өдөр болох шинжтэй хэмээн тэр­бээр дотроо цухас баярлав. “Хэрэв намайг олохгүй бол би эндээс хөдөлж, харьж чадах­гүй. Эсвэл би авто зам руугаа ойртох хэрэгтэй. Тэгж байж амьд гарна. Эзгүй талаас хэн л намайг олох билээ” гэж боджээ. Ядаж байхад говийн­хон хангайнхантай адил айл саахалтаараа багшралдаад байхгүй. Хамгийн ойр айл нь 2.5 км зайтай байдаг. Тий­мээс Ц.Түмэндэлгэр өөрийг нь хэн нэгэн тэндээс олно гэдэг бараг худлаа гэж боджээ. Хөл нь янгинаж, шөнөжин тарчил­сан болохоор мань эр яах учраа олохгүй л байлаа. Ядаж байхад ходоод нь хон­хол­зож, өлсч байгаа гэж жигтэйхэн. “Ямартаа ч зам руу дөхье. Тэр нь хамгийн зөв арга, замын унаа тааралдвал хот суурин газар руу дөхөх боломжтой” гэж дэмий л ганцаараа үглэнэ. Авто зам түүний барагцаагаар гэрээс нь холгүй санагджээ. “Шар нохойт”-оос гэр нь 3-4 км-ийн зайтай бол тэндээс авто зам хүртэл 1-2 км гэнэ. Ингээд мань эр зам руу мөлхө­хөөр шийджээ. Зүүн хөл нь шил­бээ­рээ хоёр хугарсан тэрбээр дөрвөн хөллөөд мөлхөж бо­лох­гүй. Эхэндээ хөлөө жийж суусан чигтээ хоёр гараа­раа газарт тулан ухарчээ. Гэвч шальтай явж чадсангүй. Тав зургаахан метр хэртэй зүтгээд цуцжээ. Ам нь цангаж, өлсөхийн эрхэнд цас руу нүүрээ наав. Цаснаас гартаа базаж бай­гаад иднэ. Гэвч огт амны цангаа нь гараагүй байна. Ямартаа ч зам руу зүтгэх ёстой гэж тэмүүлсээр байв. Ядаж байхад тэр хэсэг чулуу ихтэй болохоор арай ядан аврал эрэн зүтгэх түүнд том саад болж байжээ. Тэрбээр хоёр метр хэртэй мөлхөж, амсхийхдээ цас иднэ. Тэр­бээр энэ өдөр 200 орчим метр мөлхсөн байна. Шөнө гавьтай газар хороож чадахгүй болохоор нөмөр газар бараадав. Хадны нөмөрт сууж, үүр цайлгая гэж шийджээ. Шөнөжин юу эсийг бодохыг хэлэх вэ. “Ээж маань яаж байгаа бол, дүү нар ма­лаа маллаж чадаж байгаа болов уу даа” гэхчилэн янзан бүрийн бодлоор өөрийгөө саатуулан цаг аргацаана. Гэнэтхэн “Хэн нэгэн энүүгээр явж байгаа болов уу” хэмээн чимээ чаг­навч эзгүй талд Ц.Түмэндэл­гэрийн өөрийнх нь амьсга­лаас өөр юу ч сонсогдсонгүй. “Ийм аниргүй байхад орилж хашгираад яах ч билээ” хэ­мээн өөрийгөө тайвшруул­на.

Нэгдүгээр сарын 21. Нар мандахад шөнөжин даар­сан мань эр бага ч болов бүлээцэв. Тэрбээр “Унтаж л болохгүй. Тэгвэл хөлдөж үхнэ” гэж хоёр алгаа хооронд нь үрж, нүүрээ барин сууна. Хоёр өдөр хэлэн дээрээ цаснаас өөр юу ч тавиагүй тэрбээр ядарч туйлдан хөлнийхөө шарханд ч бүр эмзэглэнэ. Нойр нь хүрэх боловч “Энэ хөл зэргийн юм яахав. Шөнө л унтаж болохгүй. Би ээждээ амьд очих ёстой” гэж байн байн өөрийгөө сэргээнэ. Хадны нөмөр бараадаж шөнийг өнгөрүүлсэн тэрбээр гэгээ ормогц л зам дөхөхөөр урагшилжээ. Өмнөх өдөр хоёр алгаараа газарт тулж явсан нь хамаг биеийг нь хөндүүр болгожээ. Ингээд баруун гараараа газарт тохойлдож, хөлөө чирсээр хажуулдан мөлхөв гэнэ. Нэг хоёрхон метр яваад л цуцна. Зам ойрхон байгаа гэж өөрийгөө зориг­жуулан амьсгаагаа дарангуу­таа л мөлхөөд байжээ. Ам цан­гахын эрхэнд цасаар амаа дүүргэх боловч ямар ч нэмэргүй. Сүүлдээ хэл ам нь өвдөж, хоолой нь хөндүүр­лэжээ.

Аргаа барахдаа өөрийн­хөө усыг алган дээрээ тосож уужээ. Амных нь цангаа бага ч болов тайлагдах шиг болж гэнэ.

Дээшээ тэнгэр хол, доо­шоо газар хатуу гэгч Ц.Түмэн­дэлгэрт тохиолдов. Үд хэвийх алдад нэг зүүрмэглээд сэртэл хажууханд нь мал ирсэн байж. Тэрбээр ихэд баярла­жээ. “За энэ чинь хэний мал вэ” гээд хартал нүд нь бүрэл­зээд нэг л сайн таньж чадах­гүй байж. “Малаа хариула­хаар хэн нэгэн ирж л таарна” хэмээн баахан горьдсон боловч дэмий хүлээжээ. Хэн ч ирсэнгүй гэнэ. Эхний өдөр 200 метр мөлхөж байсан Ц.Тү­­­мэндэлгэр шальтай ахихаа больжээ. Замдаа хэд хэд амран байж энэ өдөр ердөө 100-гаадхан метр га­зар л хороосон байв. Өөрий­гөө хүчлэн мөлхөх үед Ц.Түмэн­дэлгэр тийм ч даарч дагжирдаггүй байж. Харин үүр шөнийн заагаар л маш их даардаг байжээ.

Энэ шөнө тэрбээр мөн л хадны нөмөрт хоног өнгөрүү­лэхээр шийджээ. Хавирган сарны бүдэг гэрэлд цасанд дарагдсан цэлийсэн тал улам гэгээ нэмэх мэт харагджээ. Ойр хавьд нүдэнд торох юу ч үзэгдэхгүй. Гэтэл шөнө дө­лөөр чоно улих чимээ түүнд сонсогджээ. Бүр хэдхэн зуун метрийн зайтай явж байгаа нь ч мэдрэгдэж гэнэ. Ц.Тү­мэндэлгэрийн хувьд айдсыг ардаа орхисон байв. Говийн чоно галзуурчихаагүй л бол арай ч хүн барьж идэх дээрээ тулаагүй дээ хэмээн тайван сууж байжээ. Үүр хаяарах үеэр тэрбээр гэнэтхэн цочиж сэржээ. Өөрийн мэдэлгүй зүүрмэглэсэн нь тэр байж.

Нэгдүгээр сарын 22. Гэрээ­сээ холддоггүй Ц.Түмэн­дэлгэр сураг тасраад гурав хонолоо. Цэрмаа гуай сум орон нутаг руугаа хэл хүргэ­жээ. Мотоцикльтой яваад сураггүй болсон хүүгийнх нь араас Номгон сумын захир­гаа эрлийн ажиллагааг зохион байгуулжээ. Ингээд тус сумаас эрлийн хоёр баг гарч, Ц.Түмэндэлгэрийг хай­жээ. Ямар ч ул мөргүй алга болсон түүнийг хаа сайгүй хайсан байна. Харин ар гэрийн­хэн нь мэддэг, чаддаг гэсэн үзмэрч, төлгөч нарт ханджээ. “Танай хүүхэд амь­тай голтой явна” гэж хэлэх нэгэн байхад “Амиа хорло­чих­сон гэж төлгө буулаа” хэмээн Цэрмаа хөгшний сэт­гэлийг өвтгөх төлгийг зарим үзмэр­чид хэлж байжээ. Ингээд эрлийн багийнхан үзмэрч­дийн хэлсэн газруу­даар эрж гэнэ. Гол ус гээд л яваагүй газар үгүй гэнэ. Энэ өдөр эрлийн багийнхан шөнө дөл болтол ажиллаад мухар­даж, маргааш нь үргэлж­лүүлэн хайхаар болов.

Тэр хойгуур нутаг усанд нь Ц.Түмэндэлгэрийн талаар таагүй цуу дэгджээ. “Хөөрхий залуу сэтгэлээр унаж, хоолойгоо боомилсон гэнэ лээ”, “Хөлдөөд амиа алдсан гэсэн” гэх зэргээр амнаас ам дамжин ярих болжээ.

Нэгдүгээр сарын 22-ны тэр өдөр хүйтэн цасан шуурга­тай байсан болохоор эрлийн багийнхан Ц.Түмэн­дэл­гэрийг олоход саад бол­сон бололтой. Харин мань эр үхэлтэй тэмцэлдсээр шуурга сөрөн мөлхөж байсан юм. Гурван шөнө, дөрвөн өдөр түүний хувьд маш хурдан өнгөрчээ. Зүг чигээ алдаж болохгүй, энэ хавьд зам бай­гаа гэж өөртөө итгэсээр мөл­хөж байв. Гэнэт мотоциклийн дуу түүнд сонсогджээ. “Би энд байна” гээд орилох гэтэл дуу нь гарсангүй. Мотоцикль, машины дуу улам тодорч түүнийг чиглэн ирж байгаа бололтой. Төөрсөн залуу ихэд баярлан өндийлөө. Харамсалтай нь машин, мотоциклийн гэрэл түүнээс холгүйхэн ирээд буцчихлаа.

Үргэлжлэл бий.

М.МӨНХЦЭЦЭГ

Улс төр судлаач, Ардчилсан намын Үндэсний бодлогын хорооны гишүүн О.Чулуунбилэгтэй ярилцлаа.

-Үндсэн хуулийн өөрчлөлт болон УИХ-ын сонгуулийн тухай хуулиар сонгуулийг холимог тогтолцоогоор явуулахаар болсон. Сонгуулийг холимог тогтолцоогоор явуулснаар улс төрийн нөхцөл байдал цаашид яаж өөрчлөгдөх бол?

-Улс төрийн зах зээл гэсэн ойлголт бий. Мэдээж дүрэм өөрчлөгдсөнөөр тоглогчид өөр стратеги гаргах шаардлагатай тулгарч байна. Холимог тогтолцоог дахин нэвтрүүлж түүнийгээ Үндсэн хуульд оруулж өгсөн нь нэгдүгээрт, сонгууль бүрийн өмнө сонгуулийн тогтолцоогоороо оролддог байдлыг өөрчилнө. Хоёрдугаарт, жижиг тойрогт хашигдсан гал тогоо биш том улс төр ярьдаг бодлогын улстөрчид олноор бий болоход тустай юм.

Сонгуулийн холимог тогтолцоотой орнуудад Эвслийн Засгийн газар байгуулах нь түгээмэл байдаг.

Магадгүй 2024 оны парламентын сонгуулийн дараа Эвслийн Засгийн газар байгуулагдах болов уу. Шалтгаан нь намуудын рейтинг нийлээд 50 хувьд ч хүрэхгүй байна шүү дээ. Ийм бага рейтингтэй намууд оролцсон холимог тогтолцооны сонгууль эвсэл л төрүүлнэ.

Дахиад хоёр том нам шинэ МАНАН татуулах уу эсвэл ялсан нэг том нам нь жижиг намуудыг цуглуулж АЛАГ эвсэл байгуулах уу гэдэг судлаачдын хувьд төдийгүй олон нийтийн хувьд ч сонирхолтой сэдэв болно байх. Тэр үеийн хэлэлцээр дундах Ерөнхийлөгчийн оролцоо ямар байхаас шалтгаалж эвсэл бүрдэнэ. Гадаад орчин, геополитикийн өөрчлөлт ч нөлөөлнө. Товчхондоо бол улс төрийн нөхцөл байдал намуудын дарга нар, топ улстөрчдөөс хэлэлцээр хийх чадварыг нилээд шаардах нь тодорхой болж байна. Шинэ нөхцөл байдал ч хэлэлцээр хийх чадвартай, стратегитай, уян хатан, аль аль намуудад хүлээн зөвшөөрөгддөг лидерүүдийг эхний эгнээ рүү оруулж ирэхийг шаардаж байна.

-Ер нь энэ тогтолцоо улс төрийн намуудад ямар ач холбогдолтой вэ. Тэр дундаа МАН, АН-д?

-Гишүүнчлэл хөөцөлдсөн нам биш бодлогын нам байх тал руу түлхэж байгаа нь ач холбогдол мөн л дөө. Намын жагсаалтаар орж байгаа гишүүд нь тухайн намынхаа үзэл баримтлал, мөрийн хөтөлбөрийг хатуу хамгаалдаг, түлхдэг байх боломжийг бүрдүүлж байна. Боломж гэж хэлээд байгаагийн шалтгаан нь намууд жагсаалтдаа үнэт зүйл, суурьтай улстөрчдөө яг жагсаах уу гэдэг эргэлзээтэй хэвээр.

-УИХ-ын сонгуулийн тухай хуулиар сонгууль бүрээр гардаг маргааныг хэр шийдвэрлэж, зохицуулсан гэж та харж байна вэ?

-Үнэнийг хэлэхэд сонгуулийн тогтолцоондоо хэт анхаараад сонгуулийн процедуртай холбоотой хэсгийг орхичихсон гэж бодож байна. Тиймээс сонгуулийн хяналт, луйвартай холбоотой маргаан урьдын хэвээр үргэлжилж таарах нь. Уг нь сонгуулийн үйл явцыг деталь бүрээр нарийн зааж оруулсан бол сая дэвшил гарах байлаа. Холимог тогтолцоогоо оруулж аваад тайвширчих шиг боллоо.

-УИХ-ын 48 гишүүн жагсаалтаар сонгогдохоор болсон. Намын жагсаалтыг ямархуу байдлаар яаж гаргах нь оновчтой гэж харж байна вэ?

-Би түрүүн хэлсэн. Тухайн улс төрийн намын үзэл баримтлалыг хатуу барьдаг, сонгуулийн мөрийн хөтөлбөрийг боловсруулахад гардаж оролцсон үнэт зүйл, суурьтай улстөрчдөө оруулвал сайн парламент бүрдэнэ. Харамсалтай нь тэгэх магадлал бага байна. Өнөөдрийн намуудын барьж байгаа стратегийг харахад Ардчилсан нам жагсаалтаа намын удирдлага, хуучин лидерүүдээр “фракцуудын хүчний тэнцвэрийг барьж” бүрдүүлэх бол Монгол ардын нам залуу, нэр цэвэр шинэ залуусаар нүүр хийж жагсаагаад хуучин лидерүүдээ тойрог уруу нь явуулж “шинэчлэгдэж байна” гэсэн шошго наалтаар иргэдийн бухимдалд хариу өгөх гэж оролдох болов уу. Жижиг намуудын хувьд мөнгө босгох гол хэрэгсэл нь намын жагсаалт байх учраас ер нь л зарчих биз дээ. Гэхдээ 126 мандаттай болж байгаа учраас бүх нам нэр дэвшигчийн хомсдолд орно. Ялангуяа жагсаалтын 20-иос хойш нэрээ бичүүлэх, мөнгөө тушаах нэр дэвшигч олдох юм уу даа.

-Үндсэн хуулиар УИХ-ын гишүүдийн тоог 126 болгож нэмсэн. Гишүүдийн тоо нэмэгдсэнээр Засгийн газар тогтворгүй болох сөрөг талтай гэх шүүмжлэл байдаг. Энэ хэр бодитой шүүмжлэл вэ?

-Ерөнхийлөгчтэй эрх баригч намын нэг зовлон байдаг байсан нь Ерөнхийлөгч нь Ерөнхий сайдын ажлыг хийх гээд хутгалдаад болохгүй бол гомдогсодтой нийлж намын даргаа солиод байдаг аксиом. Гэтэл 2018 оны Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтөөр Ерөнхий сайдад өөрийн кабинетаа шууд өөрөө шийдэх эрх мэдэл олгосноор энэ байдал таслагдсан. Одоо ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ ямар бяртай, Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх ямар томоотой байгаагийн үндсэн шалтгаан нь энэ. 2024 оны Эвслийн Засгийн газар нилээд данхар, олон сайдтай, сайдуудын ихэнх нь гишүүний давхар мандаттай байна гэж үзвэл харин ч эсрэгээрээ байх. Миний бодлоор баахан яамгүй бодлогын гишүүн-сайд нар төрөх болов уу.

Монголын парламент 126 гишүүнтэй болсон нь парламентын төлөөлөх чадварыг нэмэгдүүлэх, ирж буй геополитикийн таагүй үеийг давахад ч тустай. Парламентад хувь гишүүдийн лобби бүлэг биш мэргэжлийн байнгын хороодоороо дамжуулж сайн ажиллах ёстой. Тиймээс байнгын хороодын тоогоо нэмэх нь зөв. Ядаж л аюулгүй байдал, батлан хамгаалах байнгын хороог гадаад бодлогоос салгаж шинээр байгуулах шаардлага үүсч байна.

-Эцэст нь асуухад, багагүй хугацаанд талцдаг байсан танай нам эмхэндээ орлоо. Энэ үед Ардчилсан намд яг ямар шинэчлэл хийвэл зүйтэй гэж та харж байна вэ?

-Ардчилсан нам маань хүнд үеэ давж гарч ирлээ. Өнгөц харахад хэдэн хувь лидерүүдийн хувийн маргаан боловч яг нарийн харвал үнэт зүйлийн л зөрчил байсан гэж хардаг. Ардчилсан нам үүссэн үеэсээ л эрх баригч экс коммунист намын эсрэг фронт болж байсан бараг 20-иод намын нэгдэл болж өнөөдрийг хүрсэн. Үнэт зүйлийн дотоод зөрчил ихтэй. Зүүний социал демократууд, барууны либералууд, консерватив үзэлтнүүд бүр нацистууд хүртэл бий. Тиймээс үе үе Ардчилсан намын гишүүдээс туйлширсан ч гэмээр мэдэгдлүүд гардаг нь ийм учиртай.

Харин өнөөдөр бол Ардчилсан нам энэ үеэ давж туулаад либерал консерватив нам болж төлөвшиж чадлаа. Улс төрийн намын хувьдаа нийцүүлж бүтэц, бодлогын шинэчлэлээ хийх хэрэгтэй болох нь. Гэхдээ гол стратеги бол сонгуульдаа бэлтгэх. Намын даргын суудлын маргаан одоо байхгүй. Л.Гантөмөр гэдэг даргатай л сонгуульд орно. Дахиад намын даргын асуудал ярьж, намын гурван даргатай болмооргүй байна. Одоо Ардчилсан нам бусад намууд, иргэний нийгмийнхэн, мэргэжлийн холбоодтой хамтарч эрх баригч намын эсрэг том нэгдсэн фронт үүсгэх ёстой. Монгол ардын нам ч эсрэгээрээ манай саналыг хуваахын тулд ардчилсан гэсэн үг орсон олон жижиг намыг шинээр бүртгэж хуваах стратеги баримтална.

Р.ХИШИГЖАРГАЛ