Оксфордын их сургуулийн нийгмийн нөлөөллийн үнэлгээ боловсруулах төслийн багийн зөвлөх, санхүүгийн гэмт хэргийн шинжээч, судлаач Д.Тэгшбаяртай ярилцлаа.
-Дэлхийн улс орнууд маш олон төрлийн индекс, үнэлгээгээр хоорондоо өрсөлддөг. Ер нь улс орнуудыг үнэлэх ямар индексүүд байдаг, үнэлгээнүүд ямар ач холбогдолтой талаар мэдээлэл авч ярилцлагаа эхэлмээр байна?
-Монгол Улс дэлхийн нийт улс орнуудын адилаар нийгэм, эдийн засаг, байгаль орчин, засаглалын үр нөлөөний олон төрлийн үнэлгээгээр үнэлэгддэг.
Авлигын индексийг гаргахад 8-9 эх сурвалжийн тайланг харгалзаж үздэг. Үүнээс гадна Ардчиллын индекс, Тогтвортой хөгжлийн зорилт, Хэвлэлийн эрх чөлөөний индекс, Дижитал амьдралын чанарын индекс зэрэг сүүлийн үед хүч түрж орж ирж байна. Эдгээр үнэлгээгээр бид бусад улс оронтой харьцуулахад хаана байна вэ гэдгээ мэдэх боломжтой бол хөгжлийн байгууллагууд тухайн улс орны төсвийн зарцуулалт нь хэр үр ашигтай байна, иргэдэд хэр хүртээмжтэй, оновчтой байна, төсвийн зарцуулалтаар амьдралын чанарыг дээшлүүлж чадаж байна уу, тогтолцоо, хүний нөөц, эдийн засгийн чадавхи байна уу гэдгийг үнэлдэг.
Гэхдээ энд нэг зүйлийг онцлох ёстой. Хэдийгээр бид бүхэлдээ сайнгүй үнэлгээтэй байгаа ч зарим үзүүлэлтэд Монгол Улс амлалт өгсөн тохиолдолд үнэлгээг өсгөх боломж бий. Жишээлбэл, зээлжих зэрэглэлийн үнэлгээ, Авлигын төсөөллийн индексийн эрсдэлийн үнэлгээнүүдэд зөв, бодлогын амлалт өгч, үнэлгээгээ сайжруулах боломж бий. Макро эдийн засгийн үзүүлэлтүүд нийт авлигын төсөөллийн индексийн 18-22 хувийг эзэлдэг ба бүтэн 3½ эх сурвалж дан улс орны эрсдэлийн үнэлгээ байдаг. Зээлжих зэрэглэлийн үнэлгээг гаргахад авч ашигладаг ганцхан эх сурвалж нь авлигын төсөөллийн индекс, бусад нь макро эдийн засгийн үзүүлэлтүүдийн үнэлгээ байна. Тэгэхээр бидний анхаарал хандуулах ёстой үзүүлэлтэд Авлигын төсөөллийн индекс зайлшгүй бөгөөд сүүлийн жилүүдэд энэ индексийн эх сурвалжуудад шинээр нэмэгдэж орсон ЕSG буюу байгаль орчин, нийгэм, засаглал гэсэн гурвалсан концепцийг тусгайлан анхаарах, бодлогын түвшинд эхний ээлжинд шаардлага хангахуйц амлалт өгч чадвал индексүүдэд эергээр нөлөөлнө.
-Тэгвэл Засгийн газар энэ тал дээр юу хийх ёстой вэ. Ямар алхам шаардлагатай гэж та үзэж байна?
-Сайн мэдээ гэвэл Засгийн газар Нийгмийн нөлөөллийн үнэлгээний журмыг өнгөрсөн хоёрдугаар сард баталлаа. Аргачлал нь энэ ондоо батлагдахаар байх шиг байна.Амлалт буюу ирээдүйд хийх ажил, макро эдийн засгийн үзүүлэлтээ өсгөх төлөвлөгөө, ЕSG буюу байгаль орчин, нийгмийн сөрөг нөлөөллийг бууруулах, эерэг нөлөөллийг нэмэгдүүлэх төлөвлөгөөг амлавал зээлжих зэрэглэл, улс орны эрсдэлийн үнэлгээнд эергээр үнэлүүлэх боломж бий. Мэдээж төд удалгүй хэрэгжилтээ үнэлүүлж, худлаа амлаж уу гэдгээ харуулах шаардлагатай. Энийг энэ засаг, сайд нар нь мэддэг үгүйг хэлж мэдэхгүй. Мэддэггүй бол ийм боломж бий гэдгийг мэдээд авчих хэрэгтэй. Хэрэв бид эдгээр үнэлгээнүүдийг эергээр үнэлүүлье, дэлхийн улс орнуудын байр эзлүүлж эрэмбэлүүлж байгаа үзүүлэлтэд оноогоо сайжруулъя, ахиц гаргая гэж байгаа бол Засгийн газартодорхой амлалт өгөх хэрэгтэй. Дахиад сайн мэдээ гэвэл эрсдэлийн үнэлгээ, зээлжих зэрэглэлийн үнэлгээг маш ойрхон хугацаанд, дийлэнх нь улиралд нэг удаа үнэлж байна. Тиймээс бидэнд боломж байна. Олон улсын шаардлагыг оновчтой тодорхойлон, бодлого төлөвлөлтөө зарлавал Монгол Улсын зээлжих зэрэглэл ч сайжрах боломж байна.Улс орны эрсдэл буурвал гадны хөрөнгө оруулалт нэмэгдэх боломж байна. Цаашлаад валютын урсгал сайжирна.
-Нийгэм, байгаль орчны үнэлгээний талаар дэлгэрүүлж ярьж болох уу?
-Оксфордын их сургуулийн Газар зүйн тэнхим өнгөрсөн тав зургаан жилийн хугацаанд манай орон нутагт нийгмийн нөлөөлөл, орон нутгийн иргэдийн аж амьдрал, нүүдэлчдийн ахуй соёл уламжлалыг судалсан байдаг. Түүнээс гадна 3200 иргэдээс шууд асуулга, тодруулга авч тайлан гаргаж, орон нутгийн асуудал огт шийдэгдэхгүй байна гэж дүгнэсэн байдаг. Үүний дараа 2019 онд Оксфордын их сургуулийн Газар зүйн тэнхимээс нийгмийн нөлөөллийг орон нутагт үнэлэх, нүүлгэн шилжүүлэх нөхөн олговортой холбоотой асуудлыг судлаж шийдлийг цогцоор нь боловсруулж гаргаж ирье гэдэг агуулгаар төсөл хэрэгжүүлсэн.
Оксфордын их сургууль,“Хил хязгааргүй алхам” ТББ-тай хамтран хэрэгжүүлж буй энэ төслийн хугацаанд бид өмнө нь хийгдсэн “Говийн загвар” төслийн судалгааны ажилд түшиглэн, уул уурхайн төслүүд хэрэгжиж буй хэд, хэдэн сумдаар явж орон нутгийн аж байдалтай танилцсан. Ингээд харахад Монгол гэдэг тэнд байгаа Австралитай адилгүй, нүүдэлчид, малчид маань Австралийн аборигенууд биш, өөрийн онцлогтой байдаг. Монголчуудын хувьд хэдэн зуунаас эхлээд малчид нь нэгдүгээр мах, сүү зэрэг стратегийн хүнс үйлдвэрлэгч, хоёрдугаарт, арьс шир, ноос ноолуур зэрэг стратегийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэгч, гуравдугаарт, ахуй амьдралаараа нүүдэлчний соёл уламжлалаа тээгч нь байдаг. Иймд уул уурхайн үйл ажиллагаа явагдсанаар тэдний уудаг ус, малын бэлчээр, аж амьдралд нь өөрчлөлт ороод байгаа учраас эрсдэлийг үнэлэхэд үндэсний онцлог ялгарч гарах ёстой. Үндэсний аюулгүй байдал, эдийн засгийн хэрэгцээ, урт хугацааны хөгжлийн бодлого төлөвлөлтөө харсан ч бид уул уурхайгаа хөгжүүлэх зайлшгүй шаардлагатай. Энэ төслийн хүрээнд тогтвортой хөгжлийн зорилгын үндсэн концепцио бариад, манай улсад тохирсон нүүдэлчин, ахуй соёлоо нэг талдаа хамгаалах, мэдээж уул уурхайн төслүүдээ цааш нь үргэлжлүүлэх гэсэн балансыг барьж, тооцоолж үзсэн. Мөн нийгмийн нөлөөллийг үнэлж, эрсдэлүүдийг тодорхойлж өгсөн. БОАЖЯ одоо ажлаа л зөв хийгээд аргачлалаа баталчих хэрэгтэй байна.
-Ямар үр дүн харагдаж байв?
-Нийгмийн эрсдэл орон нутгийн иргэд дээр өөр, суурин газрын иргэдэд өөр байна. Нэгэнт бид уул уурхай түшиглэсэн эдийн засаг мөн юм чинь яалт ч үгүй орон нутгийн иргэдийн нийгмийн нөлөөллийг шийдвэрлэх шаардлагатай. Ямар асуудлыг шийдэх, ямар эрсдэл тулгараад байгаа вэ гэдгийг бидний төслийн багийнхан монгол загвараар гаргачихсан. Нөгөө талаар төсөл хэрэгжүүлэгч компаниуд нийгмийн нөлөөлөл, эрсдэлийг яаж үнэлэх вэ гэдэг журмыг өнгөрсөн хоёрдугаар сард Засгийн газраас 58 дугаар тогтоолоороо баталчихлаа. Нийгмийн нөлөөлөл, байгаль орчны нөлөөллийг хамтад нь үнэлье гэж шийдлээ. Энэ бол маш том ахиц. Үүний дагуу Байгаль орчин аялал жуулчлалын яамнаас энэ журмыг хэрэгжүүлэх, эрсдэлийг үнэлэх аргачлалаа боловсруулж, батлах ёстой. Энэ ажил одоог хүртэл хийгдээгүй байна. Бодвол наймдугаар сараас өмнө аргачлалаа боловсруулаад дуусгах байх. Сайн аргачлал гаргаж чадвал уул уурхайн гэлтгүй бусад мега төсөл хэрэгжихэд орон нутгийн эсэргүүцлийг тодорхой хэмжээнд шийдвэрлэх боломжтой.
-Уул уурхайн төслөөс үүдэлтэй орон нутгийнхны эсэргүүцэл урт хугацаанд үргэлжилж байгаа. Тэднийг төсөл “гацаагч, гадны тавиул босуулууд” гэж нийгмийн нэг хэсэг зэмлэдэг?
-2021 онд гарсан нэг судалгааг сонирхуулъя. 2011-2021 онд буюу 10 жилийн хугацаанд уул уурхай, олборлох салбараас улсын төсөвт татвар, төлбөр, хураамжид 18 их наяд төгрөг төвлөрсөн байдаг. Дээрээс нь уул уурхайн компаниудаас орон нутгийн хөгжлийн санд 500 орчим тэрбум төгрөг хандивласан дүн мэдээ бий. Жишээ нь, Дорноговь аймгийн Даланжаргал сум Монгол орны хувьд хамгийн их уул уурхайн лицензтэй сум. Сумын нийт нутаг дэвсгэрийн 90 орчим хувьд 98 лиценз олгогдсон байдаг. Ийм олон лицензтэй суманд 10 жилийн хугацаанд юу өөрчлөгдсөнийг харахад Хаан банкны шинэ байр, МАК компаниас 120 хүүхэдтэй нэг цэцэрлэг барьж ашиглалтанд оруулсан байдаг. Ганц энэ сум гэлтгүй нийтлэг байдлаар орон нутгийн хөгжлийн санд төвлөрсөн уул уурхайн төслийн хандивын хөрөнгө морины бай, бөхийн шагналд зориулагдсан байх жишээтэй. Тэнд цэвэр усны хангамж, дэд бүтэц, ажлын байр нэмэгдүүлэх ямар ч ажил хийгдээгүй. Тиймээс нийгмийн нөлөөллийн үнэлгээг зөв гаргаж, эрсдэлээ зөв тодорхойлж сурч байж л орон нутгийн иргэдтэй хэл амаа ололцоно. Ингэж байж уул уурхайгаа түшиглэж эдийн засгаа хөгжүүлнэ.
-Олон улсад нийгмийн нөлөөллийн үнэлгээг хэрхэн хардаг юм бэ?
-Байгаль орчин, нийгэм, эрүүл мэндийн нөлөөллийг цөөн компаниуд зөвхөн санхүүжилт босгохдоо зориулж хийж байна. Орон нутгийн иргэдтэйгээ ойлголцохгүй бол олон улсаас санхүүжилт босгох огт боломжгүй. Учир нь олон улсын санхүүжүүлэгчид мэргэшсэн байгууллагууд байдаг учраас аливаа төслийн нөлөөлөлд өртөж буй орон нутгийн иргэдэд сөрөг нөлөөтэй, түүнийгээ бууруулах ямар ч арга хэмжээг төлөвлөгөөгүй тохиолдолд зээл санхүүжилт олгохоосоо татгалздаг. Гэтэл манайх үүнийг ойлгодоггүй. Орон нутгийн иргэдийг зөвхөн уул уурхайг зогсоох гэсэн хандлагатай гэж хүлээж авдаг. Нөгөө талдаа иргэд үнэхээр хохирч байдаг. Түүнийг шийдэх ёстой. Төр шийдэх гаргалгааг нь компаниудад зааж өгөх ёстой. Олон юм шаардагдахгүй. Буух газар, нөхөн төлбөр, нүүх асуудал, ундны цэвэр ус, болж өгвөл цахилгаан эрчим хүчний асуудлыг шийдээд өгчихөд л болно.
-Байгаль орчин, нийгмийн нөлөөллийн үнэлгээний аргачлалыг БОАЖЯ боловсруулах үүрэг авсан гэлээ. Энэхүү аргачлалд зайлшгүй орох шаардлагатай заалт, заавар таныхаар юу байх ёстой вэ?
-Хамгийн чухал нь төсөл хэрэгжих нөлөөллийн хамрах хүрээг зөв тодорхойлох, нөлөөлөлд өртөж байгаа иргэдийн оролцоотой хамтарсан багийг компани, иргэд, судлаачид хамтраад бий болгох хэрэгтэй. Хамтарсан багаар л өөрсдийнхөө эрсдэлийг оновчтой үнэлнэ. Түүнээс Улаанбаатар хотоос нэг годгоносон хүүхэн явж очоод малчдын эрсдэлийг үнэлнэ гэж байдаггүй юм. Хамтарсан баг гаргаад эрсдэлээ зөв тодорхойлоод ирвэл шийдвэрлэх хугацааг хуваарьтай тавьчихаж болно. Иргэд бол мал биш, ойлгомжтой харилцах, асуудлыг нь бодитоор шийдвэрлэвэл төслүүдийг ч бүрэн дэмжихээр байгаад байна. Дээрээс нь нөлөөллийн үнэлгээнд нүүлгэн шилжүүлэх, нөхөн олговор олгох болон гомдол гаргах механизмыг орхигдуулж болохгүй.
Б.ЗАЯА
