C.Зоригийг хөнөөсөн хэргийг хэрэгсэхгүй болгож, хоёр хүнийг гэмгүй байсан гэж зарлаж байгаа хүмүүс тэднийг буруутгасан нотлох баримтуудыг устгаж амжсан гэж бодож байгаа юм байлгүй
Хуульч Г.Эрдэнэбаттай ярилцлаа.
-Засгийн газраас авлигын эсрэг томоохон акц болох “5Ш” ажиллагааг эхлүүлээд байна. Шувуу, шилжүүлэн авах зэрэг нь олны анхаарлыг татаж байгаа. Энэ ажиллагаануудын үр дүнг та хуульч хүний хувьд хэрхэн харж байна вэ?
-НҮБ-ын Авлигын эсрэг конвенциор хүлээсэн үүргийн хүрээнд маш олон ажиллагааг Засгийн газар хийх ёстой байдаг. “5Ш” гэх нэр томьёо нь үйл ажиллагаагаа олон нийтэд хүргэхийн тулд хийж байгаа пи-арын шинжтэй байх л даа. Гэхдээ үүний цаана хийж байгаа Шүгэл, Шүүр, Шувуу, Шилэн гэх мэт ажиллагаа бол дээрх конвенцийн хүрээнд улс гүрнүүдийн хийхийг шаарддаг л ажил. Монголын нийгэмд тулгамдчихсан, тартагтаа тулчихсан авлигын нөхцөл байдлыг засахын тулд эдгээр ажлыг хийх ёстой. Энэ талаасаа сайшаалтай. Ялангуяа хүмүүсийн анхаарлыг татаад байгаа гадаадад гарч, оргон зайлсан, зугтаасан хүмүүсийг илрүүлж тогтоогоод, шилжүүлж авчрах нь зөв зүйтэй ажил. “Шүүр” ажиллагаагаар гэхэд төрийн байгууллагуудад хууль ёсны орлогоосоо давсан хэрэглээгээ нотолж чадахгүй байгаа буюу үндэслэлгүйгээр хөрөнгөжсөн албан тушаалтнуудтай хариуцлага тооцох нь мөн л олон улсын конвенциор хүлээсэн үүрэг.
Эдгээр ажлыг тодорхой хэмжээгээр өмнө нь хийж ирсэн. Манайхан зовлонтой нь, ямарваа нэгэн үйл явдлыг “Бид өнөөдөр л хамгийн анх хийж байна” гэж ялангуяа улстөрчид яриад байдаг, түүнийг олон нийт ч “Хамгийн анх хийж байгаа юм байна” гэж бодоод байдаг нь харамсалтай.
Хууль ёсны орлогоосоо давсан хөрөнгө орлогоо нотолж чадахгүй бол хариуцлага хүлээлгэдгийг 2015 онд Эрүүгийн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулаад, эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэхээр заагаад хэрэгжээд явж ирсэн. Үндэслэлгүйгээр хөрөнгөжсөн зүйл ангиар цөөнгүй тооны хүн эрүүгийн хариуцлага хүлээсэн удаатай. Харин энэ хүрээнд төрийн албанд шургалчихсан илүү орон тоотой албан тушаалтнуудыг цөөлж, чөлөөлж байгаа нь шинэ ажил байж магадгүй.
Ингээд харвал агуулгын хувьд зөв санаачилга ч жаахан гажуудал харагдаж байгаа л даа. Хууль зүйн сайд нь хууль сахиулагчийн ажил хийгээд, гадаадад гэмт хэрэгт шалгагдаж сэрдэгдэж байгаа хүнийг яриад байдаг албан харилцааны дүрэм журам, хууль байхгүй. Засгийн газраас хийж байгаа ажлаа олны анхааралд өртүүлэхийн тулд олон нийтэд таалагдах гэсэн зорилготой байж болно. Гэвч нөгөө талаас төрийн албаныхаа дэг жаяг, ёс журмыг зөрчиж, үүнээсээ дараа нь хортой үр дагавар үүсгэж болзошгүй.
-Т.Бадамжунайг гадаадаас сүр дуулиантай шилжүүлэн авлаа. н.Удаанжаргалыг авчрах гэж байна, тэнд энд байна хэмээн нэг бус зарлаж байгаа. Энэ нь хэр зөв үйлдэл юм бэ. Хуулийнхан ингэж ажиллаж болдог хэрэг үү?
-Гэмт этгээдийг шилжүүлэн авах гэж нэрлэдэг хуулийн ажил бий. Олон улсын хамтын ажиллагааны хүрээнд шийддэг, нэг улс нөгөөд нь шилжүүлж өгдөг нарийн зохицуулалттай ажиллагаа байдаг. Jurisdiction гэж нэрлэдэг. Аливаа улсын нутаг дэвсгэр дээр өөр нэг улс хуулийн ажиллагаа хийгээд байж болдоггүй. Нэг улсын нутаг дэвсгэр дээр өөр нэг улсын төр засаг эрх мэдлээ хэрэгжүүлж болохгүй. Тэнд тусгаар тогтносон бүрэн эрхэт улс байгаа. АНУ-ын нутаг дэвсгэр дээр Монголын цагдаа буу шийдэм тачигнуулаад, хүн гавлаад яваад байж болохгүй биз дээ. Тэр улс өөрийн гэсэн хуультай, цагдаатай. Энэ процессыг зөрчихийг хууль ёс нь тогтчихсон улс орон хэзээ ч зөвшөөрдөггүй.
Та санаж байгаа бол манайд холгүй, хэдэн жилийн өмнө манай хуулийн нэг ажилтан гадаад улсаас хүн аваад ирлээ гээд л шуугьсан. Тэр улсынх нь хуулийг зөрчсөн, тэр гэмт хэрэгтэн хууль сахиулагчийг буруу зүйл хийлээ гэж буруутгасан. Нэг ёсондоо манай улсыг бүхэлд нь буруутгасан. Тэр хүн ч бас чамгүй хугацаагаар гадаад улсын шоронд хоригдож байгаад ирсэн тохиолдол байгаа. Ийм байтал сая бас л түүхээ давтаж байгаа юм шиг Хууль зүйн сайд гадаад улсад хуулийн ажил хийж байгаад хүн бариад аваад ирсэн юм шиг л яриад яваад байна. Өмнөх алдааг дахиж давтаагүй байлгүй дээ. Олон нийтэд таалагдах зорилгоор ойлголт төрүүлсэн байх гэж залбирч байна.
Яахав, хүндрэл маш их байдаг. Нөгөө улс нэгд, манай хоёр улс хоорондоо гэмт этгээдээ шилжүүлж өгье. Эрүүгийн хэрэгт эрх зүйн туслалцаа үзүүлье гэж гэрээ байгуулчихсан бол нэг хэрэг. Гэрээ байгуулаагүй газарт Авлигын эсрэг конвенциор заачихсан ч гэсэн нөгөө улс нь үүн дээр маш болгоомжтой ханддаг. Тэгэхээр гэмт этгээдийг шилжүүлэн авах ажиллагаанд хүндрэл учирч байгаа байх. Учирдаг ч байсан. Харин хэн нэгэн хүнийг одоо тэр улсад байна, тэндээс очоод бариад аваад ирэх гэтэл яваад өглөө, өөр улс руу зугтаачихлаа гэж олон нийтэд зарлаад байдаг бол арай дэндүү инээдэмтэй, эмгэнэлтэй. Энгийнээр хэлэхэд, хүн мөрдөж байгаа бол “Би чамайг энэ өрөөнд хайлаа шүү”, “За чи энэ өрөөнд алга, одоо би тэр өрөө рүү орж хайлаа шүү” гээд нуугдаж тоглобол хэн олдох вэ дээ. Арай манай хууль сахиулах байгууллага энэ бүгдийг хийгээгүй байлгүй дээ гэж дотроо горьдож сууна.
-Авлигын хэргийн ял шийтгэлийн асуудал урт хугацаанд хөндөгдөж байгаа. Засгийн газрын энэ ажиллагааны хүрээнд ч яригддаг. Авлига хээл хахуулийн хэрэгт хатуу ял оноох ёстой гэдэгтэй та санал нийлдэг үү?
-Би энэ салбарын хүний хувьд, бүх хүн намайг буруутгасан ч хамаагүй үнэн бөгөөд бодит байдлыг хэлэх ёстой гэж бодож байна. Мэргэжлийн үүрэг ч юм. Бид авлигатай тэмцэх нь чухал, авлигын гэмт хэрэгт хатуу хариуцлага хүлээлгэх ёстой хэдий ч арай дэндүү туйлширч, байна. Хэтэрхий хөөрцөглөж, сүржигнэж байна.
Хамаагүй ээ, авлигын гэмт хэргийг хатуу ял шийтгэлээ гэж бодъё. Тэглээ гээд авлига буурахгүй. Хүн хатуу ял шийтгэлээс айдаг байсан бол хүн төрөлхтний түүхийн хамгийн зэрлэг үе гэж яригддаг дундад зууны үед бараг худалч хүнд бүх гэмт хэрэг цаазаар авах ялтай байсан юм шүү. Тэглээ гээд гэмт хэрэг буураагүй, улам л галзуурсан. Үүнээс нэгд, аливаа зүйл өөрт нь тохирсон ял шийтгэлтэй байх хэрэгтэй юм байна гэж хүн төрөлхтөн ойлгосон. Хоёрт, ял шийтгэлээр айлгаад гэмт хэргийг таслан зогсоодоггүй юм байна. Харин тэр гэмт хэрэг гарах учир шалтгааныг арилгах ёстой юм байна гэдгийг ойлгоод, хүлээн зөвшөөрчихсөн.
Бид өнөөдөр авлигын гэмт хэрэг үйлдсэн хүнийг хатуу ширүүн шийтгэх гэхээс илүү авлигад автах, авлига хээл хахууль авах, өөртөө давуу байдал олгох боломжгүй эрх зүйн орчин, тийм л нийгмийн хяналттай орчныг бүрдүүлэх ёстой юм. Үүнийгээ хийхгүй, бүх юмыг зөнд нь хаячихаад төгсгөлд нь авлига авсан хүнийг маш хатуу шийтгээд байя гэдэг бол олон нийтийн уур хилэнгээр наадаж байгаа л хэрэг. Олон нийтийг бухимдуулж байгаа нь үнэн. Хаа сайгүй өчнөөн олон тэрбумаар нь идчихсэн, уучихсан, ашиглачихсан. Төгрөг байтугай долларыг сая, тэрбумаар тоологдох хэмжээнд идэж уучихсан байгаа учраас иргэд бухимдалгүй яахав дээ. Ерөөсөө энэ муу хүн юм чинь гайхалтай хатуу шийтгээд өгье, тэгэхээр л шударга ёс тогтчихож байгаа юм гэж ард түмнээс худлаа оноо авч, тэднийг зориуд хуурч болохгүй. Ингэлээ гээд нөгөө хэрэгтэн нь “Би айхтар шийтгүүлэх нь, больё” гэхээс илүү ямар ч хүн их, бага ямар ч гэмт хэрэг дээр “Баригдахгүй дээ” гэж л үйлддэг. Тэгээд өөрт нь боломж байхаар хийчихдэг.
-Ямар боломж?
-Бид өнөөдөр бараг Монгол Улсын баялгийнхаа 90 гаруй хувийг төр нь захиран зарцуулна. Төрийн өмчит үйлдвэрийн газар гэж байна, төрийн өмчит компани гэж байна. Тэр нь ажил хэрэг, бизнес, баялгийг захиран зарцуулна гээд шийдвэр гаргаад, хууль баталчихсан. Монгол Улсын уул уурхайн баялгийн 90 хувийг төрийн өмчит газар эзэмшээд, хамгийн ашигтай, унацтай бизнесийг төрийн өмчит компани хийж байгаа энэ тохиолдолд авлига буурахгүй. Жишээ нь, төмөр замд томилгоог төр хийдэг л бол тэнд байгаа хүн албан тушаалаа ашиглаж, бусдыг хясан боогдуулж төмөр замын үйлчилгээгээ авлигаар л борлуулна. Тэгэхээр бид худлаа олон нийтийн уур хилэнд зориулж, “Аа, үүнийг хийсэн хүнийг хатуу шийтгэнэ” гэдэг. Тэгээд хэнийг шийтгэсэн юм бэ. Үзүүрт нь баригдсан нэг, хоёрхон хүнийг шийтгэж байгаа болохоос цаад хэргийн эзэн хаана байна. Тэд баригдахгүй. Тэгэхээр энэ бол зүгээр жүжиг. Ингэж олон түмний уур хилэнгээр хамаагүй наадаж болохгүй. Галаар тоглож байгаа хэрэг шүү.
-Шүүх эрх мэдэл, шүүх засаглал хүчгүй байх нь улстөрчдөд ашигтай. Өнөөдөр тийм л нөхцөл байдал өрнөж байна. Бүр “Шүүхийг нүд цавчилгүй харж байна” гэж улстөрчид удаа дараа мэдэгддэг боллоо. Энэ эрүүл үзэгдэл үү?
-Энэ бол хамгийн айхтар тулгамдсан асуудал болчихлоо. Эрээ цээргүйгээр, шүүх ингэж л шийдвэл шударга, үүнээс өөрөөр шийдвэл шударга бус гэдэг захиалга өгдөг улс төрийн нөлөө гээч юмыг үүсгэж эхэлж байна. Би ч үүнийг өөрийн биеэр туулсан. Шүүхийн гадна жагсдаг. Хэвлэл мэдээллээр тодорхой хүний эсрэг зохион байгуулалттай акц явуулаад тэр мэдээнийх нь агуулга зорилгоос өөрөөр хэрэг шийдэгдвэл шүүгч шударга бусад тооцогддог хандлага хэзээ ч байж болохгүй. Үүнд нэг талаар манай шүүхийн өөрсдийнх нь алдаа бий. Шударгаар шийдэж чадахгүй, нөлөөнд автаж шийддэг явдал байснаас болоод хүмүүс шүүхэд итгэхээ больчихсон. Одоо шүүхийн шийдвэрт хүмүүс эргэлзэж хүлээж аваад эхлэнгүүт улс төрийн нөлөө түүн дээр нь дөрөөлж, шүүх энэ хэргийг шударгаар шийдэхгүй бол бид хариуцлага тооцно. Таны сая хэлдэгчлэн “Нүд цавчихгүй ажиглана” гэх байдлаар сүрдүүлж байгаад хүссэн шийдвэрээ гаргуулах гээд байдаг болчихлоо. Бид үүнийг даруй зогсоох хэрэгтэй. Хамгийн гол шударга ёсны шалгуур бол шүүх. Шүүх шийдсэний дараа шүүхийг шүүж болохгүй.
-Шүүх, шүүгчид зоригтой байх хэрэгтэй юм биш үү. Сүүлд энэ асуудлаар Шүүхийн ерөнхий зөвлөл хуралдлаа гэсэн. Дараа нь үгүйсгээд уналаа?
-Энэ нь хувь хүний хүчин зүйлээс хамаарах ёсгүй. Шүүгч ямар ч хүн байж болно. Гол нь шүүхийн тогтолцоо нь хараат бус байх ёстой. Шүүх эрх мэдэл, шүүх засаглал таны хэлдгээр айхгүй байх ёстой буюу хараат бус байх ёстой. Өнөөдөр хэн нэгэн шүүгч “Би үүнийг ингээд шийдчихээр намайг ажлаас халчих болов уу, намайг буруутгах болов уу” гэдэг айдасгүй байх ёстой.
-Тийм айдас байна уу?
-Яагаад хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр нүд цавчилгүй, анхааралтай ажиглаж байна гээд байгаа юм бэ. Өмнө нь шүүхийг анхааралтай, нүд цавчилгүй харсаар хүссэн шийдвэрээ гаргуулчихсан учраас, амжилттай болсон мэх байвал түүнийгээ дахиад хийж үзнэ биз дээ.
Нөгөө талаар тэр шүүх шийдвэрээ гаргахаар шүүхийг өөрчлөх, ялангуяа шүүхийн талаарх олон нийтийн хандлагыг өөрчлөх боломж хуулиараа, бодит байдлаараа байгаа юм. Шүүхэд хараат бус эрх зүйн орчин нөхцөл нь дутмаг байна. Ашгүй үнэн юм бол, ШЕЗ үнэхээр Ерөнхий сайд шүүхийн хараат бус байдалд халдаж байна гэж санал дүгнэлт гаргаж, холбогдох албан тушаалтан руу хандаж байгаа бол маш сайн хэрэг. Хуулиар хүлээсэн үүргээ биелүүлж байгаа хэрэг.
-Хөгжлийн банкны хэргийн шүүх хурал энэ өдрүүдэд үргэлжилж байна. Анхаарал татаж байгаа асуудлууд гэвэл Засгийн газрын тогтоол шийдвэрийг шүүх шүүж байгаа нь буруу тогтолцоо гэж шүүгдэгчид хэлсээр байх юм. Тэглээ гээд бас шүүхгүй гэсэн үг биш биз дээ?
-Хөгжлийн банкны нарийн ширийнийг сайн мэдэхгүй юм. Хөндлөнгийн байр сууринаас харахад анхаармаар хоёр асуудал харагдаж байгаа. Нэгд, та сая хэллээ. Хөгжлийн банкин дээр Засгийн газрын шийдвэр буруу, зөв гарсан гэж ярьж байгаа тухай. Гэмт хэрэг гэдэг бол тодорхой хүний үйлдэл байдаг. Засгийн газар гэдэг хүн биш, хамтын шийдвэр гаргадаг байгууллага. Засгийн газрын юм уу, эсвэл Ерөнхий сайд юм уу тодорхой албан тушаалтныг шүүж болох уу гэвэл болно. Гэхдээ хэн нэгэн хүнд давуу байдал олгоод, Засгийн газрын тогтоол, Ерөнхий сайдын захирамж гаргуулаад энэ хүн, энэ компанид зээл олго, зээлийн баталгаа гаргаж өг гэж шийдвэр гаргасан бол ярих юм алга. Гэтэл Хөгжлийн банкны зээлийн асуудлаар хэнд ч байсан зээл гаргахдаа ингэж ажиллаарай гэж шийдвэр гаргасан бол, тэр нь хуулиар олгогдсон эрх хэмжээнийхээ хүрээнд явсан бол ийм хамтын шийдвэрийн төлөө, бүх хүнд хамаатай асуудлаар гаргасан шийдвэрээр хэн нэгнийг буруутгана гэдэг бол утгагүй зүйл. Би дутуу бөгөөд буруу ойлгосон байж болно. Засгийн газрын тодорхой албан тушаалтныг буруутгахдаа нийтэд нь асуудлыг шийдсэн шийдвэрийг л яриад байх шиг харагдсан. Ийм гэмт хэргийн тухай ойлголт байхгүй.
-Хоёр дахь нь?
-Яагаад ингэж сүр дуулиан болж театрчилсан үзүүлбэр үзүүлээд байгааг ойлгохгүй байгаа. Өмнө нь шүүхийн практикт олон холбогдогчтой хэргийг шийдэж л байсан. Ойрын жишээ гэвэл 2008 оны долдугаар сарын 1-ний хэрэг байна. Хадгаламж зээлийн зарим том хоршооны хохирогчдын асуудлыг шийдсэн хэрэг байна. Ийм олон оролцогчийг нэг дор бөөгнүүлээд, телевиз радиогоор шууд нэвтрүүлээд, тэндээс хүнийг тайзан дээр микрофоны өмнө зогсоож байгаад л хэргийг шүүж байна шүү дээ. Ийм жүжигчилсэн тоглолт хэнд хэрэгтэй юм бэ. Ингэхгүй бол шударга ёс тогтохгүй гэж үзээд байгаа юм уу. Би үүнийг хардаж байгаа. Яагаад шүүн таслах ажиллагааг тогтсон журмынх нь дагуу явуулж болохгүй. Ерөөсөө Хөгжлийн банкнаас зээл авсан бүх хүнийг бөөнд нь хэрэг үүсгээд, олноор нь хэргийг хянан шийдвэрлэнэ гэж зарлаад цувуулаад л олон нийтэд сүр дуулиан болгож үзүүлж байна. Ингэснээр хэн ч үүнийг сонирхохоо болихыг хүлээж байгаа юм уу. Эсвэл зээлийн талаар гэж бүх хүнд сөрөг эсвэл эерэг ойлголт төрүүлэхийг хүсээд байгаа юм уу. Маш ойлгомжгүй.
-Магадгүй дараагийн Хөгжлийн банк шиг олон холбогдогчтой хэрэг шүүх дээр ирж болзошгүй. Тэр бол нүүрсний хэрэг. Бас л дуулиан шуугиан дагуулсан. Гэтэл нүүрсний сонсгол хойшлогдоод л сүүл рүүгээ нэлээд сураг алдарч, удааширч байна уу даа?
-Үнэнийг хэлэхэд нүүрсний хэрэг гээд яриад байгааг би цэвэр зохион байгуулалттай улс төрийн акц гэж харж байгаа. Анх төрийн өмчит “Эрдэнэс Таван толгой” компанийн нүүрсийг борлуулсан, тээвэрлэсэн асуудал дээр хууль бус үйлдлүүд явагдлаа гэж зарлаад, хянан шалгах ажиллагаа эхэлсэн биз дээ. Өнөөдөр сүр дуулианы гол баатар нь нөгөө “Эрдэнэс Таван толгой” биш орон нутгийн “Таван толгой” компанийн асуудал болоод хувирчихлаа. Тодорхой тооны хүмүүс нь буруутгагдаад явж байна. Хоёуланд нь асуудал байсан юм байна гэж үзвэл нөгөө том “Таван толгой” компанийн асуудал хаачсан бэ. Нөгөө төрийн өмч хөрөнгийг завшсан, үрэгдүүлсэн албан тушаалтнууд хаана байна вэ. Ерөнхий сайдын зарлаад байсан асуудал хаачив.
Та санаж байвал, гурав дөрөвхөн жилийн өмнө шүүхэд айхтар нөлөөлдөг өмгөөлөгч Баасанцогт гээд залуу байна. Энэ хүн Монголын шүүхийг атгачихаж. Баахан схем зураад, Номтойбаярыг ингэж хэлмэгдүүлнэ, С.Баяр нарыг ингэж шийдүүлнэ, Хурц нарын хэргийг ингэж шийднэ гээд долоо, найман хэргийн схем зурчихсан байж гэж хэрэг шүүхэд шилжих нь байтугай мөрдөн шалгах ажиллагаа нь дуусаагүй үед ингэж зарласан шүү дээ. Явсаар нөгөө Баасанцогт “Биеэ үнэлэхийг зуучилсан” хэргээр ял авлаа. Нөгөө айхтар схем юу болсон бэ. Яг үүн шиг эрх бүхий албан тушаалтан “Манай Эрдэнэс Таван толгойн нүүрсийг гадаад руу зараад тэр мөнгийг завшсан айхтар ноцтой хэрэг илрүүллээ” гэж зарласан. Одоо нөгөөх маань орон нутгийн жижиг “Таван толгой” компанийн нүүрсээ дутаасан, хулгайлсан асуудал болоод хувирчихлаа. Ингэхээр би энэ хэргийг ерөөсөө эрүүгийн хэрэг гэдэг утгаар биш улсын акц гэдэг нүдээр л харж байгаа.
-Тантай ярилцсаных С.Зоригийг хөнөөсөн хэрэгтэй холбоотой асуудлыг асуухгүй өнгөрч болохгүй. Энэ хэрэгт буруутгагдсан Б.Содномдаржаа, Т.Чимгээ нарын хэргийг хэрэгсэхгүй болгосон нь өнөөдөр ч дуулиан хэвээр байна. Тэднийг эрх чөлөөтэй болгоход нөлөөлсөн эрүү шүүлтийн хэргийн оролцогч гэж буруутгагдсан хүний хувьд та үүн дээр юу хэлэх вэ?
-Бодвол, энэ хэргийг хэрэгсэхгүй болгож, хоёр хүнийг гэмгүй байсан гэж зарлаж байгаа хүмүүс тэднийг буруутгасан нотлох баримтуудыг устгаж амжсан гэж бодож байгаа юм байлгүй дээ.Хуульч Г.Эрдэнэбаттай ярилцлаа.
-Засгийн газраас авлигын эсрэг томоохон акц болох “5Ш” ажиллагааг эхлүүлээд байна. Шувуу, шилжүүлэн авах зэрэг нь олны анхаарлыг татаж байгаа. Энэ ажиллагаануудын үр дүнг та хуульч хүний хувьд хэрхэн харж байна вэ?
-НҮБ-ын Авлигын эсрэг конвенциор хүлээсэн үүргийн хүрээнд маш олон ажиллагааг Засгийн газар хийх ёстой байдаг. “5Ш” гэх нэр томьёо нь үйл ажиллагаагаа олон нийтэд хүргэхийн тулд хийж байгаа пи-арын шинжтэй байх л даа. Гэхдээ үүний цаана хийж байгаа Шүгэл, Шүүр, Шувуу, Шилэн гэх мэт ажиллагаа бол дээрх конвенцийн хүрээнд улс гүрнүүдийн хийхийг шаарддаг л ажил. Монголын нийгэмд тулгамдчихсан, тартагтаа тулчихсан авлигын нөхцөл байдлыг засахын тулд эдгээр ажлыг хийх ёстой. Энэ талаасаа сайшаалтай. Ялангуяа хүмүүсийн анхаарлыг татаад байгаа гадаадад гарч, оргон зайлсан, зугтаасан хүмүүсийг илрүүлж тогтоогоод, шилжүүлж авчрах нь зөв зүйтэй ажил. “Шүүр” ажиллагаагаар гэхэд төрийн байгууллагуудад хууль ёсны орлогоосоо давсан хэрэглээгээ нотолж чадахгүй байгаа буюу үндэслэлгүйгээр хөрөнгөжсөн албан тушаалтнуудтай хариуцлага тооцох нь мөн л олон улсын конвенциор хүлээсэн үүрэг.
Эдгээр ажлыг тодорхой хэмжээгээр өмнө нь хийж ирсэн. Манайхан зовлонтой нь, ямарваа нэгэн үйл явдлыг “Бид өнөөдөр л хамгийн анх хийж байна” гэж ялангуяа улстөрчид яриад байдаг, түүнийг олон нийт ч “Хамгийн анх хийж байгаа юм байна” гэж бодоод байдаг нь харамсалтай.
Хууль ёсны орлогоосоо давсан хөрөнгө орлогоо нотолж чадахгүй бол хариуцлага хүлээлгэдгийг 2015 онд Эрүүгийн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулаад, эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэхээр заагаад хэрэгжээд явж ирсэн. Үндэслэлгүйгээр хөрөнгөжсөн зүйл ангиар цөөнгүй тооны хүн эрүүгийн хариуцлага хүлээсэн удаатай. Харин энэ хүрээнд төрийн албанд шургалчихсан илүү орон тоотой албан тушаалтнуудыг цөөлж, чөлөөлж байгаа нь шинэ ажил байж магадгүй.
Ингээд харвал агуулгын хувьд зөв санаачилга ч жаахан гажуудал харагдаж байгаа л даа. Хууль зүйн сайд нь хууль сахиулагчийн ажил хийгээд, гадаадад гэмт хэрэгт шалгагдаж сэрдэгдэж байгаа хүнийг яриад байдаг албан харилцааны дүрэм журам, хууль байхгүй. Засгийн газраас хийж байгаа ажлаа олны анхааралд өртүүлэхийн тулд олон нийтэд таалагдах гэсэн зорилготой байж болно. Гэвч нөгөө талаас төрийн албаныхаа дэг жаяг, ёс журмыг зөрчиж, үүнээсээ дараа нь хортой үр дагавар үүсгэж болзошгүй.
-Т.Бадамжунайг гадаадаас сүр дуулиантай шилжүүлэн авлаа. н.Удаанжаргалыг авчрах гэж байна, тэнд энд байна хэмээн нэг бус зарлаж байгаа. Энэ нь хэр зөв үйлдэл юм бэ. Хуулийнхан ингэж ажиллаж болдог хэрэг үү?
-Гэмт этгээдийг шилжүүлэн авах гэж нэрлэдэг хуулийн ажил бий. Олон улсын хамтын ажиллагааны хүрээнд шийддэг, нэг улс нөгөөд нь шилжүүлж өгдөг нарийн зохицуулалттай ажиллагаа байдаг. Jurisdiction гэж нэрлэдэг. Аливаа улсын нутаг дэвсгэр дээр өөр нэг улс хуулийн ажиллагаа хийгээд байж болдоггүй. Нэг улсын нутаг дэвсгэр дээр өөр нэг улсын төр засаг эрх мэдлээ хэрэгжүүлж болохгүй. Тэнд тусгаар тогтносон бүрэн эрхэт улс байгаа. АНУ-ын нутаг дэвсгэр дээр Монголын цагдаа буу шийдэм тачигнуулаад, хүн гавлаад яваад байж болохгүй биз дээ. Тэр улс өөрийн гэсэн хуультай, цагдаатай. Энэ процессыг зөрчихийг хууль ёс нь тогтчихсон улс орон хэзээ ч зөвшөөрдөггүй.
Та санаж байгаа бол манайд холгүй, хэдэн жилийн өмнө манай хуулийн нэг ажилтан гадаад улсаас хүн аваад ирлээ гээд л шуугьсан. Тэр улсынх нь хуулийг зөрчсөн, тэр гэмт хэрэгтэн хууль сахиулагчийг буруу зүйл хийлээ гэж буруутгасан. Нэг ёсондоо манай улсыг бүхэлд нь буруутгасан. Тэр хүн ч бас чамгүй хугацаагаар гадаад улсын шоронд хоригдож байгаад ирсэн тохиолдол байгаа. Ийм байтал сая бас л түүхээ давтаж байгаа юм шиг Хууль зүйн сайд гадаад улсад хуулийн ажил хийж байгаад хүн бариад аваад ирсэн юм шиг л яриад яваад байна. Өмнөх алдааг дахиж давтаагүй байлгүй дээ. Олон нийтэд таалагдах зорилгоор ойлголт төрүүлсэн байх гэж залбирч байна.
Яахав, хүндрэл маш их байдаг. Нөгөө улс нэгд, манай хоёр улс хоорондоо гэмт этгээдээ шилжүүлж өгье. Эрүүгийн хэрэгт эрх зүйн туслалцаа үзүүлье гэж гэрээ байгуулчихсан бол нэг хэрэг. Гэрээ байгуулаагүй газарт Авлигын эсрэг конвенциор заачихсан ч гэсэн нөгөө улс нь үүн дээр маш болгоомжтой ханддаг. Тэгэхээр гэмт этгээдийг шилжүүлэн авах ажиллагаанд хүндрэл учирч байгаа байх. Учирдаг ч байсан. Харин хэн нэгэн хүнийг одоо тэр улсад байна, тэндээс очоод бариад аваад ирэх гэтэл яваад өглөө, өөр улс руу зугтаачихлаа гэж олон нийтэд зарлаад байдаг бол арай дэндүү инээдэмтэй, эмгэнэлтэй. Энгийнээр хэлэхэд, хүн мөрдөж байгаа бол “Би чамайг энэ өрөөнд хайлаа шүү”, “За чи энэ өрөөнд алга, одоо би тэр өрөө рүү орж хайлаа шүү” гээд нуугдаж тоглобол хэн олдох вэ дээ. Арай манай хууль сахиулах байгууллага энэ бүгдийг хийгээгүй байлгүй дээ гэж дотроо горьдож сууна.
-Авлигын хэргийн ял шийтгэлийн асуудал урт хугацаанд хөндөгдөж байгаа. Засгийн газрын энэ ажиллагааны хүрээнд ч яригддаг. Авлига хээл хахуулийн хэрэгт хатуу ял оноох ёстой гэдэгтэй та санал нийлдэг үү?
-Би энэ салбарын хүний хувьд, бүх хүн намайг буруутгасан ч хамаагүй үнэн бөгөөд бодит байдлыг хэлэх ёстой гэж бодож байна. Мэргэжлийн үүрэг ч юм. Бид авлигатай тэмцэх нь чухал, авлигын гэмт хэрэгт хатуу хариуцлага хүлээлгэх ёстой хэдий ч арай дэндүү туйлширч, байна. Хэтэрхий хөөрцөглөж, сүржигнэж байна.
Хамаагүй ээ, авлигын гэмт хэргийг хатуу ял шийтгэлээ гэж бодъё. Тэглээ гээд авлига буурахгүй. Хүн хатуу ял шийтгэлээс айдаг байсан бол хүн төрөлхтний түүхийн хамгийн зэрлэг үе гэж яригддаг дундад зууны үед бараг худалч хүнд бүх гэмт хэрэг цаазаар авах ялтай байсан юм шүү. Тэглээ гээд гэмт хэрэг буураагүй, улам л галзуурсан. Үүнээс нэгд, аливаа зүйл өөрт нь тохирсон ял шийтгэлтэй байх хэрэгтэй юм байна гэж хүн төрөлхтөн ойлгосон. Хоёрт, ял шийтгэлээр айлгаад гэмт хэргийг таслан зогсоодоггүй юм байна. Харин тэр гэмт хэрэг гарах учир шалтгааныг арилгах ёстой юм байна гэдгийг ойлгоод, хүлээн зөвшөөрчихсөн.
Бид өнөөдөр авлигын гэмт хэрэг үйлдсэн хүнийг хатуу ширүүн шийтгэх гэхээс илүү авлигад автах, авлига хээл хахууль авах, өөртөө давуу байдал олгох боломжгүй эрх зүйн орчин, тийм л нийгмийн хяналттай орчныг бүрдүүлэх ёстой юм. Үүнийгээ хийхгүй, бүх юмыг зөнд нь хаячихаад төгсгөлд нь авлига авсан хүнийг маш хатуу шийтгээд байя гэдэг бол олон нийтийн уур хилэнгээр наадаж байгаа л хэрэг. Олон нийтийг бухимдуулж байгаа нь үнэн. Хаа сайгүй өчнөөн олон тэрбумаар нь идчихсэн, уучихсан, ашиглачихсан. Төгрөг байтугай долларыг сая, тэрбумаар тоологдох хэмжээнд идэж уучихсан байгаа учраас иргэд бухимдалгүй яахав дээ. Ерөөсөө энэ муу хүн юм чинь гайхалтай хатуу шийтгээд өгье, тэгэхээр л шударга ёс тогтчихож байгаа юм гэж ард түмнээс худлаа оноо авч, тэднийг зориуд хуурч болохгүй. Ингэлээ гээд нөгөө хэрэгтэн нь “Би айхтар шийтгүүлэх нь, больё” гэхээс илүү ямар ч хүн их, бага ямар ч гэмт хэрэг дээр “Баригдахгүй дээ” гэж л үйлддэг. Тэгээд өөрт нь боломж байхаар хийчихдэг.
-Ямар боломж?
-Бид өнөөдөр бараг Монгол Улсын баялгийнхаа 90 гаруй хувийг төр нь захиран зарцуулна. Төрийн өмчит үйлдвэрийн газар гэж байна, төрийн өмчит компани гэж байна. Тэр нь ажил хэрэг, бизнес, баялгийг захиран зарцуулна гээд шийдвэр гаргаад, хууль баталчихсан. Монгол Улсын уул уурхайн баялгийн 90 хувийг төрийн өмчит газар эзэмшээд, хамгийн ашигтай, унацтай бизнесийг төрийн өмчит компани хийж байгаа энэ тохиолдолд авлига буурахгүй. Жишээ нь, төмөр замд томилгоог төр хийдэг л бол тэнд байгаа хүн албан тушаалаа ашиглаж, бусдыг хясан боогдуулж төмөр замын үйлчилгээгээ авлигаар л борлуулна. Тэгэхээр бид худлаа олон нийтийн уур хилэнд зориулж, “Аа, үүнийг хийсэн хүнийг хатуу шийтгэнэ” гэдэг. Тэгээд хэнийг шийтгэсэн юм бэ. Үзүүрт нь баригдсан нэг, хоёрхон хүнийг шийтгэж байгаа болохоос цаад хэргийн эзэн хаана байна. Тэд баригдахгүй. Тэгэхээр энэ бол зүгээр жүжиг. Ингэж олон түмний уур хилэнгээр хамаагүй наадаж болохгүй. Галаар тоглож байгаа хэрэг шүү.
-Шүүх эрх мэдэл, шүүх засаглал хүчгүй байх нь улстөрчдөд ашигтай. Өнөөдөр тийм л нөхцөл байдал өрнөж байна. Бүр “Шүүхийг нүд цавчилгүй харж байна” гэж улстөрчид удаа дараа мэдэгддэг боллоо. Энэ эрүүл үзэгдэл үү?
-Энэ бол хамгийн айхтар тулгамдсан асуудал болчихлоо. Эрээ цээргүйгээр, шүүх ингэж л шийдвэл шударга, үүнээс өөрөөр шийдвэл шударга бус гэдэг захиалга өгдөг улс төрийн нөлөө гээч юмыг үүсгэж эхэлж байна. Би ч үүнийг өөрийн биеэр туулсан. Шүүхийн гадна жагсдаг. Хэвлэл мэдээллээр тодорхой хүний эсрэг зохион байгуулалттай акц явуулаад тэр мэдээнийх нь агуулга зорилгоос өөрөөр хэрэг шийдэгдвэл шүүгч шударга бусад тооцогддог хандлага хэзээ ч байж болохгүй. Үүнд нэг талаар манай шүүхийн өөрсдийнх нь алдаа бий. Шударгаар шийдэж чадахгүй, нөлөөнд автаж шийддэг явдал байснаас болоод хүмүүс шүүхэд итгэхээ больчихсон. Одоо шүүхийн шийдвэрт хүмүүс эргэлзэж хүлээж аваад эхлэнгүүт улс төрийн нөлөө түүн дээр нь дөрөөлж, шүүх энэ хэргийг шударгаар шийдэхгүй бол бид хариуцлага тооцно. Таны сая хэлдэгчлэн “Нүд цавчихгүй ажиглана” гэх байдлаар сүрдүүлж байгаад хүссэн шийдвэрээ гаргуулах гээд байдаг болчихлоо. Бид үүнийг даруй зогсоох хэрэгтэй. Хамгийн гол шударга ёсны шалгуур бол шүүх. Шүүх шийдсэний дараа шүүхийг шүүж болохгүй.
-Шүүх, шүүгчид зоригтой байх хэрэгтэй юм биш үү. Сүүлд энэ асуудлаар Шүүхийн ерөнхий зөвлөл хуралдлаа гэсэн. Дараа нь үгүйсгээд уналаа?
-Энэ нь хувь хүний хүчин зүйлээс хамаарах ёсгүй. Шүүгч ямар ч хүн байж болно. Гол нь шүүхийн тогтолцоо нь хараат бус байх ёстой. Шүүх эрх мэдэл, шүүх засаглал таны хэлдгээр айхгүй байх ёстой буюу хараат бус байх ёстой. Өнөөдөр хэн нэгэн шүүгч “Би үүнийг ингээд шийдчихээр намайг ажлаас халчих болов уу, намайг буруутгах болов уу” гэдэг айдасгүй байх ёстой.
-Тийм айдас байна уу?
-Яагаад хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр нүд цавчилгүй, анхааралтай ажиглаж байна гээд байгаа юм бэ. Өмнө нь шүүхийг анхааралтай, нүд цавчилгүй харсаар хүссэн шийдвэрээ гаргуулчихсан учраас, амжилттай болсон мэх байвал түүнийгээ дахиад хийж үзнэ биз дээ.
Нөгөө талаар тэр шүүх шийдвэрээ гаргахаар шүүхийг өөрчлөх, ялангуяа шүүхийн талаарх олон нийтийн хандлагыг өөрчлөх боломж хуулиараа, бодит байдлаараа байгаа юм. Шүүхэд хараат бус эрх зүйн орчин нөхцөл нь дутмаг байна. Ашгүй үнэн юм бол, ШЕЗ үнэхээр Ерөнхий сайд шүүхийн хараат бус байдалд халдаж байна гэж санал дүгнэлт гаргаж, холбогдох албан тушаалтан руу хандаж байгаа бол маш сайн хэрэг. Хуулиар хүлээсэн үүргээ биелүүлж байгаа хэрэг.
-Хөгжлийн банкны хэргийн шүүх хурал энэ өдрүүдэд үргэлжилж байна. Анхаарал татаж байгаа асуудлууд гэвэл Засгийн газрын тогтоол шийдвэрийг шүүх шүүж байгаа нь буруу тогтолцоо гэж шүүгдэгчид хэлсээр байх юм. Тэглээ гээд бас шүүхгүй гэсэн үг биш биз дээ?
-Хөгжлийн банкны нарийн ширийнийг сайн мэдэхгүй юм. Хөндлөнгийн байр сууринаас харахад анхаармаар хоёр асуудал харагдаж байгаа. Нэгд, та сая хэллээ. Хөгжлийн банкин дээр Засгийн газрын шийдвэр буруу, зөв гарсан гэж ярьж байгаа тухай. Гэмт хэрэг гэдэг бол тодорхой хүний үйлдэл байдаг. Засгийн газар гэдэг хүн биш, хамтын шийдвэр гаргадаг байгууллага. Засгийн газрын юм уу, эсвэл Ерөнхий сайд юм уу тодорхой албан тушаалтныг шүүж болох уу гэвэл болно. Гэхдээ хэн нэгэн хүнд давуу байдал олгоод, Засгийн газрын тогтоол, Ерөнхий сайдын захирамж гаргуулаад энэ хүн, энэ компанид зээл олго, зээлийн баталгаа гаргаж өг гэж шийдвэр гаргасан бол ярих юм алга. Гэтэл Хөгжлийн банкны зээлийн асуудлаар хэнд ч байсан зээл гаргахдаа ингэж ажиллаарай гэж шийдвэр гаргасан бол, тэр нь хуулиар олгогдсон эрх хэмжээнийхээ хүрээнд явсан бол ийм хамтын шийдвэрийн төлөө, бүх хүнд хамаатай асуудлаар гаргасан шийдвэрээр хэн нэгнийг буруутгана гэдэг бол утгагүй зүйл. Би дутуу бөгөөд буруу ойлгосон байж болно. Засгийн газрын тодорхой албан тушаалтныг буруутгахдаа нийтэд нь асуудлыг шийдсэн шийдвэрийг л яриад байх шиг харагдсан. Ийм гэмт хэргийн тухай ойлголт байхгүй.
-Хоёр дахь нь?
-Яагаад ингэж сүр дуулиан болж театрчилсан үзүүлбэр үзүүлээд байгааг ойлгохгүй байгаа. Өмнө нь шүүхийн практикт олон холбогдогчтой хэргийг шийдэж л байсан. Ойрын жишээ гэвэл 2008 оны долдугаар сарын 1-ний хэрэг байна. Хадгаламж зээлийн зарим том хоршооны хохирогчдын асуудлыг шийдсэн хэрэг байна. Ийм олон оролцогчийг нэг дор бөөгнүүлээд, телевиз радиогоор шууд нэвтрүүлээд, тэндээс хүнийг тайзан дээр микрофоны өмнө зогсоож байгаад л хэргийг шүүж байна шүү дээ. Ийм жүжигчилсэн тоглолт хэнд хэрэгтэй юм бэ. Ингэхгүй бол шударга ёс тогтохгүй гэж үзээд байгаа юм уу. Би үүнийг хардаж байгаа. Яагаад шүүн таслах ажиллагааг тогтсон журмынх нь дагуу явуулж болохгүй. Ерөөсөө Хөгжлийн банкнаас зээл авсан бүх хүнийг бөөнд нь хэрэг үүсгээд, олноор нь хэргийг хянан шийдвэрлэнэ гэж зарлаад цувуулаад л олон нийтэд сүр дуулиан болгож үзүүлж байна. Ингэснээр хэн ч үүнийг сонирхохоо болихыг хүлээж байгаа юм уу. Эсвэл зээлийн талаар гэж бүх хүнд сөрөг эсвэл эерэг ойлголт төрүүлэхийг хүсээд байгаа юм уу. Маш ойлгомжгүй.
-Магадгүй дараагийн Хөгжлийн банк шиг олон холбогдогчтой хэрэг шүүх дээр ирж болзошгүй. Тэр бол нүүрсний хэрэг. Бас л дуулиан шуугиан дагуулсан. Гэтэл нүүрсний сонсгол хойшлогдоод л сүүл рүүгээ нэлээд сураг алдарч, удааширч байна уу даа?
-Үнэнийг хэлэхэд нүүрсний хэрэг гээд яриад байгааг би цэвэр зохион байгуулалттай улс төрийн акц гэж харж байгаа. Анх төрийн өмчит “Эрдэнэс Таван толгой” компанийн нүүрсийг борлуулсан, тээвэрлэсэн асуудал дээр хууль бус үйлдлүүд явагдлаа гэж зарлаад, хянан шалгах ажиллагаа эхэлсэн биз дээ. Өнөөдөр сүр дуулианы гол баатар нь нөгөө “Эрдэнэс Таван толгой” биш орон нутгийн “Таван толгой” компанийн асуудал болоод хувирчихлаа. Тодорхой тооны хүмүүс нь буруутгагдаад явж байна. Хоёуланд нь асуудал байсан юм байна гэж үзвэл нөгөө том “Таван толгой” компанийн асуудал хаачсан бэ. Нөгөө төрийн өмч хөрөнгийг завшсан, үрэгдүүлсэн албан тушаалтнууд хаана байна вэ. Ерөнхий сайдын зарлаад байсан асуудал хаачив.
Та санаж байвал, гурав дөрөвхөн жилийн өмнө шүүхэд айхтар нөлөөлдөг өмгөөлөгч Баасанцогт гээд залуу байна. Энэ хүн Монголын шүүхийг атгачихаж. Баахан схем зураад, Номтойбаярыг ингэж хэлмэгдүүлнэ, С.Баяр нарыг ингэж шийдүүлнэ, Хурц нарын хэргийг ингэж шийднэ гээд долоо, найман хэргийн схем зурчихсан байж гэж хэрэг шүүхэд шилжих нь байтугай мөрдөн шалгах ажиллагаа нь дуусаагүй үед ингэж зарласан шүү дээ. Явсаар нөгөө Баасанцогт “Биеэ үнэлэхийг зуучилсан” хэргээр ял авлаа. Нөгөө айхтар схем юу болсон бэ. Яг үүн шиг эрх бүхий албан тушаалтан “Манай Эрдэнэс Таван толгойн нүүрсийг гадаад руу зараад тэр мөнгийг завшсан айхтар ноцтой хэрэг илрүүллээ” гэж зарласан. Одоо нөгөөх маань орон нутгийн жижиг “Таван толгой” компанийн нүүрсээ дутаасан, хулгайлсан асуудал болоод хувирчихлаа. Ингэхээр би энэ хэргийг ерөөсөө эрүүгийн хэрэг гэдэг утгаар биш улсын акц гэдэг нүдээр л харж байгаа.
-Тантай ярилцсаных С.Зоригийг хөнөөсөн хэрэгтэй холбоотой асуудлыг асуухгүй өнгөрч болохгүй. Энэ хэрэгт буруутгагдсан Б.Содномдаржаа, Т.Чимгээ нарын хэргийг хэрэгсэхгүй болгосон нь өнөөдөр ч дуулиан хэвээр байна. Тэднийг эрх чөлөөтэй болгоход нөлөөлсөн эрүү шүүлтийн хэргийн оролцогч гэж буруутгагдсан хүний хувьд та үүн дээр юу хэлэх вэ?
-Бодвол, энэ хэргийг хэрэгсэхгүй болгож, хоёр хүнийг гэмгүй байсан гэж зарлаж байгаа хүмүүс тэднийг буруутгасан нотлох баримтуудыг устгаж амжсан гэж бодож байгаа юм байлгүй дээ.
