Монголын мал зүйч, үржүүлэгчдийн холбооны тэргүүн, Хөдөө аж ахуйн ухааны доктор Л.Эрхэмбаяртай ярилцлаа.
-Та сошиалд “Мал аж ахуй хаашаа явах вэ” хэмээх нийтлэл бичсэн байна лээ. Түүнд малын тоо толгойг бууруулах шаардлагатай гэсэн байсан. Малын тоо толгойг бууруулахын тулд ямар ажил хийх шаардлагатай вэ?
-Энэ бол үр ашгийг нэмэгдүүлж, байгаль орчинд ээлтэйгээр мал аж ахуйн салбарыг эрхлэх цогц асуудал юм. Энэхүү цогц асуудлын нэгийг нь онцолж ярихаар хүмүүс түүн рүү туйлширч ойлгоод байна. Мал аж ахуйн салбарыг эрчимжүүлэх хэрэгтэй. Бэлчээрийн мал аж ахуйгаа эрчимжсэн мал ахуйтайгаа хослуулах ёстой. Ингээд бодохоор хаа байсан Алтайн баруун хязгаарын малчдыг хүртэл хэлж байна, Ховдын хязгаарт нутагладаг хүнийг хүртэл хамруулж байна гэж ойлгодог. Нийгэм үүнийг савлагаатай, боловсруулалтгүй хүлээж авах тал байна. Хаанаас эхлэх ёстой вэ гэхээр Бэлчээрийн тухай хуулиасаа эхлэх ёстой. Газар бол бүх юмны эхлэл. Газраа зөв хуваарилан, бэлчээрээ талхлахгүй ажлаа зөв эхлүүлэх ёстой. “Хаяа багтахаараа бууж, хамар хатгахаараа иднэ” гэдэг хуучны үг цаг үеэсээ хоцроод, өнөөгийн нийгэмд нийцэхээ больсон. Бэлчээр эзэнтэй болохоор газрыг цөлжүүлэхгүй байх, талхагдалд оруулахгүй байх үүргийг эзэн нь хүлээнэ. Энэ ажлаас л эхэлнэ гэсэн үг л дээ. Хүнд бэлчээрийг нь заагаад, гаргаад өгчихөөр түүндээ багтсан хамгийн өндөр үр ашигтай мал аж ахуйг эрхлээд эхэлнэ.
-Энэ асуудлыг малчин дангаараа хийнэ гэхээр нэг бодлын өрөөсгөл байх л даа?
-Энэ ажлыг жирийн малчдад даатгаад, тэдний үгээр явбал нэлээд их хохирол, зовлон үзнэ. 10, 20, 30 жилийн хойно хохирлоо үзээд өнгөрсний дараа сэргээхээс эхлээд дахиад л явна гэсэн үг. Тиймээс нөхцөл байдлыг том зургаар нь харж, эрдэмтэн судлаачид, бусад улс оронд очиж юм үзэж нүд тайлсан хүмүүсээрээ удирдуулан, зарим зүйлүүдийг захиргааны маягаар шийдэж явах нь зүйн хэрэг. Дан малчдад даатгаад, тэдний санаагаар явна гэвэл 40-50 жил орно. Тиймээс малчдаа соён гэгээрүүлэх, ойлгуулах ажлаас эхлэх хэрэгтэй.
-Малчдыг яаж соён гэгээрүүлж боловсруулах вэ?
-Бодит байдал дээр өөрсдөө хохироод, хор нөлөөг нь үзээд эхнээсээ мэдрээд байна л даа. Дээрээс нь энэ маягаараа үргэлжлээд байвал бид байгаль орчноо улам сүйтгэнэ гэдгийг ойлгуулах, таниулах нь зүйтэй. Тал талаасаа ажиллах л хэрэгтэй.
-Нөгөө талаасаа “Мянгат малчин, Аймгийн сайн малчин, Улсын сайн малчин” гэх мэт шагналд дулдуйдаад малаа олон л болгох ёстой гэх ухагдахуун суугаад байна шүү дээ. Энэ байдлыг яаж засах вэ?
-Аливаа шинэчлэл өөрчлөлт зохих хэмжээний хохирол амсах, маш их хөдөлмөр зарцуулах, тогтоосон журмыг биелүүлэхээс өөр аргагүй байдалд орох, эцэстээ тулах гээд зөндөө юм байна.
Мэдээж хэрэг үүнийг нүд ирмэхийн зуурт 1-2 жилийн дотор хийх гэж байгаа юм биш. Аажим алгуур, хууль эрх зүйгээ зөв болгоод, 5-10 жилийн дотор байгаль орчиндоо ээлтэй мал аж ахуй руу шилжих тал руугаа хандах ёстой. Хүмүүс уламжлалт мал ахуйгаа байхгүй болгочих юм шиг яриад байдаг. Тийм зүйл огт байхгүй. Тэр тусмаа хангайн өндөр ууланд, Алтайн өндөр ууланд, говь талд байгаа хүмүүс байдгаараа л байна. Эхлээд нягтрал их үүсч буй, төв суурин руугаа тэмүүлж байгаа, малын урсгал хэтэрхий их, малын бөөгнөрөл үүссэн газрууддаа хосолсон мал ахуйг эхлүүлэх ёстой. Тэртээ тэргүй бэлчээрийн хомсдолтой юм чинь сайн тариалсан таримал тэжээлээр малаа тэжээгээд өвөл, хавраа ав. Энэ хооронд зарим нь бордоод таргалуул. Хавар нь маханд борлуул. Борлуулах үйл ажиллагаа ганцхан намар болдог биш жилийн дөрвөн улирлын туршид нойтон, шинэ махтай баймаар байна. Энэ хэрэглээ рүү Монгол Улс шилжих ёстой.
-Эдгээр асуудлаа шийдчихсэн ферм болон хосолсон мал аж ахуйтай иргэдэд хугацаа хожих боломжтой л юм байна. Тийм үү?
-Боломжтой. Тэжээлийн хангамжаа шийдчихсэн, малын үүлдэр угсаагаа шийдэж байгаа, хөрөнгө оруулалт, техник тоног төхөөрөмжөөс авахуулаад шийдчихсэн малчид, мал бүхий иргэд, аж ахуйн нэгжид шууд бэлчээрийг нь хуваарилж өгөөд, ажлыг нь эхлүүлэх нь зүйтэй. Үүнээс санаа аваад, бусад нь даган дуурайгаад хийдэг. Тиймээс даган дуурайлгах, үлгэрлүүлэх, манлайлуулах, түүчээлүүлэх асуудлыг зэрэг зэрэг авч явна. Мянга сонссоноос нэг үз гэдэг. Бэлчээрийн мал ахуйг намар, зундаа хийгээд, эрчимжсэн мал аж ахуйг өвөл, хавартаа хийхийг хослуулна гээд байгаа юм. Энэ нь эрчимжээд байгаа юм огт биш. Өвөл, хавартаа малаа тураахгүй сайн тэжээгээд, байнгын зуны мал шиг байлгаж чадаж байгаа л асуудал. Ийм үед хэзээ ч малынхаа махыг борлуулж болно.
-Бэлчээр хуваарилна гэхээр маргаан үүсэх байх даа?
-Монголчуудад уул уурхайн хайгуулын лиценз авдаг шиг 50-60 мянган га талбай авчихаад юмаа хийдэггүй шунаг сэтгэлгээ бий. Хүн л юм хойно зөв л дөө. Тэгсэн хэрнээ түүнийгээ хүнд ч ашиглуулахгүй, өөрөө ч хэрэглээд гавьсан юмгүй, газрынхаа хэмжээнд таарсан үйлдвэрлэл явуулахгүй хашчихдаг. Журмаар үүнийг маш сайн зохицуулж өгөх ёстой. Танд бэлчээр ашиглах эрх олголоо. Та энд ажлаа хийхгүй нэг жил боллоо. Хоёр дахь жилээс багасгалаа. Таны газар ихэджээ. Энэ хэсгийг шилжүүлье гэх мэтээр зохицуулж болно. Үүнийг дамлан худалддаг, хоорондоо наймаалцдаг хэрэгсэл болгож огт болохгүй. Нэг ёсондоо цөлжилтөөс сэргийлэх хамгийн эхний ажил нь бэлчээрийг хуваарилах юм. Баг, сумын Засаг даргаас авахуулаад төрд ажиллаж байгаа дунд шатны ажилтан, дээд албан тушаалтан хүртэл үүнийгээ ерөнхий нэг бодлоготой, том зургаар нь ойлгосон байх шаардлага тулгарна. Тэгэхээр энэ зөвхөн малчдыг гэгээрүүлэх ажил биш. Шийдвэр гаргадаг, төрд ажилладаг, анхан шатны нэгжүүдийн удирдлага, төрийн албаныхныг ч гэсэн маш сайн гэгээрүүлж, ойлгуулах ажил бий. Үүнийгээ хийхдээ нэг долгион дээр, нэг бодолтой, нэг амаар ярьдаг байх хэрэгтэй. Багийн Засаг даргаас эхлээд Ерөнхий сайд хүртлээ бодлогоо ойлгочихсон байна гэсэн үг. Ингэхийн тулд нэг том стратегич байх ёстой. Түүнийхээ үгэнд ороод л, шийдвэр тушаалыг нь гүйцэтгээд явах нь зүйтэй.
-Сүүлийн үед мал махан тарга биш өөхөн тарга авах боллоо гэх болсон. Тэжээл, бордоогоор тэжээхэд мал яаж тарга авдаг вэ?
-Уургаар дутагдсан, өвөл хавартаа дан ганц бэлчээрээр хооллоод уураггүй болчихсон, хагд өвсөөр өлмөн зэлмэн бэлчээрлэсэн мал намрын авсан амьдын жин буюу махныхаа 30 хувийг алддаг. Зундаа бэлчээрлэсэн ч таргаа гүйцэд авч чадалгүй, махлаагүй байтал байгалийн өвс ургамал нь тослог тал руугаа болоод явахаар жаахан махан дээрээ өөх давхарлаад байдаг. Махан таргагүй. Тэгэхээр өвөл, хавар нэмэгдэл тэжээлээр сайн тэжээвэл махан таргаа алддаггүй. Өвөл, хавартаа тэжээлээр тордох нь нөгөө талдаа бэлчээрээ гамнаж байна гэсэн үг. Өвөлдөө өнжсөн бэлчээр дараа жил нь сайн ургана. Борог өвс чийг, ялзмагийг хадгалж байдаг. Хөрснийх нь улыг гартал идчихээр л цөлжилт болоод байгаа шүү дээ. Мал боргийг үлдээхгүйгээр идчихдэг. Алтай, Ховдын газар тариалангүй нутгуудад энэ нь хол сонсогдох байх. Яваандаа тэр бүс нутгийн нам дор газруудад нь малын ногоон тэжээл тариалдаг бизнесийг цэцэглүүлэх ёстой. Хаа байсан Говь-Алтай, Завхан, Ховдын өвөл хэрэглэх жаахан өвсийг Улаанбаатар, Дорнодоос татна гэдэг эмгэнэл. Ургуулдаг компаниудыг бойжуулж, өсгөх ёстой. Бидэнд хийх ажил маш их байна.
-Үүнд хэр хугацаа зарцуулах бол?
-Хүмүүс үүнийг ойрын 1-2 жилдээ хийчихнэ гэж хараад байгаа. Гэтэл маш сайн төлөвлөж, нарийн зохион байгуулалттай ажиллахад, үргэлжилсэн 5-10 жилийн хөдөлмөр орно.
-Малчид өөрсдөө тэжээл бордоогоо бэлтгэх боломжтой юу?
-Бусад оронд тэжээл бордоог бэлтгэдэг тусдаа компаниуд байдаг. Манайд нэг л хүн тэжээлээ ч тавьдаг, малаа ч хариулдаг, худгаа ч гаргадаг. Гэтэл дэлхийн бусад оронд энэ ажлууд бүгд төрөлжсөн. Тэжээл хийх хүн зөвхөн тэжээлээ л хийнэ. Малаа хариулдаг нь зөвхөн малаа л хариулна. Шилмэл хээлтүүлэг гэх мэтийг зөвхөн үржлийн фермээс авна. Юм болгоны эзэн байж болохгүй. Малчин хүн мянган мэргэжлийн эзэн гэж үг бий. Өнөөдрийн түвшнээс харвал энэ үг хоцрогдсон. Одоо чиглэл бүр нь мэргэшиж нарийсч байгаа. Энэ төрлийн компаниудыг төрөөс дэмжих хэрэгтэй. Олон компани гараад ирэхээр өрсөлдөөнөөс гадна төрийн зохицуулалт байх хэрэгтэй. Малчид компаниуд хорших ёстой. Хөдөлмөрөө, эд хөрөнгөөрөө хоршвол дундын үйлчилгээ бий болно. Солонгос, Япон, Ази, Европын орнуудад тэжээлийнхээ асуудлыг шийддэг өч төчнөөн аргууд байна. Түүнд суралцахаас ч өөр аргагүй. Бид үүнийг шийдэхгүй бол дэлхийн хөгжлөөс хоцрох гээд байна.
-Ямаа бас бэлчээрийн даацад их нөлөөлдөг гэх. Гэтэл төр бодлогоор өсгө гээд байдаг шүү дээ?
-Бог, бод мал хоёулаа байгаа бол бог мал нь нийт малын 30 хувиас хэтрэхгүй байх ёстой гэдэг. Үүнийг детальчилж яривал маш том асуудал л даа. Одоогоор детальчилж нарийн юм руу орж чадахгүй л явна.
-Бэлчээр, тэжээл бордоо, мал маллагаа гээд асуудлуудыг шийдээд ирэхээр малын махыг экспортод гаргах боломжууд нь хэр нээгдэх вэ?
-Бэлчээр хуваарилах гэдгийг хатуугаар ойлгож болохгүй. Өнөөгийн нөхцөлд хуваарилалт байхгүй учраас эрүүл өвчтэй нь мэдэхгүй айл болгоны мал хоорондоо холилдоод байдгийг л гадаадынхан дургүйцдэг юм шүү дээ. Тэгэхээр бэлчээрээ зөв зохистой хуваарилж өгөөд, тэр дотроо мал нь ямар ч өвчин эмгэггүй, хэдэн жил малын гаралтай ямар ч өвчин гараагүй, өөр айлын мал орж ирээгүй байхад л гадаад руу махаа экспортлох үүд хаалга улам бүр нээгдэх боломжтой. Ингэвэл махаа экспортлох гарц маш хялбар болно.
-Та дээр дурдахдаа тэжээл хийдэг хүн нь тэжээлээ, хариулдаг хариулгаа гэх мэтээр тус тусад нь хариуцаж хийнэ гэсэн. Тэгэхээр малыг өсгөхдөө нас насаар нь бас өсгөх ёстой юу?
-Бас л төрөлжинө. Жишээ нь, малчид ашиг орлогоо нэмэгдүүлье гэвэл хургыг 5-6 сартайд нь ялгаад, хурга борддог аж ахуй руу өгөөд мөнгөө авчихдаг. Тэр нь одооны нас бие гүйцсэн эм хонийг борлуулсан өртөгийн хэмжээнд хүрэх жишээний. Дараагийнх нь хурга бордох аж ахуй нь дахин арай үнэ цэнэтэй хонины мах үйлдвэрлэж, гадаадад гаргаж болно. Дотооддоо хэцүү л дээ. Гадаадад гаргахдаа ингэж үнэ цэнэ нэмэгдсэн бүтээгдэхүүн гаргах ёстой. Одоо манай малын мах Иран руу гурван ам.доллараар гарч байхад, Австрали хонины мах 7-8 ам.доллараар гарч байна. Хоёр дахин үнэтэй. Нэг төрлийн ижил чанартай, ижил стандарттай, ижил махан бүтээгдэхүүн гаргаад ирэхээр үнэ цэнэ нь нэмэгддэг. Бидний гаргаж буй хонины мах нэг бол тарган эсвэл туранхай, нэг бол зөөлөн шүүслэг эсвэл хатуу, нэг бол дандаа өөх эсвэл дан хар мах гэх мэтээр ямар ч стандартгүй. Стандартад нийцүүлж жигдлээгүй ийм бүтээгдэхүүн үнэд хүрдэггүй. Ер нь ямар ч бүтээгдэхүүн. Бид нэгэн жигд үнэ цэнэтэй мах болгохын тулд малчид заасан стандартын дагуу хургаа өсгөж, махлуулаад дараагийн мал бордох аж ахуй руу нийлүүлдэг. Мал бордох аж ахуй нь дахин дээд түвшинд хүргээд борлуулвал үнэд хүрнэ шүү дээ. Өртөг нэмсэн үнэ цэнэтэй бүтээгдэхүүн хамтаараа кластраараа үйлдвэрлэж чадахгүй байгаагаас болоод малчдаасаа авахуулаад, мах боловсруулах үйлдвэр, экспортод гаргаж байгаа компани хүртэл бүгд “боолын хөдөлмөр” хийж байна. Үүнийг бизнес гэж хэлэхэд хэцүү. Үнэнийг хатуу хэлэхээр доромжилж байна, худлаа гэж ойлгох гээд байдаг. Хатуу хэлсэн үг эмзэг ч гэсэн хүнд буудаг.
-Манайд бордоо тэжээл үйлдвэрлэдэг үйлдвэрүүд хэр бий вэ. Малынхаа хэдэн хувийг тэжээлээр хангах боломжтой вэ?
-Шууд тэдэн үйлдвэр гэж хэлэхээсээ илүү яг өнөөдрийн байдлаар тэжээл хэрэглэж үзээгүй малчид олон бий. Тэжээл хэрэглэхээр махных нь үнэ нэмэгдчихнэ. Тэгээд л байгальдаа найдаж хямдхан мах үйлдвэрлэж, гадаадад гаргах гэхээр стандартын жигдэрсэн шаардлага хангадаггүй. Ийм учраас тэжээлийн үйлдвэрүүд нь зарим жил ажиллаж чадахгүй, бүтээгдэхүүн нь борлогддоггүй. Бэлчээр өвс хадлан муу жил тэжээл авах гэхээр тэжээлийнхээ үнийг дийлэхгүй. Манай монголчууд малдаа мөнгө зарж үзээгүй. Дандаа л авдаг. Байгалиасаа ч тэр, малаасаа ч тэр. Энэ байгаа байдал нь байгаль цаг уур, дэлхийн уур амьсгалд нийцэхээ больчихоод байна. Хэдхэн цөөхөн тэжээлийн үйлдвэртэй мөртлөө бүтээгдэхүүн нь борлогддоггүй. Нөгөө талдаа тэжээлгүй учраас олон саяараа мал хиардаг. Ийм том эрсдэлтэй. Тэжээлийн үйлдвэр малчин хоёр хоорондоо авцалддаггүй. Иймэрхүү тохиргоон дотор л ажиллаж байна даа.
-Дэлхийн бусад орнуудад манайх шиг ингэж бэлчээрийн даац нь хэтрээд, эрчимжсэн мал ахуй руу шилжсэн туршлага бий байх. Та жишээ дурдахгүй юу?
-XVIII зуунд Англид “Хонь нь хүнээ барьж идэв” гэх хэлц гарч байсан. Энэ нь хонины тоо толгой маш ихээр өсч, цөлжилт явагдаад, ус бэлчээргүй болоод талхлагдаж, түүнээс нь болоод ийм хэллэг гарсан. Австралид гэхэд хонин сүргийн тоо толгой өсч, бэлчээрийн даац хэтрээд, жимс ногооны үр тариагаар хооллодог тоть нь хонины сэг зэмээр хооллодог махчин болсон ч гэж яригддаг. Эдгээр улс гэхдээ үйлдвэржилтээрээ ч тэр, давж гарсан туршлагаараа ч тэр 200 жилээр манайхаас түрүүлж яваа. Одоо тэдний техник технологийн хөгжлийг шууд л копидож авахаас өөр гарцгүй. Хоцрогдлоо давуу тал болгож, 200 жил зовж зүдэрсэн тэр туршлагыг нь бид 20 жилийн дотор суурьшуулах боломж байна. Канад улс бэлчээр нь маш их цөлжиж, доройтолд орж эхэлсэн. Тэд 1960-1970 оны хооронд бэлчээрийг хуваарилж, эзэнтэй болгох ажлыг хийсэн. Одоо маш сайхан болсон шүү дээ. Англи, Австрали гээд мал аж ахуйгаараа дэлхийд тэргүүлдэг орнууд бүгд л энэ зүйлийг даван туулаад, амсаад ирсэн. Ганцхан манайх ийм байдалд ороод байгаа зүйл биш л дээ.
-ҮХНӨ-ийн төсөлд “Монгол Улсын төрийн эрх барих дээд байгууллага байнга оршдог хотыг Улсын нийслэл гэнэ” хэмээх заалтыг та хэрхэн дүгнэж байна вэ?
