Month: January 2023

Хүүхдийн ханиад, томуу, хатгалгаа эмнэлгүүдийн ачааллыг дээд цэгт нь тулгаж байна. Монгол Улсын хэмжээнд ганцхан гэж хэлж болох хүүхдийн хамгийн том эмнэлэг болох Эх, хүүхдийн эрүүл мэндийн төвийн ачаалал энгийн үеэс гурав дахин их байгаа нь ковидын үеийн эмнэлгийн ачааллаас ч илүү байна.

Тус эмнэлгийн үүдний коридор ч хөл гишгэх зайгүй, хаашаа л харсан өвчиндөө шаналан уйлах хүүхдээ тэвэрсэн эцэг, эхчүүд эмнэлгийн үйлчилгээ авах санаатай дэмий л дугаарлан хүлээх нь эмгэнэлтэй. Үнэхээр Монголын төр ирээдүй хойч болсон бяцхан үрсийнхээ эрүүл мэндийг хөсөр хаяж байна. Үүний эсрэг дуугарах, нийгмийн эмзэг асуудлыг хөндөн, УИХ, Засгийн газрын түвшинд асуудлыг тавих, энэ чигийн ажлыг идэвхжүүлэх хүмүүс бол УИХ-д сонгогдсон эмэгтэй гишүүд. Гэтэл тэд эсрэгээрээ “Бид ханиад хүрчихсэн. Ажиллахад хэцүү байна. Өвчнөө эдгээчихээд удахгүй ажилдаа орно” хэмээн байр сууриа илэрхийлжээ. Энэхүү хандлагаас нь харахад тэдэнд хүүхдийн өвчлөл хуруун чинээ хамаагүй бололтой. Өөрсдөө өвдчихсөн, төр, хувийн томоохон төлбөртэй эмнэлгүүдэд нэг муу ханиадаа эмчүүлэн яваагаа айхавтар хүнд өвдсөн гэж боддог бололтой. УИХ дахь эмэгтэй гишүүдийн хандлага ийм байхаар бусад нь энэ асуудлыг тоохгүй байх нь арга ч үгүй юм уу даа. Угтаа энэхүү парламент бол түүхэндээ хамгийн олон эмэгтэй улстөрчид сонгогдон ажиллаж байгаа гэдгээрээ онцлог. Гэвч сонгогдон гарч ирсэн эмэгтэй гишүүд нь өөрсдийн өнгө үзэмж, нэр алдар, ширээ сандалтай зууралдан эрэгтэй гишүүдтэйгээ эн тэнцүү улс төрийн “зодоон” хийж байна.

Сүүлийн үед нийгэмд хүүхдийн мөнгөний асуудал хэл ам болж байгаа. Энэхүү асуудалд ч эмэгтэй гишүүд маань дуугарсангүй. Тэд юуны төлөө энэхүү парламентад сонгогдон ажиллаж байгаагаа ер нь ухаардаг болов уу гэж бодогдохоор ажиллаж байгаа нь харамсалтай. Эцэст нь хэлэхэд, өөрсдийн хүүхдүүдээ гадаад, дотоодын хувийн өндөр төлбөртэй эмнэлэгт эмчүүлж байгаа хүмүүст ардын хүүхдийн амь, нас, эрүүл мэнд хамаагүй бололтой.

М.ОРГИЛ

Хууль зүйн ухааны доктор, дэд профессор П.Амаржаргалтай ярилцлаа.

-Та Үндсэн хуулийн 3 дугаар зүйлд “Засгийн бүх эрх ард түмний мэдэлд байна” гэсэн заалт нь онолын хувьд боломжгүй хэмээн та үзсэн байсан. Учир зүйг нь тодорхой тайлбарлаад өгөхгүй юү?

-Засгийн бүх эрх ард түмний мэдэлд ерөөсөө байдаггүй. Жишээлбэл, ХБНГУ-ын Үндсэн хуулийн 20.2-т “Улсын бүх эрх мэдэл ард түмнээс эх үндэстэй байна” гэж заасан байдаг. Харин ОХУ-ын Үндсэн хуулийн 3.1-т “ОХУ-д засаглалын цорын ганц эх сурвалж ард түмэнд байна” гэж заасан байдаг. Эдгээр жишээгээр эш татаж юуг хэлэх гээд байна гэхээр ард түмэн Засгийн эрхийн эх сурвалж нь байдаг. Өөрөөр хэлбэл, Засгийн эрх мэдэлд байгаа хүн иргэдийнхээ эсрэг байвал тэрхүү эх сурвалжаа ард түмэн буцаагаад татчихдаг. Түүнээс эрх мэдэл ард түмний гарт байна гэхээр тэр эрх мэдэл хаана байх нь тодорхойгүй, бүрхэг. Үүнээс гадна тухайн эрх мэдэлтэн нь “Та надад эрх мэдлээ дөрвөн жилийн хугацаанд шилжүүлчихсэн. Энэ эрх мэдэл бол одоо миний л эрх мэдэл. Та дараагийн дөрвөн жил хүртэл тэсч бай. Сонгуулиар үүнийгээ өөрчил” гэж яриад байгаа юм. Ард түмнээс эх сурвалжтай гээд заачихаар ард түмэн хүсвэл энэ эх сурвалжаа хэдийд ч авч болдог. Ийм ялгаатай зүйл. Засгийн эрх мэдэл ард түмний гарт байна гэсэн Үндсэн хууль дахь заалт нь амьдрал дээр буухгүйгээр барахгүй Үндсэн хуулийн зөрчил болоод байгаа юм.

-Та 1992 оны Үндсэн хуульд ямар дүгнэлттэй байдаг вэ?

-Монгол Улс Анхны Үндсэн хуулийг 1924 онд баталснаас хойш энэ жил 99 жилийн ой тохиож байна. Ирэх жил 100 жилийн ой нь тохионо. Харин өнөөгийн мөрдөгдөж байгаа Үндсэн хууль батлагдаад 31 жил болж байна. 1992 оны дөрөв дэх Үндсэн хууль бол муу хууль биш, шилжилтийн хууль юм. Гэхдээ өнгөрсөн 31 жилийн түүхийг үзэхээр үүнээс өөрчлөх зүйлүүд их байгаа юм. Тухайлбал, сая хэлсэнчлэн Үндсэн хуулийн 3 дугаар зүйлийн төрийн эрх мэдэл ард түмний мэдэлд байна гэдэг заалтаас эхэлнэ. Хоёрдугаарт, 1992 оны Үндсэн хуульд хүний эрх, эрх чөлөөг их бүрхэг тусгасан.

Хэрэгжилтгүй нэр төдий заалтууд бий. Гуравдугаарт, төрийн эрх мэдлийн хуваарилалтыг зарим тохиолдолд тодорхой бус болгочихсон байгаа юм. Жишээлбэл, Ерөнхийлөгч аль эрх мэдэлд орж байгаа нь тодорхой бус. Онолын хувьд Ерөнхийлөгч гүйцэтгэх эрх мэдэлд харьяалагддаг. Эсвэл АНУ-ын загвар шиг гүйцэтгэх эрх мэдлээ тэргүүлдэг. Үгүй бол, Германы загвар шиг парламентаасаа томилогдож бэлгэдлийн шинж чанартай байдаг л даа.

Гэтэл манайд ард түмнээсээ шууд сонгогддог, хуульд хориг тавьж байгааг нь харахаар хууль тогтоох эрх мэдэлд оролцдог, Засгийн газарт чиглэл өгөх хэрнээ хуулийн байгууллагуудын удирдлагууд болох шүүгч, прокурорыг томилдог эрхтэй ч байх шиг. Тиймээс үүнийг цэгцэлж Ерөнхийлөгчийн эрх мэдлийг хаашаа оруулахаа тодорхой болгох ёстой.

Дөрөвдүгээрх нь, төрийн эрх мэдлийн хуваарилалт. Орчин үед төрийн эрх мэдэл нэг хүний гарт төвлөрч болохгүй. Дарангуйлал үүсэх, хүний эрх, хувийн өмчийн тухай ярих ч боломжгүй. Энэ эрх мэдлийг хуваарилах ёстой. Ингэснээр нэгдүгээрт, төрийн эрх мэдлийн хяналт тэнцлийн зарчмыг хангана. Хоёрдугаарт, энэ нь хүний эрх, эрх чөлөөг хамгаалах хамгийн гол зарчмыг агуулж байдаг. Гэтэл төрийн эрх мэдлийн хуваарилалт гажуудчихаад байна.

-Манайх парламентын засаглалтай гэдэг ч ачир дээрээ тодорхой бус хэмээн эрдэмтэд шүүмжилдэг шүү дээ. Тэгвэл парламентын засаглалыг төгөлдөржүүлэх ямар зохицуулалт орж байгаа вэ?

-Парламентын засаглалд сайжруулах зүйл олон бий. Тухайлбал, нэг танхимтай, тардаггүй, ард түмнийг төлөөлөх төлөөллийн тоо нь алдагдчихсан байна. Хамгийн гол нь парламент бол төлөөллийн дээд байгууллага юм. Гэтэл төлөөллийн дээд байгууллага нь төрийн эрх барих дээд байгууллага болтлоо өөрчлөгдчихсөн. Хэрвээ бид цаашид үнэхээр парламентын засаглалтайгаар хөгжье гэж байгаа бол хоёр танхимтай парламентыг сонгохоос өөр аргагүй. Парламентын эрх мэдлийг хоёр танхимд хуваарилж, харилцан хяналт тэнцэлтэй болгохоос өөр аргагүй учраас эдгээр өөрчлөлтийг зайлшгүй хийх шаардлагатай. Энэ чиглэлээр хийгдсэн 2010, 2019 онд ҮХНӨ-өөр дорвитой өөрчлөлт ороогүй. Энд нэг зүйлийг онцолж хэлэхэд, Үндсэн хуульд ийм өөрчлөлт хийх эсэхийг ард түмний санал асуулгаар шийдвэрлэнэ.

-Үндсэн хуульд шинэчилсэн найруулга хийх ажлын хэсэгт та багтдаг. Шинэчлэлийн төсөлд хоёр танхимтай болгох тухай туссан уу?

-Ерөнхий сайдын 2022 оны долдугаар сарын 27-ны өдрийн 109 дүгээр захирамжаар Үндсэн хуулийн төсөл боловсруулах ажлын хэсэг байгуулагдсан. Ажлын хэсэг төслөө бүрэн дуусгаад Ерөнхий сайдад өргөн барьчихсан байгаа. Уг төсөлд гол зарчмын асуудлуудыг шийдэхээр зохицуулсан.

Үндсэн хуулийг боловсруулах болсон шаардлага юу байсан гэхээр 1924 оны Үндсэн хуулиар эзэн хаанаас эрх мэдлийг авч намд шилжүүлж нам төвтэй төрийн эрх мэдлийг бий болгосон. Харин 1992 оны Үндсэн хууль нь намаас эрх мэдлийг авч “төр” гэдэг зүйлийг маш их хүчтэй болгосон. Өнөөдөр улс төрийн нам нь хүчтэй болохоор болдоггүй юм байна. Хүчтэй төртэй болох нь ч буруу юм байна гэдэг нь 31 жилийн түүхээс харагдаж байна. Тиймээс Үндсэн хуулийн шинэчлэл иргэн төвтэй, иргэнээ хамгаалсан Үндсэн хууль хийх шаардлагатай болж байгаа юм.

-Үндсэн хуулийн шинэчилсэн найруулгын төсөлд УИХ-ын гишүүдийн тоог хэд болгохоор тусгасан бэ?

-99, 150, 250, 300 гэх зэргээр хүмүүс янз бүр л ярьж байгаа юм. Ерөнхий сайдын байгуулсан ажлын хэсэг 90, 75 гэсэн тоотой хоёр танхимд бий болгоё гэж үзсэн. Өөрөөр хэлбэл, энэ хоёр танхимын нэг нь сонгуулийн пропорцианоль системээр 75 гишүүнийг, нөгөөх нь 75 гишүүнийг мажоратор тогтолцоо сонгогдох, 15 гишүүн томилогдохоор тусгагдсан. Ингэж хуульчилж өгөхгүй бол мажоратор тогтолцооны нэг сул тал нь 40 хэдэн суудал авсан нам нь дийлэнх олонх болчихоод байна.

Бас нэг зүйлийг мөн бодох хэрэгтэй. Үндсэн хуулийг сайжруулснаар өргөс авсан юм шиг бүх юм сайхан болчихгүй. Үүнийг дагалдаж гарах хуулиудыг сайжруулах хэрэгтэй. Тухайлбал, Улс төрийн намын тухай хууль, Улс төрийн намын санхүүжилтийн тухай хуулиудыг яаралтай хэлэлцэж батлах хэрэгтэй. Парламентын засаглалын гол хоёр оролцогч нь сонгогчид, улс төрийн нам байдаг. Энэ хоёрын дунд парламент оршдог.

Иргэдийн улс төр, эрх зүйн боловсрол тааруу бол улс төрийн нам тааруу байдаг. Улс төрийн нам тааруу бол парламентын чансаа сул байдаг. Тиймээс дан ганц парламентаа сайжруулахаас илүү дээрх хоёр хүчин зүйлийг байнга сайжруулах ёстой.

-Ерөнхийлөгчийн эрх мэдлийг яаж тодорхойлж, хаанаас сонгогддог байхаар зохицуулж байгаа вэ?

-Бидний шинэчилсэн найруулгын төслөөр Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Монголын ард түмний эв нэгдлийн илэрхийлэл байна. Хоёрдугаарт, энэ хүн монгол хүний төлөө ажиллах ёстой. Монгол хүний эрх ашиг хаана зөрчигдөж байна Ерөнхийлөгч тэнд явах ёстой. Тиймээс Хүний эрхийн дээд зөвлөл гэдэг байгууллагыг байгуулж, Ерөнхийлөгч тэргүүлэх юм. Ерөнхийлөгчийг хоёр танхимаас томилогддог байхаар төсөлд тусгасан байна.

-Хоёр танхим гэдгийг яг ямар байдлаар ойлгох вэ. 1990 оны бидний хэрэглэж байсан УИХ, Улсын бага хурлаар төсөөлөх үү, эсвэл АНУ-ынх шиг байх уу?

-Онолын хувьд 1990 онд манайд хэрэглэж байсан хоёр танхим бол хоёр шатлал бүхий юм. Хоёр танхим гэдэг нь жишээ нь, Герман, Японы тогтолцоог хэлж байгаа юм. Хоёр танхимын нэгийг нь пропорционалиар, нэгийг мажоратороор сонгоно. Дэлхий дахинд парламент төлөөллийн дээд байгууллага байдаг. Ард түмнийг төлөөлдөг байх ёстой.

-Манайх холбооны орон биш учраас хоёр танхимтай байх шаардлагагүй гэдэг шүү дээ. Энэ тухайд?

-Холбооны улс л хоёр танхимтай байдаг, нэгдмэл улс нэг танхимтай байдаг гэсэн дүрэм, онол байхгүй. Аливаа улс өөрт ашигтай, иргэддээ сайн хувилбарыг л авдаг.

Монголд нэг танхим тохирохгүй байгааг бид өнгөрсөн хугацаанд харлаа шүү дээ. Парламент нь тардаггүй, төрийн эрх барих дээд байгууллага болчихсон. Хүн бүр ийшээ орохыг хүсдэг, тэмүүлдэг байгууллага болчихоод байгаа юм. Тиймээс энэ том эрх мэдлийг саармагжуулж, хоёр танхимд хуваарилж, өөр өөр чиг үүргүүдийг бий болгож парламентын засаглалыг бэхжүүлэх хэрэгтэй байгаа юм. Яг одоогийнхоороо явбал олигтой шинэчлэлт болохгүй. Дахиад энэ тогтолцоогоороо явна сонгогддог хэдэн хүмүүс л ахиад гарна.

-Үндсэн хуулийн шинэчилсэн найруулгыг хийх цаг нь одоо биш хэмээн нийгмийн тодорхой хэсэг үзэж буй. Үүнд таны байр суурийг сонсмоор байна?

-Цаг үе нь одоо мөн. Учир нь иргэд шинэчлэлийг, төрийн бүтцээ өөрчлөхийг хүсээд байна. Талбай дээр олон хоног жагсаал хийж байна. Энэ өөрчлөлтийг хийх улс төр, эрх зүй, эдийн засгийн нэг гол хэлбэр нь Үндсэн хуулийн өөрчлөлт юм шүү. Энэ өөрчлөлтийг хийхдээ нэг нам дангаар хийж болохгүй нь үнэн. Үүний оронд парламент ийм төсөл байна гээд өөрчлөлт хийх эсэх асуудлыг ард нийтийн санал асуулгаар шийдэх ёстой.

2010, 2019 онд ҮХНӨ-т хийсэн. Энэ жижиг засварууд нь ямар ч үр дүн авч ирэхгүй байна гэдгийг харуулж байна. Тиймээс дорвитой өөрчлөлт хийж байж нийгэм урагшилна гэж харж байгаа юм. Тухайлбал, Үндсэн хуулийн эдийн засаг (Constitutional economics) гэж зүйлийг тодруулж өгөх хэрэгтэй. Бид өмнө нь эдийн засгийг сайн ойлгодоггүй байсан юм уу, эсвэл манай улс төлөвлөгөөт эдийн засагтай байсны гор уу Үндсэн хуульд эдийн засгийн талаарх ойлголт байдаггүй. Одоо бол бүх юм ерөөсөө эдийн засагтай хамааралтай. Сүүлийн үед “хууль” сайн, үр дүнтэй байгаа эсэхийг эдийн засагт хийх эрх зүйн аргаар тогтоодог (Economic analysis of law) болчихоод байна шүү дээ. Эрх зүйд хийх эдийн засгийн шинжилгээ гэсэн шинэ нэр томьёо хуульд орж ирж байна. Тиймээс эдийн засаг-хууль хоёр хоршсоноор сайн хууль гарч ирж байна.

Жишээ нь, татвар бий болгохыг Засгийн газар санаачилж, Улсын Их Хурал батлах, Санхүүгийн жил бүрийн тайланг Засгийн газраас Улсын Их Хуралд тайлагнах, Төсвийн дараах дүнг дараа жил хэлэлцэх гэх мэтээр Үндсэн хуульд заавал тусгах ёстой. Төсвийн байнгын хорооны даргыг парламентын сөрөг хүчин, цөөнхөөс томилдог баймаар байна. Гэтэл олонх болж эрх барьж байгаа нэг нам бүгдийг нь “атгачихаар” хүний эрх, эдийн засгийн хөгжил байхгүй болчихож байна. Хүний эрх байхгүй юм чинь эдийн засгийн шинэчлэл нурчихаж байна. Энэ бүгдийг Үндсэн хуулиар зохицуулж байж нийгмийн амьдрал тэгш болно.

-Татварын асуудлыг Үндсэн хуульд тусгана гэдэг нь?

-Жишээлбэл, татварыг зөвхөн Засгийн газраас өргөн мэдүүлнэ. Татвар шинээр тогтоох, өөрчлөх, хүчингүй болгохыг зөвхөн парламент шийдвэрлэнэ. Татварын тухай асуудал, Монгол Улсын санхүүгийн нөхцөл байдлын талаар жил бүрийн арваннэгдүгээр сард Засгийн газар УИХ-д албан ёсоор ил тод тайлан мэдээлэл өгнө гэсэн ийм агуулга өгүүлбэрийг оруулах хэрэгтэй. Энэ бол Үндсэн хуулийн эдийн засаг гэж тодорхойлогддог.

Монгол Улсын 2023 оны Төсвийн тухай хуульд хүүхдийн мөнгийг 1139.2 мянган хүүхэд буюу нийт хүүхдийн 91 хувьд үргэлжлүүлэн өгөхөөр хуульчлаад байв. Үлдсэн есөн хувь нь сарын 3.7 сая төгрөгөөс дээш өндөр орлоготойд тооцон хассан. Ингээд он гараад хуулийн үйлчлэл эхэлж, хүүхдийн мөнгө авах 91 хувиа ялгах болтол бөөн будлиан болоодохлоо. Бараг таарсан гурван хүн тутмын хоёр нь есөн хувийн амьдралын боломжтой бүлэгт ороод зогсохгүй хүүхдийн тоо, машин, орон сууцны тоо өөрчлөгдөж монголчуудыг даралтаар явуулах дөхлөө. Хүүхэдтэй хүмүүс хүүхэдгүй болж, хүүхэдгүй залуус нэг биш нэлээд олон хүүхдийн эцэг эх болсон бүртгэл “E-mongolia” дээр хэдэн янзаар гараад иржээ. Ямар сайндаа Цахим хөгжлийн сайдын утсанд долоон хүүхдийн бүртгэлийн мессэж очиж байх вэ дээ. Үүнийг Н.Учрал сайд өөрөө мэдэгдсэн юм шүү. Машин, орон сууцны бүртгэл ч утгаа алдсан байна. 0.7 га газар эзэмшдэггүй айлд л гэхэд хоёр машин, нэг орон сууцтай гээд эхэлсэн байгаа юм. Өнөөдөр хүртэл энэ асуудал цэгцрээгүй байна. Монгол Улсын иргэдийн бүртгэл яагаад ингэж будилсан тодорхой учир шалтгааныг ч төрийнхөн олж чадаагүй байна.

Хамгийн ноцтой нь иргэний бүртгэл гэдэг хүүхэдтэй нь хүүхэдгүй болж, хүүхэдгүй нь хүүхэдтэй болоод тоглоод наргиад өнгөрөх сэдэв биш юм. Бүртгэлийн мэдээллээр л иргэн бүх төрлийн үйлчилгээг авдаг. Нөгөө талаар улсын бүртгэлийн лавлагаагаар бүх төрлийн маргааныг шийддэг үндсэн баримт болдог. Гэтэл хаяг дээр нь танихгүй өөр хүмүүс бүртгэлтэй байна гэдэг тухайн айлын байр, өмч хөрөнгийг давхар эзэмшигч болоод эхэлнэ.

“E-Mongolia” гэж юувэ?

“E-Mongolia” гэхээр Цахим хөгжлийн дэд сайд асан Б.Болор-Эрдэнэ санаанд буудаг. Энэ системийн автор тэр мөнөөсөө мөн. “E-Mongolia” яаж бий болсон талаар тэрээр хэвлэлд ярихдаа “…Өмнө нь би хувийн хэвшил, тэр дундаа олон улсын байгууллагуудад ажиллаж ирсэн. Харин төрийн байгууллагад ажиллах болсон маань 2019 онд Английн Оксфордын их сургууль болон Билл & Мелинда Гейтс сантай хамтран хэрэгжүүлсэн “Цахим эрин дэх Монгол Улс” төслөөс үүдэлтэй. Уг төслийн хүрээнд бид “Цахим бэлэн байдлын судалгаа”, “Цахим засаглалын стратегийн судалгаа”-г тус тус хийж, төр өөрөө л цахимжихгүй бол хувийн хэвшил хэчнээн цахимжсан ч Монгол Улс дижитал эдийн засагт орж чадахгүй гэсэн дүгнэлтэд хүрсэн

Тиймээс төслийн баг маань төрийн үйлчилгээг цахимжуулах тухай зөвлөмж гаргаснаа Засгийн газарт санал болгоход Ерөнхий сайд асан У.Хүрэлсүх дэмжиж, цахим засаглалын ажлыг эхлүүлэхээр болсон. Энэ дагуу 2019 оны арванхоёрдугаар сард “Цахим эрин дэх нүүдэлчид” олон улсын бага хурлыг зохион байгуулж байв. Өнөөгийн E-Mongolia төслийн эхлэл ингэж тавигдсан. Тухайн үед төрөөс төслийг хэрэгжүүлэх санхүүжилтийг шийдэж өгсөн ч ажил цааш үргэлжлэхгүй байсаар нэлээд удсан. Харин өнгөрсөн оны долдугаар сард тухайн үеийн Ерөнхий сайд, Засгийн газрын Хэрэг эрхлэх газрын дарга болон намын удирдлагууд E-Mongolia төслийг хариуцан хэрэгжүүлэх саналыг надад тавьсан…” гэжээ.

Өөрөөр хэлбэл, “E-Mongolia” систем 2020 оны дундаас бий болж эхэлсэн. Төрийн мэдээллийн ДАН, ХУР системээс мэдээллээ нэгтгэдэг. Өнөөдрийн байдлаар төрийн 63 байгууллагын 669 үйлчилгээг цахимжуулсан гэдэг. Товчхондоо энэ систем бол төрийн бүх төрлийн үйл ажиллагаа, лавлагаа, үйлчилгээг нэг цонхноос авах боломж гэж өнөөг хүртэл төр засгаас сурталчилж ирсэн. Тиймдээ ч өнөөдрийг хүртэл Ерөнхий сайдын урдаа барьдаг цөөн ажлын нэг нь энэ төсөл байв. Мэдээж, хүнд сурталтай Монголд төрийн үйлчилгээг авлига, хээл хахуульгүй компьютер, гар утаснаасаа авч эхлээд монголчууд ам сайтай байлаа. Харин өнөөдрийн энэ бүртгэлийн маапаантай асуудал “E-Mongolia”-гийн гурван жилийн ажлын бодит үр дүнг харуулж байна.

Цахимаар үйлчилгээ ав гэж татварынх нь мөнгийг “E-Mongolia” руу урсгачихаад иргэдИЙГбуруутай ГЭВҮҮ?

Улсынхаа хүн амын мэдээллийг тэс зөрүүтэй, нэг айлд олон тооны хүн нэмсэн, эд хөрөнгийг нь өөрчилсөн ноцтой асуудлын талаар Цахим хөгжлийн яамнаас эхлээд бүх байгууллагууд алдааг өөрсдөөсөө бултуулж байгаа юм. УИХ-ын гишүүн, Цахим хөгжил, харилцаа холбооны сайд Н.Учрал “Үндэсний Статистикийн Хороо хариуцдаг Өрхийн мэдээллийн сан гэж бий. Энэ нь хаяг дээр суурилдаг. Үүнийг баг, хорооны Засаг дарга нар мэдээллээ явуулаад, байнга шинэчилж байдаг. Хаяг шилжсэн тохиолдолд иргэд биеэрээ очиж шилждэг. Үл хөдлөх хөрөнгө шилжүүлж байгаа бол мөн биеэрээ очиж шилжүүлнэ. Учир нь иргэний зөвшөөрөлгүйгээр дур мэдэн шилжүүлэх эрх төрд байхгүй” гэлээ.

Үндэсний Статистикийн Хорооны дарга Б.Батдаваа “Үндэсний Статистикийн Хороо, Хөдөлмөр, Нийгмийн Хамгааллын Яам болон төрийн 10 гаруй байгууллагатай хамтран өрхийн орлогыг тооцоолох аргачлалыг баталсан…Гол асуудал нь мэдээллийн сангийн зөрүүтэй байдал. Шилжилт хөдөлгөөн хийгдсэний дараа бүртгэл явагддаггүй, хүн ам, өрхийн мэдээллийн санг баг, хорооны Засаг дарга хөтлөх хуультай. Гэхдээ иргэний зөвшөөрөлгүйгээр төрийн албан хаагч мэдээллийг солих бололцоогүй” гэв ээ.

Түүнчлэн ЗГХЭГ-ын дарга Д.Амарбаясгалан “…Өнгөрсөн хугацаанд бүртгэлийн нөхцөл байдал ямар түвшинд явж ирсэн бэ, иргэд хоорондоо эд хөрөнгөө худалдан, наймаалцахдаа бүртгэлээ цаг тухайд нь хийлгэдэггүйгээс энэ нөхцөл байдал бий болсон гэж үзэж байна. Монголын төрд бүх төрлийн мэдээлэл бүртгэгдсэн байдаг боловч иргэдийн хоорондын шилжих ажиллагааг иргэдийн зөвшөөрөлгүйгээр хийх боломжгүй. Зөвшөөрсөн тохиолдолд л хийгддэг гэдгийг ойлгох хэрэгтэй” гэсэн юм.

Тэгвэл нөгөө талд гэр бүлийн гишүүд болон эд хөрөнгийн бүртгэлийн мэдээлэл зөрсөн асуудалд бүртгэлийн байгууллага “Энэ асуудал манай байгууллагын үйл ажиллагаатай холбоогүй. Бид бүртгэлийн ажлаа хууль журмын дагуу хийж ирсэн” гэдэг тайлбарыг өгсөн бол авто машины тоо зөрсөн асуудалд Авто тээврийн үндэсний төв “Иргэдийн нэр дээрх автомашины бүртгэлийн мэдээлэл зөрөх боломжгүй” гэсэн байр суурь илэрхийлсэн юм. Эцсийн дүндээ энэ том будлианы эзэд иргэд болж хувирч байна. Тиймдээ ч зөрсөн мэдээллээ өөрсдөө учраа ол хэмээн улсын бүртгэл, халамж, татвар, нийгмийн даатгал, статистик, АТҮТ зэрэг 10 гаруй төрлийн байгууллагууд руу очиж мэдээллээ шинэчил гэв. Сүүлийн гурав хоног хороо, дүүргийн бүртгэлийн хэлтсүүд хэдэн арав, зуугаараа оочер дараалалтай өнжих боллоо.

E-Mongolia: Хуучин хаягнаасаа бүртгэлээ хасуулах шаардлагагүй

Тодорхой нэг зүйл нь энэ бол иргэдийн буруу огтоос биш. Иргэд шилжилт хөдөлгөөн хийлгэхдээ хуучин хаягнаасаа хасалт хийлгэхгүй байна гэсэн үндэслэлийг ихээр ярьж байгаа. Төр өөрөө, E-Mongo­lia энэ шаардлагыг иргэдэд тавьдаг. Нэг жишээ хэлье л дээ. Шилжилт хөдөлгөөн хийлгэхэд шилжин очиж байгаа дүүрэг, хорооны бүртгэл дээр очиход л болно гэдэг. Тэнд бүрдүүлэх материалаа өгчихөд бүртгэж аваад, хуучин хаягнаас автоматаар хасагддаг гэж улсын бүртгэлийнхэн хэлдэг, тэгж ч бүртгэдэг болсон. Тэр бүртгэл “E Mongolia” дээр шууд харагддаг.

Ерөөс энэ будлиан санамсаргүй явдал байсан уу. Угтаа бол “Та гэрээсээ ч гарах шаардлагагүйгээр утаснаасаа үйлчилгээ ав” гэж татварынх нь мөнгийг E Mongolia гэдэг рүү хэдэн зуун тэрбумаар нь цутгаж, босгосон систем. Цахим үндэстэн гэж гурван жил пиардаж, Цахим хөгжлийн яамнаас эхлээд олон шинэ байгууллагуудыг байгуулж, ажлын орон тоонууд бий болгосон. Үүний үр дүнд төсөвт нэлээд том зардал нэмэгдсэн. Гэтэл өнөөдөр Монгол Улсын иргэний бүртгэл яаж ч өөрчлөгдөж, бүр алга болж байна. Төрүүлсэн дөрвөн хүүхэд нь гэртээ сууж байхад Монгол Улсын дансанд үр хүүхэдгүй гэсэн бүртгэл гарч ирнэ гэж юу гэсэн үг вэ. Хэн ч маргааш энэ улсын данснаас арчигдаж мэдэх нь. Тиймдээ ч бүртгэлийн зөрүүтэй энэ явдал цаанаа өөр учир шалтгаантай үндэслэлүүдийг учир мэдэх хүмүүс ярьж эхэллээ.

Нэгдүгээрт, энэ явдал бол Монгол Улсын иргэний тоо бүртгэл замбараагаа алдсаны ил тод баримт нотолгоо. Бүртгэлийн ажилтан ажлаа хайнга хийлээ, иргэн эд хөрөнгөө дутуу бүртгүүллээ гэхэд хэдэн зуу, мянгаараа алдахгүй. Хоёрт, энэ бол сонгууль бүрээр яригддаг царцааны нүүдэл, сонгуулийн санал хураалтын луйврын баримт. Гуравт, хүүхдийн бүртгэлийг давхардуулж, олон тооны хүүхдийг нэмдэг нь хүүхдийн мөнгөөр мөнгө угаадаг явдал гэж харж болохоор. Мэргэжлийн хүмүүс ч ингэж ярьж байгаа юм.

Программист: Сонгуулиар хийсэн будлианаа засч, дата мэдээллээ өөрчилж амжаагүй байхад олон нийтэд ил болчих шиг боллоо

Бүртгэл мэдээллүүд зөрсөн шалтгааныг “E-Mongolia” системээс эрэлхийлэх ёстой. Тэр үүднээс энэ системийн талаар гадаадад ажилладаг мэргэжлийн программисттай ярилцлаа.

-Хүүхдийн мөнгө олголттой холбоотой бүртгэлийн мэдээллийн будлиан “E-Mongolia” систем дээр гарлаа. Мэргэжлийн хүний хувьд асуудал хаана гарсныг харж байна уу?

-Төрийн Хур систем гэж байдаг. “E-Mongolia” Хур системээс өгөгдсөн мэдээллийг нь харуулдаг байх. Ер нь Хур дээр нь бүртгэлтэй л бол систем тийм алдаа заах боломжгүй. Давхар үүссэн өгөгдөл нь асуудал гарсан байх. Эсвэл хөгжүүлэгч нар нь query /өгөгдлийн сангаас шүүлтүүр хийх/ буруу бичсэн байх магадлалтай. Ер нь систем хөгжүүлнэ гэдэг зүгээр excel пайлаас мэдээлэл гаргахаас ч хүнд шүү дээ. Ур чадвар дутмаг бол хэцүү. Дата анализ, дата инженер бүгд тусдаа ажил.

-Монгол инженерүүд энэ системийг ажиллуулахад ур чадвар дутсан гэж хэлэх гээд байна уу?

-Бүтэн багаараа нэг систем хийдэг болохоор хаана нь ямар алдаа гарсан гэдэг нь тухайн багийн өөрсдийнх нь эрсдэлийн менежмэнт, мөн check list гаргаагүй байсны л алдаа байх. Ямар ч систем хийхэд эрсдэлийн менежмэнт, дараа нь check list байх ёстой.

-Гэтэл одоо бүртгэлийн байгууллагууд руу, иргэд рүү алдааг зааж байгаа…?

-Бүртгэл хийж байгаа хүн бол хийгдсэн формын дагуу л өгөгдөл оруулна. Оруулсан мэдээллийг принт хийж байгаа нь систем шүү дээ.

-Энэ асуудлын гол шалтгаан таныхаар юу байж болох вэ. Тодорхой таамаг үндэслэл байна уу?

-Өнгөрсөн сонгуулиар хийсэн будлианы асуудлаа засаагүй байсан байх. Оршин суугаа хаяг дээр нь өөр хүн, гэр бүл нэмж бүртгээд тэр нь одоо гарч ирсэн байх магадлалтай. Нэг ёсондоо өмнөх датагаа засч амжаагүй, дараагийн ажлаа хурдан хийх гээд л будлиан болсон байх. Тухайн системийн эх кодыг нь хараагүй. Яаж нэгтгэл хийсэн гэх мэтийг IT аудит оруулж л шалгах хэрэгтэй.

-Хариуцлагын асуудал яригдахад уу?

-Тийм ээ. Ер нь байгууллага бүрт IT хэлтсээс гадна IT аудит заавал байх хэрэгтэй. Монголд бол тийм юм байдаг гэдгийг ч мэдэхгүй. IT гэхээр бараг бүгдийг нь хийдэг хүн гэж ойлгодог.

-Тиймдээ ч өнөөдөр ийм ноцтой асуудал гарчихаад байхад хариуцлагын асуудал ярихгүй байна л даа. Гадаадад бол байдаг байх нь ээ?

-Одоо үүссэн асуудал дээр бол гадны IT аудит гаргуулаад шалгуулах хэрэгтэй байх. Серверийн лог мэдээлэл шалгана. Өгөгдөл дээр хэн хэзээ засвар хийсэн, юу буруу байсан гэдгийг шүүх нь бол IT адуит. Санхүү дээр ч гэсэн санхүү аудит байдаг биз дээ. Тэрэнтэй адил.

-“E-Mongolia” систем рүү хандалт нэмэгдэхээр гацчихаад байгаа. Орон нутгийн дата төвөөс нэмэлт төхөөрөмж авчирч байж хэвийн үйл ажиллагаанд шилжүүлсэн гэж мэдэгдэж байгаа. Хүчин чадлын хувьд хэр гэсэн үг юм бэ?

-Серверийн тоо хэмжээ гэхээсээ илүү ийм систем дээр дата төв нь илүү олон байх хэрэгтэй. Бүгд Улаанбаатарт байхгүй. Нэг нь Ховд, нэг нь Хэнтийд ч гэх юм уу салгаж байршуулдаг. Мөн интернэт үзүүлэгч оператор компани бас олон байх хэрэгтэй. Харамсалтай нь манайх дата төвийг тэгж байрлуулаагүй байх. Үндэсний дата төв гээд ганц л газар байгаа.