Month: January 2023

Увс аймагт өвөлжилт хүндэрч зудын эрсдэл бий болоход хүрчээ. Иймд малчдадаа сэтгэл санааны болон эд материалын тусламж үзүүлэх аяныг эхлүүлсэн байна. Уг хандивыг зохион байгуулж буй Увс аймгийн Хүнс, хөдөө аж ахуйн газрын дарга С.Цолмонтой ярилцлаа.

-Танай аймгийн хэмжээнд өвөлжилтийн нөхцөл байдал ямар байна вэ. Зудын эрсдэл бий болоход юу нөлөөлөв?

-Одоогоор найман сум хүнд байдалтай байна. Дахиад арван сум хүндрэх төлөвтэй байгаа. Хүйтний эрч чанга байна. Ганц нэг градусаар нугаларч байгаа боловч эрч нь сулрахгүй хүндхэн өвөлжиж байна даа. Намар өвөлжөөндөө буугаагүй байтал эрт хүйтэрчихсэн учраас мал нэлээд хэмжээгээр хорогдлоо. Одоо 6400 гаруй мал хорогдсоноос 50 хувьд нь ямаа эзэлж байна. Сумдын бэлчээрийн даац 2-5 дахин хэтэрсэн, 80 хувь нь талхлагдсан. Өнгөрсөн жилийн хавар хуурайшилттай, зун нь хэт халуун, бороо хур бага байснаас өвс ногооны гарц муу байлаа. Одоо цас бага хэрнээ хөрсөн дээр өвс байхгүй учраас малын гэдэс хайрагдаж байна. Цаашид хүйтний эрч нэмэгдвэл мал их хэмжээгээр хорогдох янзтай

Мөн малчид өөрсдөө байгаль цаг уурын бэрхшээл, бэлчээрийн даац, чадал тэнхээндээ тохируулж малаа маллахгүй байна. Өөрөөр хэлбэл, малаа хэт их өсгөж байна. Уг нь энэ бол малчдын ухамсрын асуудал. Бэлчээрийн даац хэтэрсэн энэ үед малаа өсгөж үржүүлээд байхаар малчид өөрсдөө ч зуданд эрсдэх аюултай.Эдгээр хүчин зүйлээс шалтгаалж өнөөдөр Увс аймагт зуд нүүрлээд байна.

-Отроор хичнээн малчин аль, аль аймагт явж байгаа вэ?

-Манай аймгийн 76.8 мянган толгой мал өөр аймгуудын нутагт оторлож байна. Архангай, Ховд, Завхан, Төв, Булган, Сэлэнгээс гадна Хэнтий аймагт хүртэл орчихсон байх жишээний. Ялангуяа Увс аймагт нүүдлийн мал аж ахуй их хөгжсөн. Цаст өндөр Хархираа уулын цаад талаас Увс нуурын хөвөө хүртэл нэг талдаа 250 км газарт нүүдэллэдэг. Монголд байтугай дэлхийд нүүдлийн соёл иргэншлийг хадгалж байгаагаараа онцлогтой ард түмэн. Зарим айл энэ сарын 21-нд шар зурхайгаар цагаан сарын баяраа тэмдэглэх гэж байна. Цагаан сараа хийчихээд хаврын нүүдэл эхлэх шат руугаа орно. Ийм хүйтний эрч буугаагүй байхад нүүдлээ хийнэ гэдэг чинь бас л зудын эрсдэлд бүр ойртож очно гэсэн үг.

-Өвс тэжээлийн бэлтгэлээ хэрхэн базаасан бэ?

-Малчдын өвс тэжээлийн бэлтгэл 93 хувьтай байгаа. Сумдын нөөц 71.1 хувиар биелсэн. Өвөлжилтийн бэлтгэл 87.6 хувиар хангагдсан байгаа. Ер нь аймгийн аюулгүйн нөөцөө 100 хувь бүрдүүлсэн. Өөрөөр хэлбэл, 150 тн өвс авах ёстойгоос 200 тонныг бэлтгсэн. Мөн 50 тн тэжээл авах ёстойгоос 150 тн-ыг авсан байх жишээтэй. Одоо сумд аюулгүйн нөөцөө хөдөлгөөд эхэлчихсэн. Аймаг нь аюулгүйн нөөцөө сумдадаа өгөх гээд хуваарь гаргачихсаныг нь түрүүчээсээ аваад эхэлчихсэн байна.

-Мал төллөлтийн үеэр амаргүй байх нь ээ?

-Цаашдаа өвөлжилт хүндрэх нь баараггүй чиг хандлагатай байна. Гуравдугаар сарын 25-наас дөрөвдүгээр сарын 1-ний хооронд мал төллөж эхэлнэ. Малчид өвөлжөөндөө төллүүлдэггүй. Тиймээс Увс нуурын хөвөөнд ирж малаа төллүүлдэг уламжлалтай.

-Хандивын аян эхлээд хэд хонолоо. Иргэд хэрхэн идэвхтэй хамрагдаж байна вэ?

-“Өвөл, хаврыг өнтэй давахад хамтдаа тусалцгаая” гэж уриалаад малчдадаа халуун гараа сунгах хандивын аяныг эхлүүлээд ажиллаж байна. Түрүүчээсээ сумдад хандив хүрээд эхэлчихсэн. Иргэд аймгийн ХХААГ-т ирж бүртгүүлж байна. Жишээлбэл, Н.Гантулга гэдэг залуу 50 боодол ногоон тэжээл, Улсын тэргүүний тариаланч хамт олон “Аривжих-Увс” компанийн захирал Х.Сүхбаатар 600 пресс өвс, Тариалан сумын тариаланч сумын заан Х.Баатарсайхан 20 ногоон пресс, нэг тн будаа, нэг тн хүнсний ногоо зэргийг хандивлаад байна. Мөн Дэлхийн зөн олон улсын байгууллагаас долоон сумын 259 өрхөд тус бүрт нь 300 мянган төгрөгөөр бодож тусламж үүзүүллээ. АНУ-ын ХХААГ-аас найман сумын 80 өрхөд мөн хэмжээний тусламж үзүүлсэн байна. Зарим хүн бэлэн мөнгө ч өгч байна. Тэрийг нь сумдын үйл ажиллагаанд зориулна. Ажил хийхээр бас зовлонтой юм аа. Хаанаас хэн нэгэн нь орж ирээд хандив аваад байна гээд шалгачих юм болов уу гэсэн түгшүүртэй л байна, нуугаад юүхэв.

-Увсаас сонгогдсон УИХ-ын гишүүд халуун гараа сунгаж байна уу?

-Сунгах байлгүй дээ гэж найдаж л сууна. Гэхдээ тэд чинь тойрогтоо ирэхээс илүү улс төрийн өнцгөөс л хардаг. Бидний болон Монголын хөгжил дэвшилд ганцхан чөдөр болж байгаа улсууд бол эд нар. Хүнийг ялгаварлан гадуурхдаг. Энэ сум АН-ыг дэмждэг улсууд. Тэднийг дэмжихгүй. Тэр нь МАН-ыг дэмждэг сум. Тэднийг тэтгэхгүй гэдэг байдлаар сумаар нь хүртэл иргэдийг ялгаварлан гадуурхдаг. Энэ бол Монголын хөгжилд жинхэнэ тушаа болж байгаа асуудал.

-Малчид өөрсдийнхөө амьдралын төлөө л мал маллаж байгаа. Зуд турьхан болохыг улс орон даяар сануулж ирсэн байтал яагаад тоосонгүй вэ?

-Хамгийн гол нь малчдад соён гэгээрүүлэх мэдлэг олгох ажил учир дутагдалтай байна. Өөрсдийнх нь мал, малын мах, түүхий эдийн үнэ нэмэгдээд байвал сайн байна гэж үздэг. Тэгээд зуд турьхан болохоор туслаач гэдэг. Хэний мал маллаад байгаа юм бэ. Бидэнд нэг хонь зүгээр өгчихгүй шүү дээ. Тэгэхээр “Та нарыг ядарч зүдрэхэд ард түмэн, сайхан сэтгэлт албан байгууллага, хамт олон тусалж байгаа юм шүү. Та нар бас ийм, ийм шийдвэр гаргах ёстой” гэх байдлаар сургалт семинарь өгч баймаар санагддаг. Хоёр хүн байлаа гэхэд бэлчээртээ, цаг агаарын нөхцөл байдалдаа тааруулж малынхаа тоо хэмжээг барьж байх ёстой. Гэтэл өөд уруугүй малынхаа тоог өсгөөд л байдаг. Өөрсдөө цоорхой дээлтэй шахуу мал дагаад яваад байдаг. Цаана нь махны үнэ өсөөд байхад эдийн засгийн эргэлтэд оруулж чаддаггүй.

Мал нэг зуданд сүйрэхээ тулбал босч ирэхгүй явчихдаг шүү дээ. Тэгэхэд өөрийнхөө чадлаас хэтрүүлж мал маллаж, өөртөө ч өрөөл бусдад ч түвэг болж байгаа нь гашуун үнэн.

-Танай аймаг алслагдмал нутаг. Эдийн засгийн нөхцөл байдал ямар байна. Өвс тэжээл, бензин түлш ямар үнэ ханштай байгаа вэ?

– Манай аймаг хамгийн өндөр үнэтэй бензин түлш, хүнсний бүтээгдэхүүн хэрэглэдэг. Өвс нэг боодол нь 15-16 мянган төгрөгийн ханштай байна. Царгас 20 мянган төгрөг. Саяхан Бөхмөрөн суманд өвлийн хадлан бэлтгэсэн. Намар намагтай байсан учраас орж хадаж чаддаггүй. Өвөл цас мөс хөлдсөн цагт орж хадаад 12 мянган боодол өвс бэлдсэн. АИ92 нэг литр нь 2900 төгрөг. АИ80 гэдэг бензин байхгүй боллоо. Ер нь цаашдаа ч байхгүй болох янзтай.

Ерөнхийдөө Увс аймаг жилдээ 3638 тн мах, 3000 тн гурил хэрэглэдэг. Худалдан авалтын эргэлтээрээ мах, хүнсний нөөц хэвийн хэмжээнд байна. Манай аймгийн эдийн засагт хамгийн сайнаар нөлөөлж байгаа хүчин зүйл бол тувачууд юм. Тэд оны өмнө олуулаа ирж худалдаа хийсэн. Хойно дайнтай байгаа болохоор олон хоногоор тува хүмүүс ирж байршсан нь эдийн засагт нэмэртэй байв. Тэдний сонирхдог зүйл нь арьс ноосон бүтээгдэхүүн. Бас уламжлалт монгол дээл, гутал, цагаан улт байдаг. Тэд адуу, үхрийн мах их авч иднэ. Тувад нэг кг мах 25 мянган төгрөгийн үнэтэй юм билээ. Манай малчдад маш их хэмжээний мах байна. Ахуйн аргаар хөлдөөсөн 12 мянган тн мах байгаа. Тувачууд өөрсдөө манайхаас мах авах маш их сонирхолтой. Өнгөрсөн намар Тувагийн дарга нь ирээд бидэнтэй уулзаад, яриа хэлцэл байгуулъя гэсэн. Хоёр талаасаа хамтраад махны үйлдвэр байгуулъя, тэр үйлдвэрээр дамжуулж махаа авъя гэсэн санал тавьсан. Тухайн улсын Засгийн газар нь юу гэж хүлээж авах нь уу. Ямартаа ч бид ярилцсан.

Тувагийн зах зээлд гаргах хүсэлтээ салбарын яаманд хүргүүллээ. Хоёр улсын хэлэлцээрийн дагуу энэ асуудал шийдэгдэх байх. Бидний зүгээс хүчин мөхөсдөнө. Нэмж хэлэхэд, ХХААХҮЯ хоёр, гурван удаа солигдож байна. Биднийг хүлээж авдаг хүнгүй боллоо. Үнэхээр хүнд сурталтай болсон нь бидэнд амаргүй байна. Одоо аймгийн ХХААГ-т бүрэн бүтэн машин алга. Яам үнэхээр хэдэн сэлбэг ч өгч чаддаггүй. Өдийг хүртэл би өөрийнхөө мөнгөөр сэлбэг авч тавиад явж ирлээ. Хөдөө явах гэхээр дугуй байдаггүй. Намар арга ядаад хүнээс хуучин дугуй авч явсан, одоо бүр таг боллоо. Дөрвөн дугуйгүй, кроп нь эвдэрчихсэн ийм л машинтай байна шүү дээ. Бензин шатахуун хүрэлцдэггүй. Хүний машинд хувиасаа шатахуун хийгээд хөдөө гадаа явдаг ажлаа амжуулж байна шүү дээ. Хэмнэлтийн горимоор биднийг эргүүлээд мөлжөөд байх юм. Хэмнэлт, таналт байгаа олохгүй байна. Үнэхээр хүнд байна аа, хүнд байна.

Улаанбаатар хотын агаарын бохирдол онц ноцтой хэмжээнд хүрч, үүнээс үүдэлтэй өвчлөлүүд бий болсоор байгааг мэргэжлийн хүмүүс анхааруулж байна. Сүүлийн үед катализоргүй буюу нүүрсэн яндангүй приус машинууд замын хөдөлгөөнд хэдэн мянгаараа оролцсоноос болж агаарын бохирдолд нөлөөлж байгаа талаар “Өдрийн сонин” хөндөн бичсээр байгаа. Энэ талаар Байгаль орчин аялал жуулчлалын яам, Агаар орчны бохирдлыг бууруулах үндэсний хорооноос ажлын хэсэг гаран нийслэлийн агаарын бохирдлыг нэмэгдүүлж буй нүүрсэн яндангүй приус машинуудыг илрүүлэх шалгалтыг зохион байгуулсан байдаг.

Автомашины 200 гаруй төрлийн хорт утааг шүүх зориулалттай нүүрсэн янданг ашгийн зорилгоор авч худалддаг явдлаас үүдэж хорт утаа ямар ч шүүлтүүргүйгээр агаарт дэгдэж байгаа гэсэн үг юм. Ялангуяа хүний сэтгэц, мэдрэлийн үйл ажиллагаанаас эхлээд бүх эрхтэн системийг гэмтээдэг хар тугалга гэх хорт бодис агаарт дэгдэж байгаа нь ноцтой асуудал.

Улаанбаатарын зам дээр нүүрсэн яндангүй приус машин хэдэн мянгаараа явж байгаа. Өнгөрсөн онд гэхэд гаалийн байгууллагын мэдээгээр Монгол Улсын хилээр 27.000 тонн нүүрсэн янданг БНХАУ руу хууль бусаар экспортолсон байдаг. Энэ бол хамгийн багадаа 5000 приус машины яндан гэсэн үг.

Үүнээс харахад агаарын бохирдол хар тугалга ямар хэмжээг эзэлдэг талаарх судалгаа зайшлгүй хэрэгтэй байгаа юм. Цаг уур орчны шинжилгээний газар бол нийслэлийн агаарын чанарын мэдээллийг 24 цагаар судалж гаргадаг байгууллага.

Д.Өнөрбат: Хар тугалгыг агаарын чанарт нөлөөлж байгааг хэмжихбагаж төхөөрөмж байхгүй

Тэгвэл хар тугалгыг судалдаг эсэх талаар Цаг уур орчны шинжилгээний газрын Агаарын чанарын асуудал хариуцсан мэргэжилтэн Д.Өнөрбатаас тодрууллаа.

-Нийслэлийн агаарын чанарын нөхцөл байдал ямар байгаа талаар эхлээд товч мэдээлэл өгөхгүй юү?

-Цаг уур орчны шинжилгээний газраас Улаанбаатар хотын агаарын чанарын хяналт шинжилгээг 24 цагийн туршид 18 цэгт хийж, олон нийтэд агаарын чанарын индексийн мэдээлэл болон тоон мэдээллийг хүргэж байгаа. Хамгийн сүүлийн байдлаар 2023 оны нэгдүгээр сарын 9-15-ны өдөрт агаарт байх түгээмэл зургаан бохирдуулагч болох хүхэрлэг хий, азотын давхар исэл, PM-10, PM-2.5 тоосонцор, нүүрстөрөгчийн дутуу исэл, озоны хэмжээг өнгөрсөн онтой харьцуулсан байдлаар гаргалаа.

-Тоон үзүүлэлтүүд нь ямар гарах юм бэ?

-Хүхэрлэг хий долоо хоногийн дундаж агууламж 2022 онд 148 микрограмм (мг) байсан бол 2023 онд 152 болж өссөн үзүүлэлттэй. 24 цагийн дундаж хамгийн их агууламж 2022 онд 505 мг байсан бол 2023 онд 648 мг болж бас өссөн байна. Агаарын чанарын стандарт агууламжаас хамгийн их байсан нь Зурагт орчим 12.9 дахин их байж. Азотын давхар ислийн хувьд долоо хоногийн дундаж агууламж болон 24 цагийн дундаж агууламжаар бас л өссөн үзүүлэлттэй гарсан. Нэгдүгээр хороолол орчим агаарын чанарын стандартаас 2.9 дахин их байсан. Харин PM-10 тоосонцрын хувьд 2022 онд долоо хоногийн дундаж агууламж 131 мг байсан бол 2023 онд 122, 24 цагийн дундаж хамгийн их агууламж 2023 онд 286 мг байсан бол 2023 онд 378 мг болж өссөн. Баянхошуу орчим агаарын чанарын стандартаас 3.7 дахин их байсан.

Тоосонцрын хувьд долоо хоногийн дундаж агууламж 2022 онд 101 мг, 2023 онд 97 мг байв. Мөн 24 цагийн дундаж хамгийн их агууламж 2022 онд 350 мг байсан бол 2023 онд 292 мг болсон байна. Хайлааст орчимд агаарын чанарын стандартаас 5.8 дахин их байна. Нүүрстөрөгчийн дутуу ислийн хувьд ойролцоо түвшинд гарсан. 24 цагийн дундаж хамгийн их агууламж Толгойт орчимд буюу агаарын чанарын стандартаас 1.2 дахин их байсан. Озоны хувьд агаарын чанарын стандартаас давсан тохиолдол байхгүй.

-Зөвхөн зургаан төрлийн бодисыг шинжилдэг хэрэг үү. Өөр бусад бодис агаарт нөлөөлөх үү?

-Агаарт байх түгээмэл зургаан бохирдуулагч гэж дээрх бодисыг л хэмждэг. Цаг уур, орчны шинжилгээний газар 1979 оноос агаарын чанарын шинжилгээг хийж эхэлсэн байдаг. 2010 оноос агаарын чанарын автомат харуулууд суурилагдаж, хүний үйл ажиллагаа оролцохгүйгээр автоматаар мэдээлэл хүлээн авч агаарын чанарын шинжилгээг хийдэг болсон.

-Өөр бусад бодисыг агаар бохирдуулагч гэж үздэггүй бололтой. Сүүлийн үед хар тугалгыг агаар орчныг бохирдуулж байна гэж мэргэжлийн хүмүүс ярих болсон. Гэтэл хар тугалгыг бохирдуулагч бодис гэж авч үздэггүй гэсэн үг үү?

-Хар тугалга бол автомашины бензиний шаталтаас үүсдэг. Манай орны хувьд евро-2 гэсэн ангиллын шатахуун хэрэглэдэг. Үүнд хар тугалга агуулагддаг гэж ярьдаг. Бусад орны хувьд энэ зургаан бодисыг л агаарыг түгээмэл бохирдуулагч үздэг. Гэтэл тэдгээр улсууд евро-5 ангиллын чанарын шаардлага хангасан шатахуун хэрэглэж байгаа. Үүгээрээ ялгаатай.

-Харин нөхцөл байдал ийм байгаа учраас хар тугалгыг шинжилж үзэх ёстой гэж хэлэх гээд байна л даа?

-Одоохондоо хар тугалга үздэг багаж, төхөөрөмж байхгүй гэв.

Д.Нарансүх: Хар тугалга хүүхдийн цусанд ДЭМБ-ын зөвлөмж хэмжээнээсөндөр гардаг

Улаанбаатар хотын замын хөдөлгөөнд нүүрсэн яндангүй машинууд мянга мянгаараа хар тугалга тэргүүтэй 200 гаруй хорт бодисыг агаарт ялгаруулан оролцож байхад агаарын чанарыг зургаан бодисоор л 2010 оноос хойш шинжилсээр ирсэн нь өрөөсгөл юм. Тиймээс хар тугалга хүний эрүүл мэндэд хэрхэн нөлөөлдөг, гадаад улс орнууд иргэдийнхээ эрүүл мэндийг хар тугалгаас яаж хамгаалж байгаа талаар Эрүүл ахуй, хор судлалын лабораторийн эрхлэгч Д.Нарансүхээс хар тугалгын талаар тодрууллаа.

-Хар тугалга гэж ямар бодис болох талаар мэргэжлийн хүний хувьд тодорхойлж өгөөөч?

-Хар тугалга бол орчинд байдаг хортой металл хэлбэрийн элемент. Олон зүйлд хар тугалга агуулагддаг. Нүүрсний утаа, будаг, хөрс зэргээс илрэх боломжтой. Хар тугалга хүний хувьд орохоор мэдрэлийн эрхтэн тогтолцоо, ялангуяа хүүхдийн сэтгэхүй, оюуны хөгжилд сөрөг нөлөөтэй. Тиймээс зайлшгүй хянах шаардлагатай. Манай улсад уг нь хар тугалгыг хянах лабораторийн чадамж бий. Манай лаборатори гэхэд 2021 оны 12 дугаар сард байгуулагдсан, агаарын сорьцонд хар тугалга болон бусад хүнд элемент агуулагдаж байгаа судалгааг хийх боломжтой. Бид ч өнгөрсөн хугацаанд энэ талаар судалгааг хийж ирсэн. Удахгүй дүн шинжилгээг танилцуулна.

-Өмнө нь танай лаборатори хүүхдийн цусанд хар тугалгын хэмжээ ямар байгаа талаар судалсан байсан. Ямар үр дүн гарсан бэ?

-Улаанбаатар хотын 3-4 настай хүүхдийн цусанд хар тугалга 6-8 мг/бл хэмжээтэй гарсан. Энэ нь ДЭМБ-ын зөвлөмж хэмжээнээс хэтэрсэн үзүүлэлт. ДЭМБ-ын зөвлөдөг хэмжээ таван мг/бл байдаг

Энэ хэмжээнээс хэтэрвэл сөрөг нөлөөтэй гэж үзнэ. Яахав, бидний тэр судалгаа цөөн тооны хүүхдийг хамарсан. Цөөн шинжилгээгээр бүрэн дүгнэх боломжгүй ч анхаарах ёстой. Түүнээс гадна хүүхдийн цусанд хар тугалга хаанаас ороод байна вэ гэдэг асуудал болоод байгаа. Бидний үзэж байгаагаар агаарын бохирдолд өндөр байх магадлалтай. Тиймээс эх үүсвэрийг заавал тодорхойлох хэрэгтэй байгаа юм.

-Гадны улс орнууд хар тугалгыг яаж авч үздэг юм бэ. Мэргэжлийн хүний хувьд та анхаарч судалж үзсэн үү?

-Бусад улс орнууд хар тугалгад нэлээд анхаарал хяналт тавьдаг. Үүний том жишээ бол АНУ. Тус улс хар тугалга агуулсан будгаар будсан барилга, орон сууцыг шууд битүүмжилж, будгийг нь арилгаж хоргүй болсны дараа хүн амьдрахыг зөвшөөрдөг. Түүнчлэн хүнсний бүтээгдэхүүн, ус, агаарын бохирдолд ч маш сайн хяналт тавьдаг. Мөн Европын холбоо, Канад зэрэг улсад бага насны хүүхдийн цусанд хар тугалыг тодорхойлж, зөвлөмж хэмжээнээс хэтэрвэл бууруулах эмчилгээг эцэг эхчүүдэд зөвлөдөг. Хар тугалгын хурц хордлоготой байвал эрүүл мэндэд сөрөг нөлөөтэй, архаг хордлоготой бол хүүхдийн оюуны хөгжил, бие сэтгэхүй, чадамж, сурлага, зан авирт сөрөг нөлөөтэй гэж үздэг учраас маш хянамгай хандаж бууруулах арга хэмжээг тууштай авч хэрэгжүүлдэг.

-Та нүүрсэнд хар тугалга агуулагддаг гэлээ. Нүүрс уг нь органик бодис биш үү?

-ШУТИС-ийн багш, судлаачид аль 2010 онд судалгаа хийж Монгол Улсад олборлож байгаа нүүрсний ордын нүүрсний шаталтаас хүнд металл тодорхойлоход хар тугалга тэргүүтэй бодисууд илэрч байсан. Яахав органик гэдэг нь үнэн л дээ. Гэхдээ органик бүхэн аюулгүй гэсэн үг биш.