ӨДРИЙН СОНИНЫ 2015 ОНЫ АРХИВААС… Монгол Улсын Ардын жүжигчин, хөгжмийн зохиолч П.Хаянхярваагийнд өнжсөн нийтлэлийг хүргэж байна.
Цэргийн хөгжмийн амьд түүх болсон Ардын жүжигчин, хөгжмийн зохиолч П.Хаянхярваа гуай “Хөгжим дэлгэрэнгүй зурагт түүх” хэмээх номын хуудсыг хүүхэд шиг хорхойсон эргүүлж сууна.
Хуучны кино одыг санагдуулсан эмэгтэйн зургийг хараад би “Танай үеийн гоё хүүхэн үү” хэмээн бүдүүлэг асуучихав. Өвгөн тасхийтэл инээснээ зарим хүний зургийг заан хууч дэлгэлээ. Испанийн агуухийлч Паганини дэндүү чадалтай болохоор атаархагчид нь “Чөтгөртэй нөхцсөн хүн” гэж цуурхал тараасан удаатай. Хийлийнх нь утсыг гэмтээж, тоглолтын үеэр тасрахаар болгожээ. Тоглож эхлэхэд нь эхний утас нь тасраад, сүүлийн ганц утсан дээрээ хөтөлбөрөө тоглож дуусгасан гэдэг хэмээн ярив. Людвиг ван Бетховеныг дотносох шалтгаан түүнд байлаа. “Гэр музейг нь очиж үзсэн. Хамаг алдартай зохиолоо дүлийрсэн байхдаа бичсэн юм. Гуурс, яндан хэлбэртэй элдэв сонсголын төхөөрөмж туршиж үзжээ. Хөөрхий минь юм сонсох гэж оролдож байж. Нэмэр болоогүй л дээ. Хөгжмөө дохих гэж зүтгээд, сонсголгүй учраасзөрүүлчихээрээудирдаачийн савх модоо хугалж, их л бухимддаг байж. Хөгжимсэтгэлд сонсогддог. Өвөө нь хатуу чихтэй болоод байгаа болохоор энэ хүний зовлонг ойлгож байна. Хөгжимбичээд байгаа ч хүний яриа заримдаа сонсдоггүй. Ай мөн хэцүү юм билээ” хэмээн тэрбээр хуучлав. Шинэ номын нээлтийн ёслол эхэлснийг зарласан дохио дуугарч, бидний яриа түр завсарласан. “Танайд өнжье” хэмээн хүсэхэд маань П.Хаянхярваа гуай “Интерном”-д болох номын нээлтэд оролцсоны дараа уулзъя гэсэн юм л даа. Номын нээлтийн үеэр түүнд бараа болсон биш хөгжмийн сонин хачин сонслоо. “Хөгжим дэлгэрэнгүй зурагт түүх” хэмээх том номыг “Инээмсэглэл”-ийн Н.Ганхуяг орчуулсан аж. Уг номыг эрхлэн гаргасан “Мон судар” хэвлэлийн газрын захирал Р.Энхбат “Энэ номыг орчуулахад хэцүү байсан. Мэргэжлийн орчуулагч олддоггүй. Н.Ганхуяг биднийг аварлаа. Энэ номыг орчуулахад нэг юм ойлгогдсон. Мэргэжлийн боловсон хүчин ганц, хоёр үлдсэн.
Залгамж халаа нь бэлтгэгдээгүй тасалдсан юм байна” гэждүгнэв. “Багаасаа хөгжим мэдэрсэн хүүхэд санаагаа олон өнгөөр гаргах гэж хичээдэг” гээд л тэрбээр хөгжмийн ашиг тусыг магтажамжлаа. Харин орчуулгын их ажлын ард гарсан Н.Ганхуяг хөгжим бүтээгч, хөгжимчдийг улс орнууд хэрхэн үнэлж ирснийг шинэхэн уран бүтээлээсээ иш татав. Тэрбээр хөгжмөөс гадна аялах хоббитой гэдгийг хүмүүс андахгүй. Германд Бавариас урагшаа Австрийн хил дээр шахуу нэгэн алдарт шилтгээн үзжээ.
Манайхан Бөртэ чоно, Гоо маралаас гаралтай гэсэн домогтойбол хунгаас гаралтай гэх Баварийн хоёрдугаар Людвиг хаан Германы агуу хөгжмийн зохиолч Р.Вагнерт зориулан энэхүү шилтгээнийг бариулжээ. Эгц өндөр хадны орой хэсгийг тэгшилж барьсан учраас энэхүү эгзэгтэй барилгын ажилд хяналт тавих хэрэгцээнээс үүдэн Германы мэргэжлийн хяналтын алба байгуулагдсан гэж орчуулагч сонирхуулав. Сайхан шилтгээн бариад Р.Вагнерыг урихад цаадах нь энд алдартай зохиолуудаа туурвижээ. Шилтгээнд бас П.Чайковский зочилсон юм байна. Цонхоор үзэгдэх үзэсгэлэнт нуур, хунг хараад П.Чайковский алдарт “Хунт нуур” бүжгэн жүжгийнхээ санааг олсон гэх таамаглал бий. А.Гитлер мань Р.Вагнерын шүтэн бишрэгч агаад генералуудаа суулгаад, түүний хөгжмийг сонсгодог байж. Р.Вагнерийн зарим зохиол хүнд, гурав, дөрвөн цаг үргэлжилдэгучраас хөгжимд маруухан ганц нэг генерал нь унтчих гэж зовдог байж л дээ.
Дашрамд дурдахад “П.Чайковский ижил хүйстэн байсныг бид товойлгож ярьдаггүй. Өрнөдийнхөн харин энэ талаар илэн далангүй ярьж, энэ мэт онцлогууд суутнуудын уран бүтээлдхэрхэн туссаныг хэлэлцдэг” гэлээ. Орчуулагч иймэрхүү сонин хачинг өгүүлээд “Асуулт байна уу” гэв.“Монголчууд ч бас урлагийг үнэлж байсан болов уу” гээд тодрууллаа. Уг нүсэр бүтээлийг орчуулахдаа тэр “Монголын тухай мэдээлэл гараад ирж магадгүй” хэмээн горьдсон гэнэ. Харин Н.Ганхуягийн өмнө нь орчуулж байсан “Хөгжим хүүхэд” номонд “Дэлхийн анхны чавхдаст хөгжим Азиас гаралтай. Морины хялгасаар урладаг” гэх мэт мэдээлэл байжээ. Сүүлд орчуулсан номднь сурнайг монгол хөгжим гэж дурдсан гэнэ. Хурц дуу гаргадаг энэ хөгжим шашны хөгжмийн зэмсэгт тооцогддог” аж. Монголын хөгжмийн түүхийн талаар энэ номд тодорхой мэдээлэл ороогүйч дээрх асуултдаа хариу авах амьд лавлахтай хамт яваагаа гэнэт санав.
П.Хаянхярваа гуай ная хүрсэн ч сониуч зантай юм билээ. Тэрбээр эндээс гарахдаа “Англи хэлийг гурван өдөр нэг хагас өдөрт” гэсэн ном худалдаж авсан. “Ямар ухаанаар ингэж хэлснийг нь үзэх санаатай. Иймэрхүү гэнэтийн лоозонд дуртай хүн байгаа юм аа” гэж өвгөн тайлбарлав. “Нийслэл хүү” Ж.Бүрэнбэх гуай биднийг өвгөний гэрт хүргэлээ. Тэрбээр дуурийн театрт удирдаач хийдэг. Өвөө аравдугаар хороололд хуучны байранд амьдардаг юм билээ. Гэрийн эзэн таягаараа хаалгаа тусгай “код”-оор дориухан цохингоо“ Моцартын хамаг симфоныг тогшоод дуусах нь” хэмээн хошигнов. Сим сим үүдээ нээлээ…
Хаврын өдөр ч байшинд сэрүүхэн юм. Гэрт ормогцоо бидний яриа урлагийг үнэлэхсэдвээр өрнөлөө. Монголд ч урлагийг үнэлдэг агуу удирдагчид байжээ. Хубилай хаан 500 хүнтэй найрал хөгжимтэй байсан гэнэ. Төрийн болон цэргийн хөгжимтэй. Хөгжмийн асуудал эрхэлсэн яам хүртэл байжээ. Богдын Засгийн газрын Ерөнхий сайд Т.Намнансүрэнг 1913 ондОрос улсад айлчлахад хүндэт харуул, үлээвэр хөгжимтэй угтаж байсан нь мань эрд нэгийг бодогдуулжээ. Буцахынхаа өмнөхөн Ерөнхий сайд хүсэлт гаргасны дагуу Оросын талцэргийн хөгжим бэлэглэсэн юм байж. “Монгол цэргийн үлээвэр хөгжмийг санаачлагч гэж түүнийг бид үздэг” гэж П.Хаянхярваа гуай хэлэв. 1931 онд маршал Г.Дэмид “Монголын цэргийн хөгжмийн дарга нарыг бэлтгэх дээд курс”-т анхны 17 хөгжимчнийг сургах шийдвэр гаргажээ. Тэдний тоонд П.Хаянхярваагийн аав Б.Пүрэвжав багтсан байна. Цэргийн хөгжмийн анхны дарга нарыг маршал Г.Дэмидийн гарын үсэгтэй “Алтан үсгийн үнэмлэх”, цэргийн даргын дүрэмт хувцсаар шагнаж байжээ. Маршал Х.Чойбалсан орчин үеийн урлагийг хөгжүүлэхэд хувь нэмэр оруулсан гэв. Анхны хоёр ангит кино “Цогт тайж”-ийг бүтээхэд тухайн үеийн улсын бүтэн жилийн төсөвтэй тэнцэх хэмжээний мөнгө гаргаж байсныг өвгөн онцолсон.
Тэрбээр хөгжим тоглодог хүүхэд байсан учраас урлагт хайртай маршалыг гурав, дөрвөн алхмын цаанаас харах боломж тохиожээ. Түүний эцэг, дэд хурандаа Б.Пүрэвжав 1950 онд Бүх цэргийн хөгжмийн албаны даргаар дэвшиж, БНМАУ-ын Төрийн сүлд дууг үлээвэр найрал хөгжимд эгшиглүүлж, 1950 оны дөрөвдүгээр сарын 28-нд БНМАУ-ын Бага хурал, Сайд нарын зөвлөлийн тэргүүлэгчдээр батлуулжээ. Үлээвэр хөгжимчдийн дунд удирдаачийн том хүү, 15 настай Хаянхярваа байсныг яана. Төрийн сүлд дуулал батлагдсаны дараа маршал Х.Чойбалсан уран бүтээлчдэд хандаж“ Та бүхэн өөрийн хувийн намтартаа БНМАУ-ын Төрийн дуулал бүтээхэд оролцож явлаа гэж бахдалтайгаар тэмдэглэж болно” гэж хэлсэн билээ.
Цэргийн хөгжмийн даргын хүү цэргийн хөгжимчин болсон нь санамсаргүй хэрэг биш. “Эхээс гурвуулаа. Айлын том хүү, би. Гурвуулаа цэргийн хөгжимчин болсон. Дунд дүү хөгжмийн сайн удирдаач, бага дүү цэргийн сайн хөгжимчин байлаа. Аав бидэнд мэргэжлээ өвлүүлэх гэж зориогүй. Биднийг багад үзэж харах ч юм байхгүй. Үздэг сонсдог юм нь цэргийн хөгжим. Намайг жижигхэн биетэй болохоор аав цэргийн алба хүндэднэ гэдэг байсан” хэмээн өвөө хуучиллаа. Хожим хүүгийнхээ хөгжмийн чадварыг үнэлсэн аав нь цэргийн хөгжимчин болсон нь оножээ гэж үнэлсэн гэдэг. П.Хаянхярваа ямар ч хөгжмийг нэг удаа сонсоод л шууд нотоор биччихдэг учраас“Алтан чихтэйхүүхэд” гэж магтагдаж байжээ. “1946 онд 11 настайдаа Л.Мөрдорж гуайн дууны түүврийг сонсч билээ. Александр Билибин гэж Циркт хөгжмийн багшаар ажиллаж байсан Зөвлөлтийн хүн редакторлосон “Эх орон” өвөрмөц гоё бичлэг, аялгуутай байлаа. 69 жилийн өмнө сонссоноороо энэ дууг шинэчлэн найруулж цомогтоо оруулсан. Манайхан одоо “Эх орон” дууг ерөнхийлж дуулдаг. Миний анх сонссон нотоор дуулдаггүй” хэмээн цэргийн хөгжимчин ярилаа. Тэрбээр “Цэргийн нөхөр Цэрэнтэйгээ” хэмээх олонд алдаршсан анхны дуугаараа нэрлэсэн цомгоо 80 насандаа эх барьж авчээ. Өнөөдөр 15 цагт аравдугаар хороолол дахь Үлгэр жишээ хөгжмийн концертын танхимд шинэхэн цомгийнхоо нээлтийг хийх юм.
Түүний оранжировшик хийсэн, өөрийнх нь монголчлон нэрлэснээр найралжуулга хийсэн Д.Сэнгээгийн “Эх орон” дууг сонсоход үнэхээр өөр мэдрэмж төрлөө. Бидний сонсож дадсанаас нэг л өөр хэмнэл, аялгуутай. “Хөдөө тал минь малаар дүүрэн…” гээд л эхлэхэд бага настайгаа хамт үдсэн социалист ахуй сэтгэлд бууж, дотно дулаан аялгуу түгнэ. “Жаран хар”-ын дуулсан хэдэн дуу энэ цомогт багтсан нь завшаан гэлтэй. Олон цэрэг эрсийн хүнгэнэсэн хоолой үнэхээр хүчирхэг, эрчим хүч, омогшил цацруулах шиг ээ. Цэргийн маршууд нь бадрангуй, урам зориг хөглөх юм. Наян настай буурлынчин хүслийг биелүүлж, дахин давтагдашгүй уран бүтээлийнх нь анхны цомгийг санхүүжүүлсэн “Бьюлдингс текноложи” компанийн захирал Н.Дорж танд баярлалаа.
П.Хаянхярваа гуай 1935 онд мэндэлсэн болохоор дайны хүндхэн жилүүдэд бага насаа үджээ. Өдгөө цагтээж нардайныг хүлээн зөвшөөрөхгүй. Хүүгээ дайны талбарт амиа алдахыг хүлцэн тэвчихгүй дээ. Америкийн Ерөнхийлөгч байлаа ч ээж нарын эсэргүүцлийг давж гарахад хэцүү. Социализмын үед харин цэргийн ар гэрийн сэтгэл зүйг хэрхэн бэлтгэдэг байсныг сонирхох тохиол таарлаа.
-1941 онд зургаан настай жаахан хүүхэд байлаа. Байсхийгээд дохио дуугарч, түгшүүр зарлахаар цэргийн ар гэрийнхэн өөрсдийн нуувчиндаа ордогсон. Яармагийн Буянт-Ухаа хошуунд зөвхөн цэргийнхэнд зориулсан сургуулилт хийнэ. “Дохиогоор хөдөлнө шүү“ гэдэг. Цэргийн сургуулийн дохио өглөө, шөнө орой дуугарсан ч нуувчинд ордог. Ингэхдээ нэг, хоёр хоног хэрэглэх хоол хүнсээ авдаг. Нуувчинд орсон бол толгой өндийлгөх эрхгүй. Түгшүүр цуцлагдсан дохио дуугарахаар гэртээ ирдэг. Дайны үед цэргийн ар гэр хагас цэргийн зохион байгуулалттай байсан. Улс төрийн лекц, ярианд суудаг. Өрхийн тэргүүн дайнд мордлоо гэхэд ар гэр нь амиа даагаад явах чадвартай байх ёстой гэж үздэг хэмээн манай баатар хуучиллаа. Одоо цагт энхийг сахиулагчдын ар гэрээс эр зориг, эрсдэл хүлээх чадвар шаардахын тулд тусгай хангамж, өндөр тэтгэмжшаардагдах байх даа гэж бодогдов.
Бидний ярилцаж суугаа том өрөөний хананд морин цэргийн гэх жижиг махир сэлэм, бүрээ байрлуулжээ. “Одоо бүрээ үлээх үү” гэхэд маань “Одоо дуугаргаж чадахгүй ээ. Уруулын 54 булчин ажиллаж байж дуугардаг эд. Хөгжимдөхийн тулд удаан хугацааны дасгал сургууль хийж нүүрнийхээ булчинг бэлтгэх учиртай. Кларнетаар сайхан өнгө гаргая гэвэл зуулт чанга байх ёстой. Хүүхэд байхдаа номхон моринд мордоод цэргийн зуслан тойроод бүрээ үлээж явдаг байлаа. Жижигхэн болохоор мухар сандал тавьж байгаад мориндоо мордоно. Жижүүр, туслахууд тоглоод сандлыг маань нуучихдаг. Морин дээрээс буулгаж авахыг хүлээн үүрэглээд зогсч байдаг сан” гэж өвөө дурслаа. Тахиан дуунаар сэрнэ гэдэг шиг цэргийн зуслангийнхан бүрээн дуугаар цагаа баримжаалдаг байж. Түүнийг өөр ямар хөгжим тоглодгийг сонирхвол “Би ядуу. Кларнетаас өөр юм үндсэндээ чадахгүй. Кларнетдаа сайн байсан даа. Монголоор бялар гэдэг. Урт олон даруултай, амандаа зууж үлээдэг хөгжим шүү дээ.Бүдүүлэг цагт өссөн хүн чинь 1957 онд Москвагийн Консерваторын Цэргийн удирдаачийн факультетадочоод, төгөлдөр хуурт анхгар хүрч үзсэн юм. 22 настай хөгшин хүн төгөлдөр хуур хариугүй дарна. Миний багш Шерман гээд өндөр еврэй өвгөн байх. Төгөлдөр хуурын хуруу гүйлгэх дасгалуудыг нь зовж биелүүлнэ дээ. Заримдаа буруу дарахаар багш “Буруу” гээд гар дээр маань төгөлдөр хуурын хавхлагийг тас хийтэл хаачихна. Хуруу өвдөж, уйлахад багш танхимынхаа хаалгыг нээгээд “Гадаадын офицер уйлж байна, хар” гэхээр нь бушуухан нулимсаа арчаад, болсон болоогүй тоглохоос өөр аргагүй. Сайн багшийн ачаар төгөлдөр хуур гайгүй тоглож сурсан даа гэнэ.
“Эр хүний дотор эмээл хазаартай морь” гэдэгчлэн мань эр Москвад хоёр зорилготой иржээ. “Болбол орос хүүхэн авна гэсэн бодолтой байсан. Хамгийн гол нь орос эхнэртэй хүнд автоматаар орон сууц өгдөг байсан юм. Хамгийн түрүүнд Орос авгай авах бодлоосоо ухарсан. “Дэмий юм байна. Надад дээрэлхээд байх маягтай айхавтар улсууд байна” гэж бодогдсон. Москвад бас олон жил сууна гэж бодож байсан. Хэдэн сарын дараа энэ бодлоо ч бас хаясан. Москвад мах элбэг. Чанаад идэхээр ямар ч амт байхгүй. Үнэр сайхан ч, амт байхгүй нь юундаа байна гэж оросуудаас асуусан чинь “Аргагүй шүү дээ. Удаан хадгалсан юм чинь” гэсэн. Махаа 50 жил хадгалдаг гэж ярьцгааж байсан. Махнаас нь болоод Москвад удаж болохгүй юм гэж бодогдож билээ. Би бүхэл маханд дуртай байлаа. Аав анчин байсан. Дайны үед юм ховор байхад ангийн мах идэж өслөө. Баавгай, гахай, зээрийн махаар өвөлждөг байлаа” гэж өвөө дурсав.
“Төгөлдөр хуур тавих зайгүй болохоор хөгжмөө зээ охиныдоо тавьчихсан” гэж гэрийн эзэгтэй хэлсэн. Дүүрэн номтой шүүгээнд бяцхан зээ охиных нь зураг байна. “Миний зээ охин Номун хоёрдугаар ангид сурдаг. Дуу хөгжимд дуртай. Хамгийн хайртай бага зээ минь юм аа” гэж өвөө нь онцолсон.Гэрийн эзэгтэйг Ч.Энхтуяа гэдэг. Аав Чимэд нь ахмад дайчин байж. “Сүүлд манай ансамблийн дарга байсан. Би даргынхаа охинтой танилцсан хүн байхгүй юу. 28 насандаа 1963 онд гэр бүлтэй болсон. Анхны хань маань хоолны хордлогоор явчихсан юм.Одоо бол энэ хөгшнийхөө хүчээр явж байна.Ч.Энхтуяа маань нягтлан бодогч хүн. Цэргийн нууцын газрын дарга ч байлаа. 084 дүгээр ангийн ахмад дайчин гэж гэрийн эзэн танилцуулав.
“Цэргийн нөхөр Цэрэнтэйгээ” хэмээх олонд түгсэн дуу түүний анхны бүтээл гэхээр сонин. “Москвад суралцаж ирээд 1961 онд Цэргийн ансамбльд найруулагч болсон. Ажлын эхний өглөө эрт босоод сэтгэл хөвсөлзөөд байдаг, цаг явдаггүй. Ээж минь цэргийн даргын авгай байсан хүн. Миний хувцсыггар зүсэхээр индүүдээд бэлтгэчихсэн. Долоо хагас болж байхад надтай хамт ажиллаж байсан С.Долд орж ирлээ. Тэр “Миний хөгшин ажлынхаа анхны өдөр сайхан дуутай оч. Шүлэг бичээд ирлээ” гэсэн. “Үгүй, ээ би дууны ая зохиож үзээгүй, шившиг болно” гэлээ. Ээж маань “Хүүхдийн урам байна, бичсэн шүлгийг нь уншаад үзээч” гэж байна. Уншингуут л “Дэлгэр орноо хө, цэлгэр Монголоо хө, хамгаалж сууна аа хө, Хайрт нөхөдтэйгөө хө” гээд ая ороод ирэхгүй юу. Би өөртөө итгэхгүй гайхаад, хүний аялгуу хуулаад аялсан юм биш байгаа даа гэж бодоод төгөлдөр хуур дээр дараад үзсэн чинь яах аргагүй өөр газар байхгүй ая шиг байх юм аа. Тэгээд би анхны дуугаа бичиж очоод Г.Дарамзагддаа үзүүлсэн. “Хөөрхөндуу болсон байна. Удахгүй олон хүн дуулна аа, энийг чинь” гэсэн. Анхны дуу ингэж төрлөө. Тэр жил улсын наадамд түрүүлсэн байлдагч Цэрэнд зориулсан дуу. Айлын найран дээр таараад Цэрэн надаас асуусан юм. “Цэргийн нөхөр Цэрэнтэйгээ” гэдэг дуу чинь надад зориулагдсан биз дээ гэхээр нь “Тийм ээ” гэсэн юм. Түүнийхээ дараа хоёр жил ямар ч дуу бичиж чадаагүй. Ерөөсөө болж өгөөгүй. Тэгж байгаад сүүлдээ задардаг юм билээ хэмээн ярилаа.
Ард түмний дунд “60 хар” хэмээн алдаршсан эрэгтэй найрал ийнхүү мэндэлжээ. “Соёлын яам, Намын төв хорооны хамтарсан шалгалт Цэргийн ансамбльд 1969 онд ирсэн юм. Долоо хоног шалгаад, комиссынхон ансамблийн удирдлагыг нэг нэгээр нь дуудаж уулзлаа. Эхэнд нь манай дарга, уран сайхны удирдагч, УГЗ Д.Дугарсүрэнг дуудаж уулзсан байгаа юм. Дараань манай найруулагч Ө.Очирбатыг дуудаж ярилцжээ. Намайг ороход шалгалтын комиссынхон бүгд суучихсан сүртэй ч гэж жигтэйхэн. Тэднээс амьд байгаа нь ганц Л.Цогзолмаа гуай л байна. Намайг орж очиход асууж байна.”За, танай хоорыг эрэгтэй найрал дуу болговол ямар вэ” гэсэн. “Тун зөв” гэлээ. “Яагаад зөв гэж” гэхээр нь “Би одоо 40 найрал дуучинтай. Тал нь эмэгтэй. Эмэгтэйчүүд ихэнх нь хүүхэд гаргасан юм уу, амаржсаны дараахь амралттай байдаг. Ердөө бүтэн бүрэлдэхүүнээрээ дуулна гэж байдаггүй. Хэрвээ дан эрэгтэйчүүд байсан бол би нэг команд өгөөд бүгдийг нь аваад гарна шүү дээ. Хоёрдугаарт социалист орнуудын цэргийн чуулга бүгд эрэгтэй найрал дуутай“ гэсэн. “Танай хүнд эрэгтэй найрал бүрдүүл гэвэл ямар хугацаанд биелүүлэх вэ” гэж байна. “Надад гурван сар л хэрэгтэй” гэсэн. Эхний нэг сард ангиудаар явж, хүнээ шалгаж авна. Дараа нь сонгож авсан хүмүүсээ 45 хоног түр сургууль хийлгээд, хөгжмийн анхны мэдлэг заана. Дараагийн 45 хоногт ансамблийн гол урын санг зааж сургана” гэж тайлбарлалаа. “Их зоригтой богино хугацаа хэлж байна шүү, явж болно” гэсэн. Удалгүй тушаал гараад, манай уран сайхны удирдагчийг Соёлын яаманд шилжүүлж, намайг уран сайхны удирдагчаар томилоод, дууны багшийг Зүүнбаян руу шилжүүлсэн. Сүүлд Д.Дугарсүрэн гуай ярьж байсан. “Одоогийн бүрэлдэхүүн болж байгаа. Энэ бүрэлдэхүүнтэй ямар ч уран бүтээл хийж болно” гэж тэр хариулж л дээ. “Танд үүрэг өгье, та ямар хугацаанд эрэгтэй хор бүрдүүлж чадах вэ” гэхээр нь “Гурван жил хэрэгтэй” гэсэн юм байж. Дараа нь хормейстерийг дуудаж энэ сэдвээр асуухад “Ингэх шаардлага байхгүй” гэжээ. “Миний хоор сайн. Хорь гаруй эмэгтэй дуучин бий. Тэдний амьдралаар тоглож чадахгүй гэж. Би залуу байсан болохоор хатуу байж. Үүнийг бодоогүй байгаа юм. Сүүлд бодож байхад би энэ талаар бодолцох ёстой байсан юм билээ. Тэр хоёр чөлөөлөгдөөд, хамгийн хөнгөн ам өгсөн би баригдаад очихгүй юу. Үнэхээр гурван сарын дотор эрэгтэй найрлаа байгуулсан. 1969 онд байгуулаад, дараа жил нь гадаадад авч явсан даа. Ганц миний ажил биш. Тэр үед Зөвлөлтийн гурван сайн хормейстэр ирж хүмүүсийг боловсруулсан. Найрал дууны багшаар Ардын жүжигчин Д.Мяасүрэн ирсэн. Манай 60 хард таарсан, гялалзсан хүн дээ. 60 хар гэдэг хочийг Ц.Гайтав гуай өгсөн юм. Ц.Гайтав, Д.Мяасүрэн хоёр хамт “савдаг”. Нэг удаа Д.Мяасүрэнг Ц.Гайтав гуай “За, жаран харын цагаан хэрээгээр юу байна” гэсэн юм билээ. Д.Мяасүрэн буурал болохоор цагаан хэрээ гэж. Жаран хар гэж даалуугаар хочилсонхэрэг. Өөрийнхөө цомогт Жаран харынхаа дуулсанхоёр, гурван дууг оруулсан. Ингэж Монголд анх эрэгтэй хамтлаг байгуулагдаад, 1994 онд татан буугдсан юм. Монголын хөгжмийнурлагийн том үзэгдэл байсан даа. Энэ бол Намын төв хороо, Ю.Цэдэнбал даргын хэмжээнд яригдаж шийдсэн асуудал юм билээ. Соёлын яам, Улс төрийн газар үүрэг аваад эрэгтэй хамтлаг байгуулсан. Одоо Цэргийн ансамблийнхан эрэгтэй найрал дуутай болох гээд оролдоод байна. 20-оос илүү гаргаж чаддаггүй. Сайн хоортой байлгая гэвэл Цэргийн ансамбль шийддэг асуудал биш. Батланхамгаалах яам, Жанжин штаборон тоо, цалинг нь шийдэх учиртай” гэж тэр ярилаа. Солонгост 87 гишүүнтэй охидын хамтлагийг бодлогоор “барьдаг” гэсэн үнэн байх нь. Тодорхой насанд хүрэнгүүт дараагийн охид сэлбэж орж ирдэг гэж байгаа.
“Хонгор нутгийн түмэндээ” гэдэг дуунаас болоод алдарт хөгжмийн зохиолчийг Баянхонгорынх хэмээн эндүүрэхэд хүрэв. Энэ дууг мэндлэхэд даргын тушаал үүрэг гүйцэтгэжээ. “1980-аад оны эхээр Ардын армийг сурталчлах өдрүүд Баянхонгор аймагт зохиогдсон юм. Улс төрийнгазрын дарга, генерал Ж.Балжинням гуай маргааш явна гэж байхад утасдлаа. ТэгэхэдП.Бадарч миний утга зохиолын нарийн бичгийн дарга байсан юм шүү дээ. Генерал “П.Бадарч та хоёр сайхан бэлэгтэй очиж байгаа биз дээ” гэнэ. “Тийм юм санасангүй ш дээ” гэсэнчинь “Би та хоёрыг сайхан дуутай очиж байгаа юм болов уу гэж санасан юм” гээд утсаа тавьчихсан. Айхгүй ч гэсэн аягүй гээд П.Бадарчийгаа эрээд давхичихлаа. П.Бадарч өөдөөс “Дарга нар дэмий юм ярьж байх юм. Жалга болгон жасаатай гэгчээр аймаг болгон дуутай байх ёстой юм уу” гэсэн. Дууны шүлэг бичиж өгөхгүй нь дээ гээд өрөөндөө сууж байтал папиросын цаасан дээр бичсэн дөрвөн мөрт үзүүлж байна. “Нэг иймэрхүү юм санаанд бууж байна. Чи нэг хараадхаач” гэлээ. Харсан чинь бас л ая дагуулаад ирж байгаа юм. “Ганцхан насанд заяасан гээд ая тоглож үзүүлсэн чинь “Хүүе, наадах чинь дуу болмоор юм байна” гээд гүйцээж бичихээр болсон хэмээн хөгжмийн зохиолч маань хуучиллаа. Тэрбээр хөвсгөлчүүддээ “Даян дээрх шүтээн” хэмээх сайхан дуу зориулсан байна лээ.
Та сүүлийн үед ямар бүтээл дээр ажиллаж байна даа гэвэл “Би үлгэр жишээ хөгжимд зориулаад цэргийн марш бичээд байгаа. Олон марш бичсэн. Марш байхгүй болчихоод байгаа. Марш бичсэн хүнд мөнгө өгдөггүй. Маршийг хэрэглэдэггүй учраас урын сан нь доголдоод байна. Маршийн хаан гэгддэг УГЗ Н.Цэрэнпил гуайн маршийгтоглохоо болиод, үндсэндээ хаягдаж байна. Н.Цэрэнпил гуай 112 марш бичсэн. Монголд хамгийн олон марш бичсэн хүн. Би бол 30-40 марштай л хүн байгаа юм. Хурандаа Н.Цэрэнпил гэж Армийн хөгжмийн албаны дарга, Үлгэр жишээ үлээвэр хөгжмийг олон жил хөтөлж явсан хүн. Охин нь алдартай багш Ерөө гэж бий. Надад голдуу цэрэг эх орны дуу байдаг. С.Гончигсумлаа багш “Чи цэрэг, эх орны дуугаар мэргэшвэл илүү хол явах юм байна” гэсэн. Ерээд оноос энгийн дуу хийж байгаа. Цэргийн сайхан дуунууд байсан. Ардын армитайгаа цуг алга болчихож байгаа юм. Одоо миний дууг дуулахгүй. Цаг нь таарахгүй юм чинь” хэмээн өвгөн ярилаа.
Олонд алдартай багш нарынхаа тухай хөгжилтэй түүхийг ч хуучилж амжлаа,тэр.С.Гончигсумлаа, Л.Мөрдорж, Б.Дамдинсүрэн, Ж.Бадраа багшаа олон жил шавийн хувьд дагаж явлаа. С.Гончигсумлаа багш нэг удаа надаас “Чи миний Чамайг үдье дууг ямар дуу гэж боддог вэ” гэж байна. “Маш сайхан дуу даа” гэлээ. “Маш нь ч юув дээ” гэж байна. “Их гоё дуу ш дээ” гэсэн чинь “Гоёгэдэг юм уу, бараа юм уу тэр чинь” гэсэн. Илүү дутуу сул үг хэрэггүй гэж сургаж байгаа нь тэр. Л.Мөрдорж багш хөгжим найралжуулах ухаанд сургасан. Ж.Бадраа гуай эх хэлээрээ яаж зөв бичих вэ, Монгол хэлээ мэдэж байхын ач тусыг айхавтар гүнзгий ойлгуулсан хүн.Өдий хүртлээ Монгол байдлаар ярьж орчуулж бичих гэж мэрийж байгаа хүн дээ, би. Гармониг гэхэд дуурьсахуй, дуурьслийн ухаан гэж Ж.Бадраа гуай орчуулсан. Н.Жанцанноров зохирол гэж орчуулсан юм. Хэлдэг л үг. Гэхдээ надад дуурьсахуй нь эгшиглэнтэй дуулдаад байдаг юм шүү.
Манай Мөөеө хоёр үг их хэлнэ. Тааламжтай үедээ “Мандтугай” гэдэг. Сэтгэлд нь таарахгүй юм хэлчихвэл “Сөнөтүгэй” гэж шууд хэлнэ. Надад тэгж хэлж байгаагүй ч олон юман дээр “Сөнөтүгэй” гэж хэлж байхыг нь сонссон. С.Гончигсумлаа багш бол сэтгэлд нь таарахгүй юм хэлчихвэл дуугардаггүй. Сонсч байгаа нь ч бүү мэд. Сонсохгүй байгаа нь ч бүү мэд. Таг чимээгүй лбайна. “Та миний хэлснийг сонсов уу, багш аа” гэхээр “Айн юу вэ” гэнэ. Ийм үед нь багш дургүй байна гээд больчихдог. Санаанд нь нийцвэл ярих дуртай. Олон үгэнд дургүй, нялуун ярих дургүй “Битгий нялуураад бай” гэж шууд хэлдэг сонин хүн. Б.Дамдинсүрэн гуай жүжиглэх, дуулах, хөгжимдөх тал талын авьяастай. Театрын удирдаач байсан хүн. Аль нэг жүжигчин тоглолт эхлэхээс гучин минутын өмнө ирээгүй бол оронд нь хувцаслаад л тоглочихдог. Нөгөө хүнд “Чи яагаад хоцров”ч гэхгүй. Тоглолтод оруулахгүй, цалинг нь хасчихдаг. Тэгэхээр нөгөө хүн нэг мөсөн хаширч байгаа юм гэнэ.
П.Хаянхярваа гуайн үнэ цэнтэй эд зүйлсийг сонирхлоо. “Надад хуучны номууд бий. Аавын минь тоглож байсан монгол шатар бий. Миний ээжийн хэрэглэж байсан хулсан сампин байдаг” гэж тэр тоочсон юм. “Аавын тоглож байсан шатар хуучны хийцийнх байгаа биз” гэнэ. Тэрхүү модон шатрын ноён нь гэхэд л нэг талынх нь монгол ноён байхад эсрэг талынх нь гамин ноён байх жишээтэй. Номын шүүгээнд нь 1960 -аад оны хэвлэл 1001 шөнийн үлгэрийн найман боть байна. Арын хаалгаар олж авсан эд гэнэ.“Их дэлгүүрийн зүүн талд нэг номын дэлгүүр байсан. Агваанрэнцэн гэж номын худалдагч байсан юм. Тэндээс тогтмол ном авдаг байлаа. Тэр өвгөн нададховор орос номууд тавьдаг байсан хэмээн хуучиллаа. Номын шүүгээнд нь Г.Бирваа багшийнх нь “90 жилийн дурсамж” байна. Тухайн үед “12 мөнгөний” гэгддэг байсан 100 ширхэг дэвтэр дүүрэн уйгаржин монгол бичгээр татлаж бичээд дараа нь орчин цагийн бичгээр буулгасан гэнэ.Багш маань 80 насандаа дурсамжаа бичиж эхлээд 90 насандаа дуусгасан хэмээн сонирхууллаа.
Цэргийн хөгжмийн амьд түүх тэрбээр дурсамжаа бичиж эхэлжээ. Багшийнхаа жишгээр 90 насандаа дурсамжаа бичиж дуусгах байлгүй дээ.
Б.ЯНЖМАА
Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН
– Одоогоор виртуал туслах ямар үйлдлүүлийг хийж байна? 
“E-Mongolia”-д шинээр долоон лавлагаа үйлчилгээ нэмж оруулахаар төлөвлөжээ. Ингэснээр иргэн өөрийн нэр дээрх мал сүргийн талаарх лавлагааг авах боломжтой болж байна. Үүнээс гадна,