Month: November 2022

ӨДРИЙН СОНИНЫ 2013 ОНЫ АРХИВААС… Төрийн соёрхолт Н.Нацагням­тай хийсэн ярилц­лагыг хүргэж байна.

“Женерал электрик”-т ажил­лаж байсан
монгол залуу англи инжене­рүү­дийн хэдэн арван жилийн дотор хийсэн ажлыг дө­рөв­хөн
жилд амжуулжээ. Гар утас­­наас эхлээд ца­хим тө­хөөрөмжүүд хийх аргыг олсон инженер
Н.На­­цаг­­нямын “Синхрон генера­то­рын реактив чад­­лын автомат то­хи­руул­га бо­лох
NaNyam-AX12 болон түүний вир­таул лабора­тори” гэсэн энэ бүтээлд Ерөнхийлөгч зарлиг
гар­ган Тө­рийн соёрхол хүр­тээгээд бай­на.
Цахил­гаан хэрэглэс­ний төлбөр гэж хойд хөр­шид хэдэн тэр­бумаар өг­дөг мөнгийг
хэмнэсэн нь залуу инже­нерийн бүтээ­лийн эхний бодитой үр дүн.

Ингээд Төрийн соёрхолт Н.Нацагням­тай
хийсэн ярилц­лагаа хүргэе.

-Төрийн соёрхол хүртсэнд баяр хүргэе?

-Баярлалаа. Анх авч байгаа медаль
маань төрийн дээд одон байгаад үнэхээр их баярлаж байна.

-Бүтээл чинь амьдралд буу­вал гар утас, DVD тоглуулагч, IP телевизорыг хүртэл
эндээ хийж болно гэл үү?

-Ямар ч цахим төхөөрөмжийг хийх боломжтой.
Монголчууд хоёр гаргүй учраас л юм хийж чадахгүй
гэж хэлүүлдэг байсан. Нэг гар нь Реал тайм оперэйтинг систем. Нөгөө гар нь Пи Ай
Ди контрол систем. Энэ хоёр байхгүйгээр ца­хим төхөөрөмж хийх боломжгүй. Үүнийг
монгол нэрээр хийсэн. Барууны технологийн нууц бидний толгойд ороод ирсэн гэсэн
үг. Хэрэглээ болгочихвол бид юуг ч хийж чадна. IT-гийн бизнес хөгжих­гүй байгаа
нь ийм учиртай. Зүгээр нэг программист хүн
энэ бизнесийг хөгжүүлнэ гэж буруу ойлгоод байдаг. Хоёр гаргүй бол хоол идэхэд хэцүү.
Математик гаргалгаа нь бидний хэзээ ч бо­доод олохгүй тэгшитгэл байдаг. Тэр гаргалгааг
нь би Англиас олоод ирсэн юм. Түүнээс биш бид тэдний өчнөөн тэрбум доллараар бүтээ­сэн
100 жилийн хөгжлийг гүйцэх­гүй. Орчныг нь мэдэрч толгойдоо хийж ирэхгүй бол хулгайлах ямар ч боломжгүй. Тэдний
нууцлаад байгаа тэгшитгэл надад хэрэггүй. Учир нь би өөрөө хийж чадна. Рийл тайм
оперэтинг бол үйлдлийн сис­тем. Windows XP, Мак бол үйлд­лийн системүүд. Электрон
төхөө­рөмж болгонд тийм үйлдлийн сис­тем байдаг. Тэрийг нь би хийсэн юм.

-Таны хийсэн ажлыг Англид нэг, хоёрхон л хүн хийдэг гэж сонссон.
Тэгэхээр нэлээд мундаг хүмүүстэй нь ойр байж сурчээ?

-Тийм ээ. Надад зааж сургасан англи
хүн “Энд 30 жил ажиллахад хэн ч надаас ингэж асууж байгаа­гүй” гэж байсан шүү. Англичууд
амьдрал нь баталгаатай учраас юм суръя гэж тэгж их хичээдэггүй. Харин би монгол
хүн, эндээ ирээд юм хий­хийн тулд бүгдийг сурахыг хичээ­сэн.

-Таны бүтээлийг эрчим хүч­ний салбарт
ашиглахад л Оро­соос хамаарахааргүй болно
гээд байгаа. Эрчим хүчнээс өөр яг ямар салбаруудад хэрэглэх боломжтой вэ?

-Эрчим хүчнээс гадна барилга, уул
уурхай зэрэг олон салбарт ашиглах боломжтой.
Мотортой юм бүр дээр хэрэглэх боломжтой. Өөр өөр зах зээл дээр зарахын тулд
NaNyam гээд энэ төхөөрөм­жийн­хөө доторх хавтангуудыг зургаан хэсэг салахаар хийсэн.
Гэрэлтүү­лэг, урсдаг шат, цахилгаан лифт гээд олон юманд хэрэглэнэ. Хүчний электроник,
IT-гийн бизнес хаана байна тэр бүх газарт хэрэглэхээр хийсэн. Миний
бүтээлийг инжене­рийн бүх салбарт зарж болно.

-Оросоос цахилгаанаараа хараат
биш болно гэхээр хойд хөршөөс эрчим хүч авахаа болино гэсэн үг үү?

-Тэгж ойлгож болохгүй. Мон­голын эрчим
хүчнийхэн актив чад­лаа тооцоолж реактив чадлаа
тооцдоггүй. Манайхны тооцоолж, тохируулж чадахгүй реактив чад­лын дутагдлыг
нөхөх гэж Орос ТЭЦ-4 шиг том станцыг ашиггүй ажиллуулдаг. Хэрвээ Оросын оронд Англи
байсан бол бид өрөнд орох байсан. Олон улсын жишгээр бол дэлхийн орнууд систем хоо­рон­дын
реактив чадлын урсгал тэг байх гэрээ хийдэг. Энэ гэрээгээ зөрчвөл ухаалаг байсангүй гэж актив чадлаас арав дахин илүү үнээр торгодог юм.
Англи Шотланд хоёр гэхэд л эрчим хүчин дээрээ Орос манай хоёр
шиг харилцаатай. Гэтэл тэнд реактив чадал
байхгүй. Реактив чадлыг үйлдвэрлэх, шин­гээх зэрэгт нүүрс газ гэх мэт түлш­ний зардал
гардаггүй. Хүчдэл их тал руугаа гүйдэл үүсдэг. Энэ гүйд­лийг реактив гээд байгаа
юм. Үүн дээр ухаалаг менежмэнт хийж реактор тавьж тохируулаад кон­ден­саци хийчихэд
л болох асуу­дал. Бүх станцуудад тавьчихад Оросоос ирж байгаа реактив чад­лыг тэглэх боломжтой. Реактив чадлыг үйлдвэрлэж,
өөртөө шин­гээж чаддаг генераторын төрлүүд байдаг юм.

-Реактив, актив гэдгээ энгий­нээр
тайлбарлаач. Бид реактив чадлаа тооцож чадахгүй гэхээр бүр огт мэддэггүй байсан
хэрэг үү, эсвэл…?

-Реактив чадлын автомат бай­даг­гүй
бол яах вэ гэдгийг энгийн жишээгээр тайлбарлая. Тоос со­рогч залгангуут тог тасарчихлаа.
Ямар ч юм залгахад хүчдэл унадаг. Хүчдэл уначихаар актив чадал болох цахилгаан энерги
ирлээ ч тоос сорогчийг ажиллуулж чадах­гүй. Харин хүчдэлийг дээш нь болгохоор актив
чадал ирж тоос сорогч ажиллана. Реактив чадал урсаж ирээд хүчдэлийг дээшлүүл­дэг. Хүчдэлийг дээш, доош болго­дог юмыг
л реактив чадал гээд байгаа юм. Реактив чадал байхгүй бол актив чадал ганцаараа ирж нөгөө тоос сорогчийг ажиллуулж чадахгүй. Тоос
сорогчийг халааж байгааг нь актив чадал гээд
ойлго­чихож болно. Бид активдаа мөнгө төлөөд реактивд төлдөггүй учраас би Оросууд
хохироод байна гэж хэлээд байгаа юм.

-Реактив чадалгүй бол цахил­гаан
түгээж мөнгө олно гэсэн ойлголт байхгүй болох нь ээ?

-Яг тийм. Цахилгаан станц актив чадлыг иргэдэд өгч мөнгө олохын тулд хаалгаа нээх ёстой. Хүчдэлийг хүмүүст өгөх
гэж хаалга нээж байгаа гар нь реактив чадал.
Чулуудаж мөнгө олдог нь актив. Гэтэл дөнгөж саяхныг хүртэл хүмүүс реактив
чадал байдаггүй гэж маргадаг байсан. Бүр реактив чадал байдаггүй гээд академич болсон
хүн ч бий.

-Тэгээд хэн эхэлж ойлгов?

-Мэргэжлийн учир мэдэх улс бол тогтворжилт
хэцүүдлээ гэдгийг мэддэг, юм хийх ёстой гэдгийг ойлгодог. Шийдвэр гаргах төвшинд
эхэлж ойлгосон хүмүүс гэвэл Ерөн­хий сайд Н.Алтанхуяг, Боловсрол, шинжлэх ухааны сайд Л.Гантөмөр хоёр.

-Таныг бүтээлээ танилцуу­лаад явахаар
хүлээж авах хүн олдохгүй удсан гэж сонссон юм байна. Үнэн үү?

-Дөрвөн сарын хугацаанд хэн ч миний
ажлыг тоогоогүй нь үнэн. Гантөмөр сайдтай уулзаад схемээ үзүүлсэн чинь “Жинхэнэ
бүтээл байна” гээд дэмжсэн. Дараа нь Ерөнхий сайд дуудаж уулзаад реактив чадлын
талаар яриулсан. Физикийн хүн болохоор ойлгоод дэмжсэн.

-Хэрвээ реактив чадлаа тэг­лэх­гүй
бол өчнөөн станц бариад ч Оросоос салахгүй байж гэсэн бодол таны яриаг сонсоод төр­лөө?

-Яг тийм. ТЭЦ-10 хүртэл барь­сан ч Оросоос
салж чадахгүй. Жил бүр 50-иад тэрбум
төгрөгөө өгсөөр байх болно. Орос байхгүй
бол тогтворжилтоо хийж чадахгүй бай­сан. Өмнө нь Орос байхгүй бол тогт­воржилт байхгүй
болж, жаахан асуудал гарахад л генераторууд бүгд унадаг байсан шүү дээ. Хөл­дөх
аюул ойрхон байсан гэсэн үг. Реактив чадлаа
ойлгоогүй байхад аваар биш ердийн сэлгэн залгалт хийхэд л бүх станц унтрах эрс­дэлтэй.

-Дөрөвдүгээр станцын өргөт­гөлийг
англичууд нэлээд өндөр өртгөөр хийсэн. Өөрсдийнхөө юмыг оруулж ирж тавьсан боло­хоор
тэгсэн үү?

-Ер нь бол тэгээд ойлгочихож болно.
Англичууд бүгдийг нь аваад хаяж байгаад шинэчилдэг боло­хоор үнэтэй гарчихаж байгаа
юм. Монголд яг таарсан инженерийн шийдлийг тэд гаргаж чадахгүй. Гэтэл Оросын хуучны
юмнуудад Англиас ч илүү зүйл байна. Би тэр
гоё юмнуудыг нь үлдээгээд зөвхөн тархийг нь солино. Тэгээд гар ажиллагаатайг нь
автомат болгоно. Долгионоос хамгаалдаг шүүлтүү­рүүд байдаг. Тэр шүүлтүүрийг нь Монголдоо
тохируулж хийсэн. Монголын радиус Английнхаас өөр. Монголын дотооддоо ялга­руул­даг
долгионы өнгө, давтамж нь өөр байдаг юм. Өөрөө хардвэй­рээ зохион бүтээж байгаа
болохоор тэрэнд нь таарсан шүүлтүүрийг лабораторид сонгочихож байгаа юм.

-Гаднаас техник программ хангамж
авч ашиглахгүй зөвхөн өөрөө зохион бүтээхээр зард­лын хувьд асар их зөрүү гардаг
гэсэн. Хэр зөрүү гардаг вэ?

-IT-ийн бизнест материаллаг өртөг
гэж байхгүй л дээ. Англид байхдаа материаллаг зардлыг хэдхэн центээр тооцож асар
их ашиг олдогийг хараад гайхсан. Хямд өртөгөөр сонирхолтой, ухаа­лаг бизнес хийж
байгаа нь таалагд­сан. Миний хийсэн хардвэр, софт­вэрийг хэн нэгэнд өгөхөд шууд
хийж чадахгүй. Хийсэн ажлаа дөрвөн жил туршлаа. ТЭЦ II дээр хагас жил гаруй тасралтгүй
найдвартай удир­даж байна. Би хардвэр, софтвэ­рийг ганцаараа хийсэн ч судал­гаа­ны
болон механик ажилд 40 гаруй хүн хамтарсаны
хүчинд ийм үр дүнд хүрсэн. Монголын анхны цахим генераторын удирдлагыг харахын төлөө
эрчим хүчнийхэн сэтгэл нийлж ажилласанд баярлаж байгаа. Англид гэхэд ийм бүтээн
байгуулалтыг зуун жилд нэг удаа л хийдэг. 1965 онд Англид хийсэн хардверийг өнөөдрийг
хүртэл зарж байна. Барууны технологийг бид
маш их өөрчилсөний эцэст, өчнөөн зардал гаргаж байж хөрсөндөө буулгадаг.
Жишээ нь программ хангамжийн нэг төхөөрөмж авахад л 4000 ам.доллар. Тэр тэр төхөө­рөм­жийн
өөрийн өртөг нь 30 ам. доллар. Газын бойлуурт байгаа электроникийн хавтангийн өөрийн
өртөг нь 30 ам.доллар. Гэтэл тэр бүтээгдэхүүнийг зах зээл дээр 300 ам.доллараар
зарж байна. Бид 4000 ам.доллараар юм худалдаж авч байж яаж 30 доллартай өрсөл­дөхөв.
Миний хувьд тэрийг нь 30 доллар биш 10 доллараар хийчих­сэн. Үлдсэн нь бидний оюуны
ашиг. Дэлхийн хэрэглэгч болж байгаагаа
IT-гийн бизнес Монголд хөгжсөн гэж ярьдаг нь хөгжил биш л дээ.

-Таны бүтээлийг амьдралд хэрэгжүүлэхэд өртөг шаардах уу?

-Дахиад дөрвөн жил сууж бү­тээн байгуулалт
хийхгүй. Нэгэнт схем, хардвэр, софтвэр нь
бат­лагд­сан. Хавтангаа янзалж, гагнаж туршаад тавихад хэдхэн сарын хугацаа хэрэгтэй.

-Эрчим хүчний станцуудад системээ
суурилууллаа. Өндөр технологийн системийг тэгээд хэн ажиллуулах вэ?

-Характерийг нь бид өөрсдөө тодорхойлохоос
аргагүй. Бид гэдэг нь хувийн институт. Түүнээс биш агентлаг тодорхойлоход хэцүү.

-Оюуны өмчөө хамгаалах талын юм
хийсэн үү?

-Ази, Америкийн патентаа хам­гаалдаг
хоёр янзын аргын нэг нь нэр. Нэгдүгээрт би NаNyam гээд өөрийнхөө нэрээр хамгаалчихаж
байгаа юм. Хоёрдугаарт технологи нь өөр. Минийхийг салгаж аваад англичуудын ТЭЦ-4-т хийсэн гене­ра­торт залгаад 50, 60 герц
өгөхөд бүгд ажиллана. 100-200-г өгөхөд Английнх ажиллахгүй, харин ми­нийх ажиллаж
байх жишээтэй. Схем нь огт өөр гэсэн үг. Манайхан гаднаас хуулаад тавья гэдэг. Тийм боломж байхгүй. Гадны компаниуд юу гэж хоол
олж байгаа юмаа дэлгэх вэ дээ. Харин их, дээд сургуулийн багш, оюутнууд нь өөрсдийгөө сурталчилж юмаа тавьдаг. Үйлдвэрт хэзээ ч байж болохгүй хүүхдийн тоглоом маягийн стандарт бус схемүүд
байдаг.

–Англичуудын хэмжээний бүтээлийг
монгол залуу хий­чих­лээ гэж ойлгож байна. Одоо бүтээлээ мөнгө болгох хэрэгтэй.
Жишээ нь Англи бүтээлээ яаж мөнгө болгодог юм бэ?

-Англичууд хардвэр, софт­фэ­рийг зохион
бүтэж байгаа техно­логи, ноу хаугаа стандарт
болго­дог. Тэр стандартыг нь америк мэдэхгүй болохоор худалдаж авъя гэдэг.
Англичууд мэдээж зарахгүй, 2000 паундаар үнэлчихдэг. Аме­рик­чууд жил бүр 2000 паунд
ту­шааж лицензээ сунгуулж мөнгөө үрэхийг хүсэхгүй. Англи инженер­тэй гэрээ хийгээд
бүх технологио өгдөг. Гэрээ хийсэн англи инженер Америкийн софтвэр, хардвэрийг Английн стандартад хөрвүүлдэг. Хасахыг нь хасч,
өөрчлөхийг нь өөрчлөөд. Үндэсний үйлдвэрлэлээ хамгаалдаг бамбай бол стандарт. Гэтэл бид евро стандартыг нутаг­шуулна
гэж яриад байдаг. Энэ ажлыг эхлүүлсэн хүн бол
оюутны гэмт хэрэг хийснээс ялгаагүй. Дэл­хий стандартаараа өрсөлдөж бай­хад
бид бамбай, сэлэмгүй нүцгэн гараараа тулалдах гээд байна л даа. Үнэхээр Евро стандартыг авчих юм бол энд байгаа бүх үйлд­вэр
хаагдаж бүгдийг европоос авна гэсэн үг. Европоос Герман, Франц хоёрын үйлдвэрлэл
асар хурдтай өсч байна. Стандарт нь тэр хоё­рынх учраас өсч байгаа юм. Нөгөө­дүүлээ
хэрэглэгч болгочихсон гэсэн үг.

-Тэгвэл таны бүтээсэн ноу хаугаар
мөнгө олох ямар боломж байна. Мөнгө олохын тулд Монгол яах ёстой вэ?

-Стандарт гэдэг бол миний хардвэр,
софтвэр зохион бүтээж байгаа ноу хау. Энэ ноу хауг “Ма­найх ийм стандарттай болчихлоо.
Гаднаас юм оруулж ирж болно. Гэхдээ тэрийгээ монгол стандарт руу оруулаад зарж болно”
гэчихвэл мөнгө олоход асуудалгүй. Англид
ийм дүрэм үйлчилдэг. Капиталист улс импортоо
ингэж хамгаалдаг. Америк Англид жил бүр их мөнгө төлөлгүйгээр англи инженерийг хөлсөлдөг
гэж ярьсан даа. Яг тэрэн шиг LG утсаа манайд заръя гэвэл надад
бүх технологио өгнө. Манай инженерүүд тэрийг нь хасахыг нь хасч, сайжруулахыг нь
сайжруу­лаад Монголдоо хийнэ. Гэхдээ LG гэсэн нэрээрээ гарна. Англи ингэж хөгжиж байна.

-Таны бүтээсэн системээр дэлхийн
хэмжээний өрсөлдөг­чид гэвэл хэн байна?

-Миний удирдлагын системийн генераторын
бизнест гэхэд дэл­хийд хоёрхон монополь компани бий. Нэг нь Английнх, нөгөө нь Америкийнх.
Энэ хоёр зах зээл дээр өрсөлддөг. Монополиор байлд­даг. Дээд сургуулийн док­торууд
капитализм чөлөөт өрсөл­дөө­нөөр хөгждөг гэдэг. Үнэн хэрэг­тээ импортоо хамгаалж
байж, ху­вийн компаниуд нь улсынхаа за­хиалгаар юм хийж, улс нь моно­полио дэмжиж
байж хөгждөг.

-Засгийн газар “манайх ийм стандарттай”
гэсэн шийдвэр гаргачихад л болно гэсэн үг үү?

-“Манайд ийм стандарт байна, өөр стандартаар
бүтсэн софтвэр, хардвэрийг оруулахгүй” гээд
хууль гаргачихна гэсэн үг. Гэхдээ тэр нь улсын биш хувийн өмчид байна. “Хайнз” гээд
кетчуп бий. Технологи нь нэг номер. Тэрний стандартыг Засгийн газраас нь хүлээн
зөвшөөрч муу кетчупыг хорьж 30 жил монополдсон. Ингэж оюуны өмчийг дэмжиж хамгаалдаг.
Барууны юм чанартай гэдгийн гол нууц нь энэ. Гэтэл бид ардчиллаа эхлэхдээ Америкийн профессорыг авчраад заавраар нь явчихсан.
Америкт очоод профессоруудтай нь уулзахаар амьдралаас тэс өөр чөлөөт өрсөлдөөн гэж ярьдаг. Үйлдвэр дээр ажиллаж байгаа хүмүүстэй
нь уулзаад асуухаар “Мэддэггүй нь хичээл заадаг, мэд­дэгүүд нь үйлдвэр дээр ажилладаг”
гэж байгаа юм. Үйлдвэрлэлийн процесс гээд байгаа нь энэ.

-Шилдэг эрдэмтний шагнал аваад
удаагүй байтал төрийн соёрхолт инженер болчихлоо. Засаг үнэлж байгаа болохоор боломж
олгох байх. Ямар нэг зүйл амласан уу?

-Инноваци гээд гаднаас орж ирдэг импортын
олон тэрбумын захиалгаас хийж чаддагаа ав гэсэн.

-Залуу хүн ийм амжилтад хүрлээ. Ингэхсэн тэгэхсэн гэсэн хүсэл буцалж байгаа биз дээ?

-Бүх инженерүүд маань Анг­лийн сениор
инженерийн түвшинд бүгдийг хийж эхэлнэ. Бүх
зах зээлд бүтээгдэхүүнээ борлуулна. Тэгээд ирвэл Обамад таалагдана. “Овоо доо, энэ
монголчууд чинь арав, хорин тэрбум доллар хаячихад дотроо шингээгээд авах чадвартай
болчихлоо” гэж олзуурхана. Хувийн институт хийгээд ирэхээр Обама ойлгож эхэлнэ.

-Обамад таалагдвал яана гэж, сайн
ойлгосонгүй?

-Барууны өндөр технологийг сайжруулаад
зохион бүтээчихээр геополитикийн хувьцаагаа авах боломж нээгдэж байгаа юм. Геопо­литикийн
хувьцаа гэдэг нь Орос Хятадын хөрш улс орнуудад
АНУ үнэгүй олон арван тэрбум доллар өгч Орос Хятадын хараат улс бо­ло­хоос
урьдчилан сэргийлдэг. Жишээ нь Швед, Тайвань байна. Гэхдээ энэ хувьцааг авах хоёр
нөхцөл байдаг. Барууны техноло­гийг өөрсдөө үйлдвэрлэдэг байх, улс төр эдийн засгийн
тогтолцоо нь ухаалаг энгийн автоматаар хөгждөг систем байх гэсэн шалгуур нөхцөл
байдаг юм. Шингээх техникийн болон улстөрийн боломжийг нь харж байж өгдөг л дөө.

-Улс төр, эдийн засгийн тог­тол­цоо
нь ухаалаг, энгийн, авто­матаар хөгждөг гэдэг нь…?

-Капиталист бол автоматаар хөгждөг
тогтолцоо. Саяхан Горба­чёв, Тетчер хоёрын үерхлийн талаар баримтат кино үзлээ.
Гор­бачёв эхлээд Тетчерийг өрөөндөө оруулж
байгаа юм. Баахан бичиг цаас, бөөн ажил ундарсан өрөө. Тетчер нөгөөхөө магтаад,
нөгөөх нь аймаар ажилтайгаа яриад. Эмэгтэй хүний дотуур хувцасны загвар батлахад
хүртэл санаа оноогоо нэмэрлэж, баталж гарын үсэг зурс­наа хүртэл ярьж байгаа юм. Дараа нь Горбачёв Тетчерийн өрөөнд орсон чинь
үзэг, цаас, бүр тамга ч байхгүй цомхон өрөө угтдаг. Ер нь Английн компаниуд тамгагүй.
Зөв­хөн гарын үсэг л байдаг. Тэгсэн хэр нь эдийн засаг нь автоматаар буцалж байдаг.
Горбачёв үүнийг нь хараад “Ямар ухаалаг юм
бэ” гээд өөрөөсөө ичсэн байдаг. Баруу­ныхан Орос, Монголчуудыг одоо ч гэсэн тэр тогтолцооноосоо салаа­гүй гэж
ярьдаг. Сүүлийн үед Зас­гийн газрын зарим сайд нар “Төр мэдлэгтэй, мэдлэггүй хүмүүсээ
шалгах гэдгээ больё, зах зээл шалгана” гэж ярьдаг болсон. Үнэ­хээр зах зээл л шалгадаг. Энэ ухаалаг системийг
Горбачёв сүүл­дээ ойлгоогүй хаясан л даа. Уг нь бол ардчиллын хоёр дахь хувьсгал
байгаа юм. Инженерийн агентлаг­гүй болоод
хувийн хэвшлийнхэн хийгээд эхэлбэл автоматаар хөг­жөөд ирнэ.

Ц.БААСАНСҮРЭН