Үүнээс зөрчлийн дуудлага мэдээлэл 1429, хулгайтай холбоотой 26, хүүхэд, гэр бүлийн хүчирхийллийн дуудлага 107, гэмт хэргийн шинжтэй 101 мэдээлэл бүртгэгдсэн байна.
Үүнээс гадна автомашин согтуу жолоодсон 94, хүний биед халдсан 79, эрүүлжүүлэх байранд хоносон 121 тохиолдол гарчээ.
Аравдугаар сарын 7-13-ны өдрүүдэд 8023 автомашин, 1549 чингэлэг нийт 1038 мян.тонн нүүрс экспортод гарчээ. Энэ нь өмнөх оны мөн үеэс 186 хувь буюу 1.9 дахин өссөн үзүүлэлт юм.
Эрдэс бүтээгдэхүүний нийт экспорт дунджаар 80 хувийн гүйцэтгэлтэй байна. Тухайлбал,
Оны эхнээс 20,5 сая тонн нүүрс экспортолсон нь өмнөх оны мөн үеийн хэмжээнээс 58.5 хувиар өссөн гэж Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн яамнаас мэдээллээ.
Хятадын Коммунист намын ХХ их хуралд зориулсан “BBC”-гийн тоймч Алексей Калмыковын “Хятад гайхамшгийн төгсгөл. Коммунист нам Си хоёр Хятадыг хааш нь хөтлөнө вэ” нийтлэлийг орчуулан хүргэж байна.
Хагас зуун хүрэхгүй хугацаанд ядуу буурай орныг дэлхийн хоёр дахь эдийн засаг болгож, амьжиргааны түвшингээрээ Оросыг гүйцэн түрүүлсэн “Хятадын гайхамшиг” шинэ удирдагчтай болсноос хойш Хятад улс хамгийн муу төлөвлөгөөтэй шинэ таван жилдээ алхан орж байна.
Хятад улс хэд хэдэн хямралд нэгэн зэрэг нэрвэгдэж, коммунистуудын оршин тогтнолд заналхийлэл болж байна. Хятадын өнөө үеийнхэн бүгд Си Жиньпиний үед албан тушаалд очсон бөгөөд 10 жилийн хугацаанд намын толгойд ажиллаж улс орноо удирдсан билээ. Гэхдээ зам нь дардан байсангүй олон бэрхшээлтэй тулгарсан. Хятад барууныхантай муудалцан эдийн засаг нь уруудав. Төмөр нударга, төвлөрсөн төлөвлөлт дээр бооцоо тавьсан нь Хятад улсыг ковидын мөнхийн түгжрэлд оруулж, эзлэн түрэмгийлэгч Владимир Путины хорт холбоотон болгов. Гэсэн хэдий ч Си дарга бүх зүйл төлөвлөгөөний дагуу явж байна хэмээн төлөвлөсөн замаа зогсоохгүй байхаар шийдэв. Ингэхийн тулд 69 настай Си Жиньпин гурав дахь таван жилдээ нам, улс орны тэргүүний суудалд үлдэж, арван жилд даргаа сольж, Улс төрийн товчооны гишүүдийг 68 наснаас хэтрүүлэхгүй тэтгэвэрт гаргадаг байсан Хятадын уламжлалыг таслав.
Өнгөрсөн ням гаригт Си Жиньпин ХКН-ын олон өдрийн хурлыг нээж өмнөх чуулган дээр нэг хагас дахин урт байсан үгээ бодвол хоёр цагийн товч үг хэлж юу ч өөрчлөхгүй гэж хэлэв. Хэлсэн үгнээс нь харахад Си Жиньпин үндсэн таван чиглэлээ хэвээр нь үлдээх юм байна.Улс орны аюулгүй байдлын зэрэгцээ эдийн засаг, технологийн хөгжил нь “нэн тэргүүний зорилт” байх аж. “Нийтийн хөгжил цэцэглэлт”-ийн төлөө хятадуудын дунд баялаг бүтээгчдийн хөрөнгийг хураан баялгийн дахин хуваарилалт явуулах гэнэ. Мөн Тайваньтай “дахин нэгдэнэ” гэдэгт Си Жиньпин эргэлзэхгүй байгаа аж. Гэтэл Хятадад өнөөдөр мөнгө нь улам бүр багасч байна. Си Жиньпинийг төр, засгийн эрхэнд гарах үед буюу 10 жилийн өмнө Хятад улс манай гарагийн хамгийн эрчтэй хөгжиж байсан улс байсан билээ. Дэлхийн санхүүгийн хямрал болсон 2008 оныг ажралгүй давж, 2010 онд Япон улсыг гүйцэж түрүүлж, дэлхийн хоёр дахь том эдийн засагтай болж үндэсний баялгаа хоёр дахин өсгөж, нэг хүнд ногдох ДНБ-ээр Орос болон хөгжиж буй бусад орныг давж чадсан.Тэгвэл Си Жиньпиний үед эдийн засгийн өсөлт жилд 6-8 хувь болон удааширсан бол энэ онд Коммунист нам 5.5 хувь гэсэн бүр ч даруухан зорилт тавьжээ. Харин дэлхийн эдийн засагчид энэ улсыг 3.0-3.5 хувиас илүү гарахгүй гэж байна.
Хятад улс “тэг ковид” гэдэг бооцоо тавьсан бөгөөд эхэндээ энэ нь эдийн засгийн өсөлтийг сэргээхэд тусалсан. Гэсэн хэдий ч цаг хугацаа өнгөрөх тусам эрт баярлаж байсан нь тодорхой болов. Өнөөдөр Хятад улс гурав дахь жилдээ ковидын байнгын “түгжрэлд” амьдарч байна. Бүхэл бүтэн том хотуудын иргэд байшиндаа түгжигдэх нь хэвийн үзэгдэл болсноор хэрэглээ, худалдаа, аялал жуулчлалд сүйрэл учирч, эдийн засаг удааширч, нийгмийн дургүйцэл нэмэгдсээр байна.
Си Жиньпин чуулганы үеэр хэлэх үгэндээ хорио цээрийн дэглэмийг хөнгөвчлөх байх хэмээн олон хүн хүлээж байсан ч талаар болов. Үнэндээ үр дүнтэй вакцингүй, ковидоор өвчилсөн иргэдэд энэ өвчнөөс хамгаалах дархлаа тогтохгүй байгаа бол 1.5 тэрбум хятадыг хорионоос гаргах нь мэдээж эрсдэлтэй явдал. Жишээлбэл, хүн ам нь дөрөв дахин цөөн, эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээний тогтолцоо нь Хятадаас хамаагүй муу АНУ-д л гэхэд сая гаруй хүн ковидоор нас барсан.
Хятадын гол хямрал, бэрхшээл нь үл хөдлөх хөрөнгийн зах зээл болоод байна. Энэ бэрхшээл дөнгөж эхэлж байгаа бөгөөд дахиад хэдэн жил Си Жиньпиний толгойны өвчин болно гэдэг нь тодорхой болчихоод байна.
Сүүлийн жилүүдэд барилгын үнийн хурдацтай өсөлт нь Хятадын эдийн засгийн нийт өсөлтийн ойролцоогоор 25 хувийг эзлэн асар их хувь нэмэр оруулсан. Хятадын хүн амын нийт баялгийн гуравны хоёр нь орон сууц юм. Орон сууцны хөрөнгийн өсөлт нь 1990-ээд онд хятадууд орон сууц худалдан авах боломжтой болсноор эхэлж, хотжилтоор үргэлжлэн гол хөрөнгө оруулалт болсон ч Си-гийн засагласан сүүлийн жилүүдэд дамын наймааны гол объект болсон. Зах зээл дээр үнийн хөөс үүссэн учир хоёр жилийн өмнөөс эрх баригчид үнийг боломжийн түвшинд хүргэж, хоосон газар оруулсан мөнгийг бусад хэрэгцээт салбарын хөрөнгө оруулалт болгож, зөв хэрэглээ рүү чиглүүлэхийн тулд уг хөөсийг багасгахаар шийдсэн.Тэд хөрөнгө оруулагчдад зээл олгох нөхцөлийг чангатгаж, эрсдэлтэй хэд хэдэн компанийг дампууруулсан. Ийнхүү үнэ буурснаар хүмүүс орон сууц худалдан авахаа хойшлуулж, урт хугацааны барилгын ажил шаарддаг моргейжийн зээлд хамрагдахаас татгалзаж эхэлсэн. Энэ бүхэн Хятадын банкуудад хүндрэл учруулсан.
Хятад улсын орон сууцны үл хөдлөх хөрөнгийн нийт үнэ 52 их наяд ам.доллараар үнэлэгддэг. Хэрэв Хятадын эрх баригчид энэ хямралыг даван туулж чадахгүй бол байдал хяналтаас гарч, 1990-ээд оны эхээр Япон, 2008 онд АНУ-д тохиолдсон шиг эдийн засгийн уналтад орж магадгүй юм. Гэхдээ асуудал зөвхөн орон сууцны зах зээлээр хязгаарлагдахгүй гэдэг нь тодорхой байна.
Хятад улс хөгжингүй улсуудыг гүйцэх боломжоо шавхсан бөгөөд эрх баригчид үүний оронд хөгжиж буй эдийн засгийн замаас хэрэглээнд суурилсан хөгжингүй загвар руу шилжүүлэхээр оролдож эхлэв. Гэсэн хэдий ч эд баялгаас хөгжил цэцэглэлтэнд хүрэх зам нь ядуурлаас гарах явдлаас илүү урт бөгөөд хэцүү зүйл байдаг.
Си Жиньпин Хятадад орчин үеийн социализмыг амлаж байна. Гэхдээ үүнд нь нэгдүгээрт, хүн ам зүй нь саад болно. Нэг хүүхдийн бодлого Хятадыг хөгширсөн орон болгосон. Мөн залуучуудын дунд ажилгүйдэл бараг 20 хувь байна. Хоёрдугаарт, өсөлтийн хөдөлгөгч хүч болох хотжилт, үйлдвэржилт нь хүчээ шавхчихаад байна.Боломжтой бүх хүмүүс аль эрт тосгоноос хот руу нүүсэн бөгөөд энд хятадуудын 60 гаруй хувь нь амьдарч байна. Аж үйлдвэр, эрчим хүч, дэд бүтэц, үл хөдлөх хөрөнгийн салбарт дутагдаж байсан бүх зүйл аль хэдийн баригдаж дууссан. Иймээс ядуу байсан жилүүдэд хуримтлагдсан эрэлт нийлүүлэлтийн хурд хамаагүй удааширсан гэсэн үг. Дотоодын эрэлтийн бууралтыг гадаад эрэлтээр нөхөх боломжтойч энд ч бас асуудал бий.
Цар тахал даяаршлыг эрс удаашруулж, дэлхийн барааны үйлдвэр, дэлхийн хамгийн том хэрэглээний зах зээл, дэлхийн хамгийн том эрчим хүчний импортлогч, дэлхийн худалдааны тэргүүлэгч гүрэн болох Хятад улсын байр суурийг ганхуулан алдагдуулсан. Мөн цар тахлын дараа хөгжингүй эдийн засагтай улсууд дээд амжилт тогтоогоод буй инфляцийг даван гарахын тулд зээлийн бодлогоо зогсооход хүрэв. Ийнхүү хөгжингүй улсуудын хүн ам, аж ахуйн нэгжүүд мөнгөө хэмнэж эхэлснээр юуны түрүүнд гол нийлүүлэгч Хятад улсын барааны хэрэглээ эрчимтэй буурч байна.
ОХУ-ын Украины эсрэг түрэмгийллийн улмаас дэлхий нийт 2,8 их наяд ам.долларын алдагдалд оров.Оросуудын өдөөсөн дайны үр дүнд дэлхийд эрчим хүчний хямрал өрнөж, барууны хэрэглэгчид Хятадын барааг худалдан авах мөнгө бүр ч багасах болсон. Хятадын Оросын эрчим хүчний нөөцийг хөнгөлөлттэй үнээр худалдаж авах түр зуурын ашиг нь ч энэ улсын алдагдлыг нөхөхгүй болсон.Хятадад хямд эрчим хүч бус бүтээгдэхүүнийг нь худалдан авагч хэрэгтэй. ЗХУ оршин тогтнож байсан 1990 оноос хойш анх удаа газрын тосны эрэлт энэ жил гурван хувиар буурав. Харин 2030 оноос хойш л хийн хэрэглээ эрс нэмэгдэх байх. Мөн Оросын нүүрс Хятадын хэрэгцээний ердөө нэг орчим хувийг хангадаг. Путины дайны Хятадад үзүүлэх хоёр дахь таагүй үр дагавар бол барууны улсуудтай зөрчилдөөнийг нь улам хурцатгаж өгсөн явдал юм. Хонконгийн эрх чөлөөг дарангуйлж, уйгурчуудыг хэлмэгдүүлсэн, Тайванийн эсрэг явуулж буй бодлогоос нь болж Хятадтай барууны харилцаа аль хэдийн хурцдаад байна. Товчоор Си Жиньпиний сүүлийн үед явуулсан бодлого Хятад улсыг барууны стратегийн гол дайсан гэсэн байр суурийг улам л бататгасаар байна. Си Путин Украин руу түрэмгийлснийг буруушаахаас татгалзсан нь уг харилцааг бүрмөсөн сэвтүүлэв. Гэхдээ Хятад Оросыг зэр зэвсэг, мөнгөөр биш зөвхөн дипломат аргаар дэмжиж байгаа тул АНУ өнөөг хүртэл хоёрдогч хориг арга хэмжээ авахгүй байгаа юм. Гэвч Жо Байдены засаг захиргаа Дональд Трампын үед тохирсон худалдааны хязгаарлалтыг цуцлаагүй төдийгүй Хятад руу технологи дамжуулах хоригийг улам чангатгаад байна.
Одоо тулгараад байгаа асуудлууд хурдан шийдэгдэхгүй боловч Хятад улсын эдийн засаг жилд 4 хувиар өснө гэж эдийн засагчид таамаглаж байна. Энэ хурдаар Хятад улс ирэх арван жилийн дундуур л эдийн засгийн хэмжээгээр АНУ-ыг гүйцэж, гүйцэх болно. Хэрэв бүх зүйл төлөвлөгөөний дагуу явж, барууны орнууд эдийн засгийн хямралаас зайлсхийж чадвал Хятадын эдийн засгийн өсөлт 5 хувиас давж магадгүй юм. Тэгвэл 2020-2035 он хүртэл эдийн засгаа хоёр дахин өсгөх Коммунист намын тавьсан зорилт биелнэ гэж “Bloomberg Economics”-ийн эдийн засагчид тооцоолжээ.Үүнийг хийхийн тулд Хятад ковидыг зогсоох, үл хөдлөх хөрөнгийн зах зээл дэх хямралыг хурдан даван туулахаас гадна тэтгэврийн насыг нэмэгдүүлэх, хүн амын нийгмийн хамгааллыг бэхжүүлэх зэрэг зовлонтой, өндөр өртөгтэй шинэчлэл хийх шаардлагатай болно. Мөн Хятадын төр, засгаас томоохон хувийн бизнесийн хөрөнгөнд халдах явдал, барууны улсуудаас үзүүлэх нөлөөлөл зэрэг нь таагүй бас хор хөнөөлтэй зүйл болно.
Хятад улс өөрийн нөлөөллийн хүрээг тэлэхийг хичээж, гадаадад идэвхтэй хөрөнгө оруулалт хийж байна. Тэрээр дэлхийн хамгийн том армитай, цөмийн зэвсэгтэй, НҮБ-ын Аюулгүйн зөвлөлд суудалтай улс.Гэсэн хэдий ч түүнд эдийн засгийн хувьд барууны орнуудтай өрсөлдөхөд хэцүү хэвээр байх болно. Өнөөдөр Хятадын ДНБ 20 их наяд доллар буюу дэлхийн эдийн засгийн 20 орчим хувийг эзэлж байна. Харин АНУ-д 25 хувь, өндөр хөгжилтэй орнуудад 60 хувь нь оногдож байна.
Си Жиньпинд энэ бүх асуудалд хариулахад ердөө таван жил л үлдээд байна. Үндсэн хуулийн өөрчлөлт нь түүнд насан туршийн засаглалыг бий болгож чадахгүй. Таван жилийн дараа дахин их хурал, дахин нууц тэмцэл өрнөнө. Энэ хугацаанд түүний хийх ажлаас улс орон нь хаашаа, яаж, хэрхэн хөгжих нь шууд хамаарна.
“Коммунист намын улс төрийн бодлого нь нийгэм, эдийн засгийн нөхцөл байдлыг сайжруулахад суурилдаг. Дундаж хятадууд бүх зүйл сайнгүй байгааг мэдэх болно. Иймээс Хятад улсын сүүлийн хэдэн арван жил дассан өсөлтийн хурдыг сааруулах нь өөрөө сорилт болж байна гэж Сингапурын “RSIS” судалгааны төвийн Коллин Кох тайлбарлав.
Си Жиньпин дарангуйллыг бэхжүүлэх, баялгийн дахин хуваарилалт, барууны улсуудтай зөрчилдөх зэрэгт ихээхэн “амжилт” гаргасан. Энэ арга нь цаашид ажиллаж чадах эсэхийг таван жилийн дараа мэдэх болно. Хэрвээ Си Жиньпин дөрөв дэх удаагаа удирдагчийн суудалд үлдвэл 10 жилийн дараа Хятад 20 жилийн эрх мэдэлтэй 80 настай удирдагчтай байх болно.
Түүхэн туршилт ид өрнөн явагдаж байна.
Орчуулсан Г.АМАРСАНАА
ҮСХ-ны мэдээллээр энэ жилийн ургац хураалтыг урьдчилсан байдлаар тооцон өмнөх оны мөн үетэй харьцуулахад үр тарианы хураалт 29.7 хувиар өсжээ.
Түүнчлэн:
Харин хураасан таримал тэжээл 13.8 хувиар, бэлтгэсэн гар тэжээл 20.9 хувиар буурчээ.
Улсын хэмжээнд өнгөрсөн хоногт коронавируст халдварын 28 тохиолдол шинжилгээгээр батлагджээ.
Энэ нь өчигдрийнхөөс 7 тохиолдлоор нэмэгдсэн үзүүлэлт юм. Шинээр илэрсэн тохиолдлын 24 нь нийслэлд, 4 нь орон нутагт бүртгэгджээ. Ингэснээр улсын хэмжээнд батлагдаад буй “КОВИД-19”-ийн нийт тохиолдлын тоо 984 144-д хүрэв. Түүнчлэн “КОВИД-19”-ийн хүндрэл, архаг суурь өвчин хавсарсан шалтгаанаар нийт 2 131 хүн эндээд байна.
Нийслэлийн хэмжээнд хугацаат цэргийн албаны 2022 оны II ээлжийн цэрэг татлагыг аравдугаар сарын 20-23-ны өдрүүдэд зохион байгуулагдана.
Энэ оны I ээлжийн цэрэг татлагыг нийслэлийн төвийн зургаан дүүргийн хэмжээнд зохион байгуулсан бол II ээлжийг есөн дүүргийн хэмжээнд зохион байгуулах аж.
Хугацаат цэргийн албанд татагдагч нь цэрэг татлагын үеэр найман төрлийн шинжилгээ хийлгэж, эрүүл мэндийн үзлэгт орох юм. Мөн цэрэг татлагын байранд ирэхдээ дараах материалуудыг бүрдүүлж ирэх юм. Үүнд,
Цэрэг татлагын байрнуудын бэлтгэлийг бүрэн хангасан бөгөөд,
Малчид, тариаланчид, хадланчдад зориулсан мэдээ: Өнөө маргаашдаа ихэнх нутгаар хур тунадас орохгүй, өдөртөө дулаарна.
2022 оны 10-р сарын 18-ны 08 цагаас 20 цаг хүртэл: Төв болон зүүн аймгуудын нутгаар үүлэрхэг, Монгол-Алтай, Хөвсгөлийн уулсаар хур тунадас орно. Бусад нутгаар багавтар үүлтэй, хур тунадас орохгүй. Салхи ихэнх нутгаар баруун өмнөөс секундэд 5-10 метр. Дархадын хотгор, Хүрэнбэлчир орчмоор 2-7 хэм, Хангай, Хөвсгөл, Хэнтийн уулархаг нутаг, Завхан, Идэр, Тэс, Байдраг, Эг, Үүр голын хөндийгөөр 5-10 хэм, Их нууруудын хотгор болон говийн бүс нутгийн өмнөд хэсгээр 15-20 хэм, бусад нутгаар 9-14 хэм дулаан байна.
УЛААНБААТАР ХОТ ОРЧМООР: Багавтар үүлтэй. Хур тунадас орохгүй. Салхи баруун өмнөөс секундэд 5-10 метр. Өдөртөө 11-13 хэм дулаан байна.
БАГАНУУР ОРЧМООР: Багавтар үүлтэй. Хур тунадас орохгүй. Салхи баруун өмнөөс секундэд 5-10 метр. Өдөртөө 10-12 хэм дулаан байна.
ТЭРЭЛЖ ОРЧМООР: Багавтар үүлтэй. Хур тунадас орохгүй. Салхи баруун өмнөөс секундэд 5-10 метр. Өдөртөө 8-10 хэм дулаан байна.
2022 оны 10 дугаар сарын 19-нөөс 10 дугаар сарын 23-ныг
хүртэлх цаг агаарын урьдчилсан төлөв
19-нд Алтай, Хангай, Хөвсгөлийн уулархаг нутгаар, 20-нд төв болон зүүн аймгуудын нутгийн зарим газраар, 21-нд зүүн аймгуудын нутгийн зарим газраар хур тунадас орно. Салхи 19-нд Алтайн салбар уулсаар, 20, 21-нд говь, тал, хээрийн нутгаар секундэд 13-15 метр хүрч ширүүснэ. 20-нд нутгийн хойд хэсгээр, 21-нд нутгийн зүүн хэсгээр бага зэрэг хүйтэрч Алтай, Хангай, Хөвсгөл, Хэнтийн уулархаг нутаг, Завхан голын эх, Хүрэнбэлчир орчим, Идэр, Тэс, Эг, Үүр, Туул, Тэрэлж голын хөндийгөөр шөнөдөө 13-18 хэм хүйтэн, өдөртөө 0-5 хэм дулаан, говийн бүс нутгийн өмнөд хэсгээр шөнөдөө 3 хэм хүйтнээс 2 хэм дулаан, өдөртөө 11-16 хэм дулаан, бусад нутгаар шөнөдөө 5-10 хэм хүйтэн, өдөртөө 4-9 хэм дулаан байна. 22-ноос бага зэрэг дулаарна.
ХЗДХ-ийн сайд Х.Нямбаатарын хувьд нөлөөллийн маш сайн ажлыг сая хийлээ. Хэд хоногийн өмнө 48 дугаар сургуулийн ахлах ангийн сурагчдын зодооны асуудлыг “Өдрийн сонин” сурвалжлан мэдээлж шуугиан болсон. Үүнийг Х.Нямбаатар холуур өнгөрөөсөнгүй. Тэдгээр хүүхдүүдийг, эцэг эхчүүдийнх нь хамт, багш нарын төлөөлөлтэй нь хүлээн авч уулзсан нь болдог л нэг уулзалт байсангүй. Монголын Хууль зүйн сайдуудаас анх удаа хүүхдүүдийг биечлэн хүлээн авч “Юу хийж болохгүй“ талаас нь хэлж зөвлөсөн үйл явдал болов.
Хамгийн чухал нь тэдгээр хүүхдүүдийн хувьд амьдралдаа анх удаа уулзсан хамгийн том дарга нь байх. Энэ бол Хууль зүйн сайдын хувьд онцгой нөлөөлөл. Мөн тэдэнд алдааг нь биечлэн хэлж өгсөн анхны сайд байх. Тэгэхээр “Зөв байгаарай, сайн иргэд болоорой” гэсэн ХЗДХ-ийн сайд Х.Нямбаатарын үг хүүхэд бүрийн сэтгэлд насан туршид нь хадгалагдана. Ер нь бол тэгдэг юм. Энэ л сайн. Жишээ нь, миний хувьд амьдралдаа анх удаа хамгийн том даргатай уулзсан, үгийг нь сонссон түүх бол 1996 оны сонгуулиар С.Зоригтой хамт Дорнод руу онгоцоор ниссэн бороотой өдөр юм. Түүний сурталчилгааны хэдэн хуудсыг тас тэвэрчихсэн, хөдөөний хүүхэд, суудал зэрэгцэн бээвийж явсансан. Тэрээр “За Алтангэрэлийн дүү минь, наадуулаа хариуцаж явах нь. Онгоцны буудал дээр биднийг тосно оо” гэж хэлэнгээ хойд талд суусан намхан шар ах руу хандаж “Дэмбэрэлтэй ярилцав уу, би харж амжихгүй нь, өөрсдөө мэдээд шийд…” гэж түс тас хэлсэн үг санаанд тод үлджээ. Дэмбэрэл гэдэг нь тухайн үеийн Зах зээлийн хүрээлэнгийн захирал С.Дэмбэрэл /УИХ-ын гишүүн асан Самбуугийн Дэмбэрэл/. Намхан шар ах нь УБХ-ын гишүүн асан, Женко группийн анхны захирал Д.Баярцэнгэл ах байсан юм билээ. “Өөрсдөө мэдээд шийд” гэсэн үг одоо томчуудын амнаас гарахаа больсон байх өө. “Өөрөөсөө өөр хүнд итгэж болохгүй” гэдэг цаг үе ирчихсэн болохоор. Ингэж л хүүхэд байхад анх удаа уулзсан том даргын үг сэтгэлд дурайтал үлддэг юм даа.
-Энэ бол тухайн үеийн засгийн ажлын үр дүнг хамгийн тодорхой хүлээ н зөвшөөрч байгаагийн илрэл –
УИХ-ын гишүүн Д.Цогтбаатартай ярилцлаа.
-Ирэх оны төсөвт иргэдээ алагчилсан, хэмнэлтийг бодитоор хийж чадаагүй гэх зэргээр гишүүд янз бүрийн шүүмжлэлийг дэвшүүлж байна. Та ирэх оны төсөвт ямар дүгнэлттэй байна вэ?
-Аль болох хэмнэх гэж зорьсон төсөв орж ирсэн. Энэ нь Засаг яриад буй бодлогоо ажил хэрэг болгохыг хичээж байгааг харуулж байгаа юм. Миний хувьд Хэмнэлтийн хуулийг анх хэлэлцэж байхад л “эдийн засаг агшиж байгаа үед түүнийг улам хумьсан бодлого болох гээд байна шүү. Даралт нь буурч байгаа хүнд даралт буулгах эм өгдөггүй. Тэртэй тэргүй эдийн засгийн ийм нөхцөл байдалд хувийн хөрөнгө оруулагчид хөрөнгө оруулалтаа татна. Бүх тоглогчид хөрөнгө оруулалтаа татаж байгаа үед төр урсгалыг сөрөх ёстой. Ингэж байж эдийн засгийн хүндрэлийг харьцангуй зөөллөнө. Тиймээс эдийн засаг ийм байгаа үед хэмнэх нь зөв бодлого биш” гэж хэлж байсан. Энэ нь ч өнөөдөр амьдрал дээр бодитоор мэдэгдэж байна шүү дээ. Төсвийн хүрээний мэдэгдэлд зааснаасаа арай тэлсэн төсөв оруулж ирлээ. Хэмнэхийг нэлээн хичээсэн нь харагдаж байгаа хэдий ч эдийн засгийн бодит нөхцөл байдал өөрийн дүрмийг тулгаж буй хэрэг, тэгээд тэр нь ийнхүү тусгагдаж орж ирсэн болов уу гэж харж байна. 2019 оны Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөөр УИХ-ын гишүүд төсөв дээр санаачилга гаргаж ажиллах боломж хязгаарлагдмал болчихсон. Засгийн газрын оруулж ирсэн саналаас зөрсөн, эсвэл шинээр төсөл нэмж оруулах боломжгүй болсон шүү дээ.
Засгийн газраас оруулж ирсэн төсөвт бид мэдээж хүндэтгэлтэй хандана. Гэхдээ эргэлзээ төрүүлэхүйц талыг нь хэлэхгүй байхын аргагүй. Миний бодлоор эдийн засгийн ерөнхий нөхцөл байдлаа арай л өөдрөгөөр төсөөлсөн төсөв болчихов уу гэж харсан. Өнөөдөр байгаагаас огт өөр нөхцөл байдалтай байхаар төсөөлж оруулж ирсэн байна. Бодит эдийн засгийн нөхцөл байдал тийм амархан өөрчлөгдөх үү гэдгээ бодох хэрэгтэй. Төсөвт туссан үзүүлэлтийг харахад нөхцөл байдал ихээхэн сайжирна гэж төсөөлж орлогоо нэлээн өндрөөр тооцоолсон санагдсан. Гадаад нөхцөл байдал муу байна гэцгээж байгаа. 60 гаруйхан хоногийн дараа он гараад л гадаад нөхцөл байдал өргөс авчихсан юм шиг сайжирна гэж бодож буй бол энэ юу л бол? Харин гадаад нөхцөл байдал сайжрахгүй байсан ч эдийн засгийг ийнхүү өсгөж болно гэж байгаа бол өөр асуудал. Тэгвэл он гарахыг хүлээх юун.
Одоо л сайжруулмаар байна. Өөрөөр хэлбэл, гадаад нөхцөл одоогийнх шиг хэвээрээ байхад ДНБ-ий өсөлтийг таван хувьд хүргэж, инфляцийг найман хувьд барьж болохоор байгаа юм бол өнөөдөр яагаад сайжруулчихгүй байгаа юм бэ? Бид яагаад он гарахыг хүлээх ёстой юм бэ гэдэг асуулт гарч байна. Өөрөөр хэлбэл, төсвийг тооцоход суурь болсон төсөөлөл, өнөөгийн эдийн засгийн нөхцөлд ашиглаж буй тайлбар хоёр зөрчилтэй байгааг анзаарахгүй байхын аргагүй.
Төсвийн хуваарилалт дээр гишүүд янз бүрийн байр суурь илэрхийлсэн байна лээ. Үүнийг гишүүд ярих нь зөв. Ардчилсан тогтолцоо учраас ярьж хэлэлцэж байж шийднэ. Гишүүд нэмэлтээр төсөл тусгахгүй ч хуваарилалт дээр санаа оноогоо хэлнэ биз дээ.
-Хэмнэх нь буруу гэж та хэллээ. Тэгвэл орлого хязгаарлагдмал байгаа өнөөдрийн нөхцөлд ямар зохицуулалт хийх хэрэгтэй гэж харж байна?
-Эдийн засгийнхаа нөхцөл байдлыг бодитоор төсөөлөх хэрэгтэй. Нөхцөл байдал сайхан болчихно гэж төсөөлөх хэрэггүй. Хэрвээ нөхцөл байдлаас хамаарахгүй засч чадна гэж байгаа бол одоо засч эхлэх хэрэгтэй. Учир нь эдийн засаг, бизнесийнхэнд хүлээх цаг байхгүй шүү дээ.
-Цаашид дорвитой шийдэл авахгүй бол 2022 оны төсөв шиг хэд хэдэн удаа тодотгох эрсдэл үүсэх юм биш үү?
-Тодотгол хийгээд явж болно л доо. Аль болох тодотгохгүй байх нь эдийн засгийн тогтвортой байдалд чухал. Хэт хүлээлт бий болгочихоод дараа нь болохгүй байна гээд тодотгох нь хөрөнгө оруулагчдад сөрөг дохио өгнө. Тиймээс бодит тооцоотой байх нь чухал гэж бодож байна.
Бүтээн байгуулалт нь зайлшгүй хийгдэх шаардлагатай төслүүдийн төсвийг татна гэдэг нь бас буруу. Манай дүүрэгт хийгдээсэй гэж бодож байсан олон төсөлд хөрөнгө оруулалт оруулаагүй. Шинээр нэг ч бүтээн байгуулалтад хөрөнгө оруулахгүй гэсэн болохоор ойлгож хүлээж авч байгаа ч бас бодолцмоор зүйлс манай дүүрэгт лав олон бий. Тухайлбал, Сэлбэ голын далан, инженерийн бүтээн байгуулалт, орон сууцнуудын гаднах фасад дулаалгаас эхлээд ярих зүйл их байна.
-Ирэх оны төсөвт гадны хөрөнгө оруулалтыг 2019 оны хэмжээнд хүргэнэ гэж тооцоолсон байна лээ. Энэ боломжтой юу. 2019 онд таныг Гадаад харилцааны сайд байх үед гадаадын хөрөнгө оруулалт буцаад сэргэсэн шүү дээ?
-Тийм. Миний санаж байгаагаар бараг дөрвөн тэрбум доллар руу тэмүүлж байсан нь 2012 оныхоо өндөр үзүүлэлт рүү чиглэж байсан гэсэн үг. Мөн 2019 онд Монгол Улсын худалдаа түүхэн дээд хэмжээнд хүрсэн. Энэ чиглэлд тухайн үеийн У.Хүрэлсүх Ерөнхий сайдын Засгийн газар ихээхэн ажилласан. Гадаад худалдааны асуудлыг манай яам (Гадаад харилцааны яам) хариуцаж байсан. 2019 онд худалдаа түүхэн дээд хэмжээнд хүрсэн нь тохиолдол биш. Учир нь 2018 онд худалдааны эргэлт, экспорт мөн л түүхэн дээд амжилтад хүрсэн. Худалдаа эерэг тэнцэлтэй буюу ашигтай гарч байсан. 2019 онд бид 2018 оны түүхэн дээд амжилтаа эвдэж шинэ дээд амжилт тогтоосон. Ингээд худалдаа дахиад эерэг, ашигтай гарсан. Ийнхүү дээд амжилтууд давтагдана гэдэг нь энэ үзүүлэлт тохиолдол байгаагүй, тооцоотой төлөвлөн зорьсон дүн байсныг харуулж байгаа юм.
Манай засаг экспортын хөтөлбөрийг баталж, маш тодорхой, хоёргүй утгатай экспортын баримжаатай эдийн засгийн загварт анхаарч эхэлсний үр дүн гэж хэлж болно. Худалдаа, ялангуяа экспорт ийм байхад валютын нөөц өсөлттэй, төгрөгийн ханш тогвортой, гадаадын хөрөнгө оруулагчдын сонирхол өндөр байдаг нь зүй тогтол. Эргээд энэ нь эдийн засгийн бүх макро үзүүлэлтдээ эерэг хаялгатай байдаг.
Энэ жилийн төсөвт хөрөнгө оруулалтын ажлуудаа танаж, усыг нь шахсан байдалтай оруулсан гэж байгаа. Энэ нь нэг талаас зөв. Гэхдээ үүнд бас зөрчил ажиглагдсан. Ингэж их хэмнэнэ гэчихээд гадаад худалдааг 2019 оны түвшинд хүргэнэ гэж байгаа. Энэ бол төсвийн хөрөнгө оруулалтад одоо тавиад буй мөнгөнөөс хэд дахин давсан ашиг, орлогыг яриад байгаа юм шүү дээ. Ийм их орлого орж ирэхээр байгаа юм бол хөрөнгө оруулалтад тавьсан мөнгө чинь үүнд хэтэрхий жулдана. Илүү гарсан хөрөнгийг хааш нь хийх нь төсөвт тусгаагдаагүй байгаа болохоор улстөржсөн чиглэлд үргүй зарцуулагдах эрсдэлтэй. Ёстой төсвийг тиймээс харин тодотгож таарна. Гэхдээ 2019 оны түвшинд худалдааг хүргэнэ гэж зорьж буйд баяртай байгаа. Энэ бол тухайн үеийн засгийн ажлын үр дүнг хамгийн тодорхой хүлээн зөвшөөрч буйн илрэл юм.
-Хил гааль гацаатай байхад хөрөнгө оруулалтыг сэргээнэ гэдэг нь бодит байдалдаа нийцээгүй мөрөөдөл төдий болчих юм биш үү. Яаж ажиллавал бид гадны хөрөнгө оруулалтыг 2019 оных шиг хэмжээнд амжилттай татах вэ?
-Гадны хөрөнгө оруулалтыг татах чиглэлд энэ Засгийн газар ихээхэн хүчин чармайлт гаргаж зөв ажиллаж байгаа. Гэсэн хэдий ч “Эд нар одоо зүгээр болчихож” гээд гадны хөрөнгө оруулагчид ороод ирэхгүй. Энд цаг хугацаа шаардагдана. Гэхдээ амар орж ирэхгүй юм чинь больё гээд орхиж болохгүй шүү дээ. Одоо хэрэгжүүлж байгаа бодлогоо тууштай, туйлбартай удаан хугацаанд явуулж байж гадны хөрөнгө оруулагчид сая итгэж орж ирнэ. Үүнээс гадна гадны хөрөнгө оруулалтын бодлогоо хэрэгжүүлэхийн хажуугаар эдийн засаг амжилттай өсөөд эхэлбэл хөрөнгө оруулагчид орж ирнэ. Эдийн засаг доогуур байхад юу хүлээж, яаж ашиг олно гэж бизнесийнхэн хөрөнгө оруулалт хийх вэ дээ. Гадны хөрөнгө оруулалтыг хамгийн ихээр, аливаа сурталчилгаагүйгээр татдаг зүйл бол эдийн засгийн өсөлт. Унаж байгаа эдийн засагтай үед яаж ч яриад хөрөнгө оруулалт орохгүй. Тиймээс гадны хөрөнгө оруулалтын чиглэлд одоо хэрэгжүүлж байгаа бодлогоо тогтвортой байлга. Үүнийгээ тодорхой хугацаанд харуул. Өөрсдөө бас амжилттай урагшил. Тэгж байж л хөрөнгө оруулагчид орж ирнэ.
-Цар тахлын энэ жилүүдэд хил гаалийн асуудал Монгол төрийн толгойн өвчин болсон. Та бол энэ парламент дахь гадаад нөхцөл байдлаа бодитоор дүгнэж харах цөөн улстөрчдийн нэг. БНХАУ ковидод үнэхээр эмзэг хандаж байна уу, хиллэж байгаа бүх орнуудад манайх шиг хандаж байна уу та юу гэж харж байна?
-Ковидод мэдээж бүгд л эмзэг хандаж байгаа. Гэхдээ энэ асуудлыг гадаад бодлогын асуудал хариуцаж ажиллаж байгаа хүмүүстэй л нягталж ярих ёстой байх. Ямарваа нэгэн тайлбар тоочилгүй хил гаалийн асуудлыг нээлгэх ёстой. Ингэхгүйгээр бусад асуудлыг сайжирна гэж эрүүлээр төсөөлөх ямар ч боломжгүй. Үүнийгээ их тодорхой ойлгох хэрэгтэй.
Дэлхийн хамгийн том худалдааны эргэлттэй орнуудын нэг бол БНХАУ. Тэгвэл 2020, 2021 онд Хятад ковидын өмнөх үеэсээ давсан худалдаа хийсэн байна билээ. Жирийн үеийнхээсээ давсан худалдаа хийнэ гэдэг бол хөл хориогүй юм шиг л худалдаа хийсний шинж шүү дээ. Тэгэхээр бид худалдааны нөхцөл байдлаа газар дээр нь нарийвчилж судлах хэрэгтэй. Асуудал логистикийн дэд бүтцийн хоцрогдолд байна уу, захиргааны хүнд суртал, авлигад байна уу, хийгдээд буй гэрээ хэлэлцээрийн нөхцөлийн доголдолд байна уу гэх зэрэг олон өнцгөөс нөхцөл байдлыг ул суурьтай шинжиж, дүгнэх нь зөв.
-Валютын хомсдол, ам.долларын ханшийн өсөлт, төгрөгийн ханшийн уналтаас гаръя гэвэл хилээ нээх л хэрэгтэй болчихоод байна уу?
-Валютын хомсдол, төгрөгийн ханшийн уналт, инфляцийн өсөлт бол хил гаалийн нөхцөл байдалтай шууд холбоотой. Тиймээс гаднаас оруулж ирж байгаа бараа бүтээгдэхүүний хомсдол үүсчихээд байна. Бараа бүтээгдэхүүний хомсдол үүсэхээр мэдээж хэрэг үнэ өснө. Экспорт эрс буурахаар валютын нийлүүлэлт буурна. Үүнээс шалтгаалж гадаад валют хомсдож, ханш нь өснө, харин төгрөгийн ханш эсрэгээрээ суларна. Энэ хоёр зүйл давхцахаар эдийн засагт яг одоо болж байгаа процесс үүсдэг.
-Мөнгөн зээлийн үйл ажиллагааг зохицуулах тухай хуулийн гол зохицуулалт нь юу вэ?
-Энэ бол их чухал хууль л даа. Учир нь эдийн засгийн нөхцөл байдлаа аваад үзвэл жижиг дунд бизнесүүд хамгийн их ачаалал авчихсан хүнд байна. Энэ хүнд үед жижиглэн зээл олгож байгаа этгээдүүдийг зохицуулсан хуулийг илүү шударга болгож өгөхгүй бол иргэдийн аминд тулсан хэрэгцээн дээр нь дөрөөлөөд эрх ашгийг хохироох эрсдэл өндөр байгаа юм. Зээл олгогчдод нэлээн цэгцтэй шаардлагуудыг тавьж өгч байгаа.
Гэхдээ туслах гэж байна гээд популизм хийгээд зээлдүүлэгчдийн ажлыг хааж боогоод унавал жижиг зээл олгож байгаа бизнесийнхэн зогсох эрсдэлтэй. Нуухыг нь авах гээд нүдийг нь сохлов гэдэг шиг юм болно. Тиймээс үүнд зах зээлийн механизмыг нь хүндэтгэж бизнес боломжийг нь хаахгүй аль болох хэт зохицуулахгүй байх бодлогыг бас барьж ажилласан. Хуульд орж байгаа гол зохицуулалт нь нэгдүгээрт, энэ чиглэлийн үйл ажиллагаа явуулж байгаа этгээдүүд бүртгүүлэх ёстой. Ингэхдээ тодорхой шаардлагуудыг хангасан байх ёстой. Боломжийн зарим шалгуур үзүүлэлтийг л тавьж байгаа. Энэ нь зөвшөөрлийн процессоос хамаагүй өөр. Анхан шатны шалгуураа даваад бүртгэлээ авчихбал үйл ажиллагаа нь цааш үргэлжлэх боломжтой. Бүртгэлтэй болчихвол ядаж л татвар төлөлт нэмэгдэнэ. Нөгөө талаас бүртгэлтэй болчихвол санхүүгийн зохицуулах хорооноос тодорхой бодлого явуулж хяналт тавина. Санхүүгийн зохицуулах хорооны дэргэд төрийн болон төрийн бус байгууллагаас бүрдсэн зөвлөл байгуулагдана. Энэ зөвлөлөөс тодорхой дүрэм журмыг гаргаж ажиллана. Зээлийн хүүгийн дээд хэмжээг зөвлөл тогтооно. Тэгэхгүй бол дураараа хүү тогтоогоод байгаа юм. Тэр зээлийн дээд хэмжээ хэн бүхэнд ойлгомжтой байна.
Үүгээрээ иргэдэд ил тод байх боломжийг нь олгож байгаа юм. Анх хуулийн төслийг Засгийн газраас оруулж ирэхдээ ах дүү, хамаатан садан хоорондоо зээл олгоход тэрийг бүртгэх зохицуулалт орж ирсэн. Ингэж болохгүй. Энэ бол иргэний харилцаа. Танил тал, ах дүү, хамаатан садан бие биедээ зээл олгож байгааг ашиг гэж үзээд зохицуулах гэж оролдвол харин ч зохицуулж чадахгүй байдалд орно. Тиймээс ийм зүйл байж болохгүй гээд болиулсан. Ашиг олох гэж байгаа, тогтмол үйл ажиллагаа явуулж байгаа иргэд, аж ахуйн нэгж л бүртгүүлнэ. Энэ зэргээр жин банг нь тааруулж байна. Иргэдэд үүсэх эрсдэлийг аль болох буулгаж өгсөн. Үүнээс гадна хүн зээл авахдаа өөрийнхөө аль үнэтэй зүйлийг барьцаалдаг. Зээлийнх нь хугацаа дуусаагүй байхад барьцаа хөрөнгийг нь зарах эрсдэл байна. Эсвэл түүнийг үнэлэх үнэлгээ нь хэт доогуур үнэлэх гээд байдаг тал бий. Үүнийг зохицуулж зээлдэгчдийнхээ эрх ашгийг хангаж өгсөн хууль орж ирж байгаа.
Үндэсний статистикийн хорооноос мэдээлснээр, 2022 оны есдүгээр сард нүүрсний хилийн дундаж үнэ тонн тутамд 57 ам.доллараар, зэсийн баяжмалын хилийн дундаж үнэ тонн тутамд 85 ам.доллараар тус тус буурчээ.
Нүүрсний экспортын биет хэмжээ 2022 оны есдүгээр сард 4.2 сая тонн болж, өмнөх сараас 358.7 мянган тонноор өссөн бол үнийн дүн 623.3 сая америк доллар болж, 164 сая ам.доллараар буурсан байна.
Нүүрсний экспортын биет хэмжээ болон үнийн дүн, сараар
БНХАУ-д экспортолсон бараа бүтээгдэхүүний 54.2 хувийг чулуун нүүрс, 28.8 хувийг зэсийн баяжмал эзэлж байгаа бол Швейцар улсад экспортолсон барааны 99.9 хувийг алт эзэлжээ.
Экспорт 2022 оны эхний есөн сард өмнөх оны мөн үеэс 2.4 тэрбум ам.доллараар өсөхөд нүүрсний экспорт 3.0 тэрбум ам.доллараар, алтны экспорт 131.3 сая ам.доллараар өссөн нь голлон нөлөөлсөн байна.