Түүхч, доктор Д.Хоролдамбатай ярилцлаа.
-Есдүгээр сарын 10 “Хэлмэгдэгсдийн дурсгалыг хүндэтгэх өдөр”. Энэ бол монголчуудын хэзээ ч марташгүй гашуудлын өдөр. Тухайн үеийн гашуун түүхээс ярилцлагаа эхэлье?
-Монгол Улсад 1996 оноос эхлэн жил бүрийн есдүгээр сарын 10-ныг “Хэлмэгдэгсдийн дурсгалыг хүндэтгэх өдөр” хэмээн тэмдэглэх болсон юм. Энэ нь өнөө хүртэл тогтсон өдөр болоод байгааг юуны өмнө хэлье. 1937 оны есдүгээр сарын 10-ны бямба гаригийн шөнө нийтийг хоморголсон их баривчилгааг ДЯЯ-ны сайд, маршал Х.Чойбалсан эхлүүлжээ. Тэр оросуудын заавраар урьдчилан зохиосон “Заговор” (хуйвалдаан) хэмээх нэртэй хувьсгалын эсэргүү, Японы тагнуулын байгууллагын гишүүн гэх 115 хүний нэрсийн жагсаалтын дагуу цэргийн томоохон дарга нарыг цуглуулсан. Ингэхдээ “дүрэмт хувцас, одон медаль, буу сэлмээ зүүгээд ир!” гэсэн зар тараан ирүүлж байгаад баривчилсан байдаг. Ингэснээр өргөн хүрээтэй улс төрийн хядлага, их хэлмэгдүүлэлт, улаан түйрэн Сталины махны машин Монголд эрчээ авсан байна. Аравдугаар сарын 2-нд М.Ф.Фриновскийн заавраар Оросын тройка буюу “гурвал”-ын зарчмаар Х.Чойбалсан, Д.Лувсаншарав, Г.Цэрэндорж нарын бүрэлдэхүүнтэй Онцгой Бүрэн Эрхт Комисс гэгчийг шүүхээс гадуур, хууль бусаар бий болгож хүмүүсийг барьж хорих, шүүн шийтгэх онцгой эрх олгож, монгол түмнийг цусан далайд үйсэн түүхтэй.
-Тэрхүү улс төрийн их хэлмэгдүүлэлт яаж явагдсан бэ?
-1937 оны тэр шөнө баривчлагдсан эрчүүдээс 14 хүнийг сонгож урьдаас төлөвлөсөн шүүх хурал гэгчид оруулж хилсээр шийтгэжээ. Тиймээс “Анхны 14-ийн хэрэг” гэх ойлголт үүсчээ.
Ялын тогтоол гарсан даруй цаазлагдах ял заагдсан эрсийн гарыг ард нь хүлж, буутай цэргүүдээр харгалзуулан ачааны бүхээгтэй машинуудад ачиж аваад өмнө, хойно нь олон суудлын машин цуваа үүсгэн явсаар Сонгино хайрханы буруу харсан аманд тулж очин буулгаад нэг нэгээр нь буудаж эхэлжээ. Тэд “Би хэрэг хийгээгүй, хилс үхэж байна. Улаан яргачид ялаа эдэлж, үнэнийг хэлэх цаг ирнэ ээ”, “Үүнээс хойш ийм хилс хэрэг битгий хийгээрэй” гэж захиж хашгираад алтан амиа алджээ. Тэдгээрээс хамгийн ахмад нь тагнуул Ц.Өлзий 57 настай, залуу нь МАХЦ-ийн Хуягт бригадын дарга Д.Жамьянжав 32 настай, дундаж нас нь 37 байсан юм.
-Тухайн үеийн хамгийн сэтгэл өвтгөм зүйл юу байсан бэ?
-1920-иод оноос эхэлсэн улс төрийн хэлмэгдүүлэлт, баривчилгаа, аллага таллага, өнчрөл, гуйланчлалын хамгийн хэцүү хатуу үе нь 1937-1939 он шүү дээ. 1937 оны Монгол оронд явагдсан улс төрийн их хэлмэгдүүлэлт, төрийн террорын оргил үеийн шүүх хурлууд гэх үү дээ. 1937 оны Аравдугаар сарын 2-нд шүүхээс гадуур, гурван хүний бүрэлдэхүүнтэй “Онцгой Бүрэн эрхт комисс” гэгчийг бий болгож, хүмүүсийг барьж хорих, шүүн шийтгэх онцгой эрхийг олгосон явдал мөн. Ингэснээр Монгол Улсад өргөн хүрээтэй улс төрийн хядлага улам даамжирсан. Тус комисс нэг жил зургаан сарын хугацаанд буюу 1939 оны дөрөвдүгээр сарын 15-ны өдөр хүртэл бүгд 51 удаа хуралдахдаа 25 мянган хүний хилс хэргийг “таслан” шийдвэрлэж ял оногдуулжээ. Эдгээрийн 17 мянга нь лам нар байсан. Түм гаруй тооны лам хувраг хүнийг буудан ална гэдэг чинь үнэхээр сэтгэл өвтгөм хэрэг биз дээ!
-Мэдээж, маш их хохирол учруулсан. Хамгийн том хор хохирол нь юу вэ?
-Монголчуудын амь нас, эрүүл мэндээрээ хохирч, шударга ёс, эрх чөлөө алдагдаж, үндэсний бахархал, үнэт зүйл, соёлын ололт сүйтгэгдсэн нь хамгийн харамсалтай. Цөөхөн монголоо улам цөөрүүлснээс Хэнтийн зарим сумд бараг эрэгтэй хүнгүй болсон гашуун түүхтэй. Монголын түүх, соёл, уран барилгын асар их ололт, хэдэн зууны турш бүтээн туурвисан соёлын их өв сүйрэлд автсан. Монголын нийгмийн оюун санааны амьдрал, шашин суртахуун, уламжлалт зан заншилд асар их гарз хохирол учирч, бараг 2000-аад сүм, хийд, хурал номын газар нураан сүйтгэгдэж, тэдгээрийн 5-6 мянган барилга, байшин, сүм дуган тонон дээрэмдэгдэж, асар их эрдэнэс, бурхад, соёлын их өв сүйрч, 1938 онд ердөө л 11-хэн сүм хийд хагас хугас үлджээ.
-Улс төрийн хэлмэгдүүлэлтээс хэрхэн сэргийлэх тухайд түүнийг судалдаг эрдэмтэн хүний хувьд бодлыг тань сонирхъё…
-Үнэхээр улс төрийн хэлмэгдүүлэлтээс сэргийлье гэвэл төр нь иргэнийхээ эрхийг хохироож биш хамгаалж ажиллах ёстой. Эрхт зүйт төр төлөвшлөө олж ядан, шударга ёс, шударга шүүхийн төлөө хүн бүр ярьж, үзэл бодлоо хуваалцаж буй өнөө цагт монголчууд өнгөрсөн замналаасаа байнга суралцаж, сургамжийг нь авч байх талаар төр, иргэд цаг үргэлжид хичээгүүштэй байна. Монголд улс төрийн хэлмэгдүүлэлт түүх болон улирч одоогүй байгаа тул сонор сэрэмжээ алдаж болохгүй. Хүний эрхийн баталгаа, ардчилал, шударга ёсыг дээдлэхгүйгээр хэлмэгдүүлэлтээс сэргийлэх аргагүй юм. Наанадаж 1930-80-аад оны хэлмэгдлийн технологийг Монголд дахин давтагдуулахгүйн тулд шүүх эрх мэдлийн шударга эсэхэд ямагт хяналт тавих, хяналтын механизмыг бий болгох нь зайлшгүй, үүнийг төр түмэн хойшлуулалгүй хийх шаардлага бодитой байсаар байна. Монголын нийгэмд хүмүүнлэг, ардчилсан, иргэний нийгмийн төлөө, шударга ёс, гэгээрлийн төлөө энэ мэтээс эхлээд бага гэлтгүй ихийг хийх хэрэгтэй байна.
-Монголын улс төрийн хэлмэгдүүлэлт, цагаатгалыг судалдаг та бүхэнд ямар нэг саад бэрхшээл байдаг л биз, тухайлж хэлбэл юу байна вэ?
-Олон бэрхшээл бий. Хамгийн наад зах нь Тагнуулын ерөнхий газрын тусгай Архивт хадгалагдаж буй баримтуудыг олон нийтэд байтугай баримтын судалгаа хийдэг эрдэмтэн, судлаач бидэнд хаалттай байсаар байна. Миний бие гэхэд сүүлийн хоёр жил тус архивт орж судалгаа хийх хүсэлтээ хоёр удаа бичгээр гаргаж өгөөд байхад өнөө болтол шийдвэрлэж өгөхгүй байна. Үүнийг хэрхэн ойлгох вэ? Тагнуулын архив нь архив биш, агуулах болж хувираад байна гэж үзэж болох уу гэсэн асуулт өөрийн эрхгүй гарч байгаа юм. Нууцын хуулийн хугацаа нь аль хэдийнэ өнгөрчихөөд байхад нууц хэмээн улс төрийн хэлмэгдүүлэлттэй холбоотой архивын баримтаа хав дарсаар байгаа нь хэлмэгдэл, цагаатгалын ажлыг зохих ёсоор явуулахад саад, тотгор болж байна. Энэ чөдөр, тушааг тайлж, судлаач эрдэмтдээ жаахан ч гэсэн дэмжвэл судалгаа, шинжилгээний ажилд ахиц дэвшил гарах болов уу. Тийм учраас архивыг нэн даруй нээлттэй болгох шаардлагатай байна.
