Монголын арьс шир үйлдвэрлэгчдийн холбооны гүйцэтгэх захирал Т.Баярсайхантай ярилцлаа.
– АДУУНЫ АРЬСААР МОНГОЛЧУУД ЦАВУУ ХИЙЖ, ДЭЛ СҮҮЛИЙГ НЬ АНГИЛЖ ЭКСПОРТОД ГАРГАЖ БАЙНА –
-Монголын арьс шир үйлдвэрлэгчдийн холбоонд хэчнээн байгууллага харьяалагддаг вэ?
-Монголын арьс шир үйлдвэрлэгчдийн холбоо гэх төрийн бус байгууллага 1997 онд байгуулагдсан. Монголд үйл ажиллагаа явуулж байгаа бүх боловсруулах үйлдвэр буюу арьс шир боловсруулдаг 30 гаруй үйлдвэр гишүүнээр элссэн. 100 гаруй бэлэн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэгч байдаг. Бээлий, цүнх, жижиг эдлэл, савхин хувцас, гутал үйлдвэрлэгч гээд. Завод ноос угаадаг аж ахуйн нэгжүүд, цавуу үйлдвэрлэдэг аж ахуйн нэгж бий. Дэл сүүл боловсруулдаг аж ахуйн нэгж, хоёр дээд сургууль, Монголын 21 аймаг 330 суманд түүхий эд бэлтгэн нийлүүлэгчид хамрагддаг. Арьс шир үйлдвэрлэлийн холбоо арьсыг бэлтгэн нийлүүлэхээс эхлээд эцсийн бүтээгдэхүүн болгон зарж борлуулах хүртэлх бүх үйл ажиллагааг явуулж байна. Энэ шат дамжлагуудад хамрагдаж байгаа 800 гаруй хүнийг эгнээндээ нэгтгэсэн байгууллага. Дахиад цаана нь 100 гаруй Монголын арьс шир үйлдвэрлэгчдийн холбооны гишүүн биш хүмүүс бий.
-Эдгээр үйлдвэрлэгчид арьс ширнийхээ хэдэн хувийг дотооддоо боловсруулах хүчин чадалтай вэ?
-Статистикийг харахаар сонин тоо гарч ирдэг. 2020 оны статистик анх гарахдаа Монгол Улс жилд 27 сая толгой мал нядалсан гэж байсан. Гэтэл сүүлд энэ тоо өөрчлөгдөж 23 сая болчихсон байна лээ. 2021 онд 17 сая толгой мал нядалсан гэсэн тоо байдаг. Бүхэл бүтэн 10 саяар савладаг түүхий эд бэлтгэл гэж байхгүй. Статистикийн тоо худлаа гэдэг нь үүнээс харагддаг. Монголын арьс ширийнхний тооцоогоор олон мал нядлагдаж байгаа жил 15 сая, дунджаар бол 10 сая толгой мал нядлагддаг гэж тооцоолсон. Монголын арьс ширний боловсруулах үйлдвэрт жилийн 8 сая орчим арьс ирдэг. Цаана нь үлдсэн арьс хааччихсан юм бэ гэж гайхах байх. Үс, хөрс гүйцээгүй байх үеийн буюу дулааны улиралд 1 сая ширхэг арьс хаягдаж байна гэж бид харж байгаа. Тэгэхээр 9 сая арьс үлдэнэ гэсэн үг. Махтайгаа буюу гахай шиг зумлаад урд хөрш рүү дулааны аргаар боловсруулж гаргаж байгаа гэдэг нэрийдлээр 4-5 сая гулууз хонь, ямааны мах гаргаад байх шиг байна. Үндсэндээ 10-15 сая гэдэг бодитой тоо гэж бид үзэж байгаа. Бэлтгэгдээд ороод ирсэн 8 сая арьсыг Монголын арьс ширний үйлдвэрүүд 100 хувь боловсруулдаг. Боловсруулсан нийт арьсныхаа 30 хувийг гүн боловсруулж байна.
-Таван хошуу малын арьс чанарын хувьд бүгд адилхан уу. Эсвэл нядалгааны явцаас шалтгаалаад өөр өөр байдаг уу?
-Тэмээний арьсны хувьд нядалгааны үеийн гэмтэл 100 хувь байдаг учраас бид тэмээний арьсыг ихэвчлэн зузаан болгож хөөлгөөд цагаан ултай гуталны уланд хийж байгаа. Адууны ширний хувьд асуудал бий. Бид ЮНЕСКО-гийн шинжээчийг авчирч үзүүлсэн. Тэгэхэд 100 ширхэг адууны арьснаас хоёрхон ширхэг нь үйлдвэрийн шаардлага хангасан. 98 нь үйлдвэрийн шаардлага хангаагүй. Тийм учраас энэхүү чанарын шаардлага хангаагүй ширээр бид ковидын өмнөх үеэс цавуу хийж эхэлсэн. Өөрөөр хэлбэл, модны цавууны бэлдэц хийж урд хөрш рүү гаргадаг болсон. Ковидын нөхцөл байдлаас шалтгаалаад адууны арьсны экспорт зогссон байгаа. Ямааны арьс бол Эмээлт зах дээр байхгүй. Бүгдийг нь боловсруулаад дууссан. Маш бага боловсруулаагүй хонины арьс үлдсэн. Энэ нь зургадугаар сар гарахад дуусчихна.
Ер нь жил бүрийн зургадугаар сард дуусдаг. Сүүлийн 30 жилд мал хөгжлийн бодлого алдагдсан. Малчдын хандлага муу байгаагаас хонины арьсны 90 хувь хачирын гэмтэлтэй болоод байна. Хачирын гэмтэлтэй байгаагаас шалтгаалаад гадаад, дотоод зах зээл дээр үнэ хүрэхээ больсон. Хонь, ямааны арьсны аль алиных нь 8 хувь орчим нь нядалгааны үеийн гэмтэлтэй. Манай малчид арьсан дээрээ махаа эвдэж, арьсыг цоолдог. Арьсыг нударч өвчихгүй тарвагачилж өвчөөд хутгаар их эсгэж байгаа нь хонины арьсыг гэмтээдэг. Ямааны 40 хувь нь хамуурсан шүү. Үүнийгээ малчид өөрсдөө хүлээн зөвшөөрнө дөө. 40 хувь нь хамуутай байгаа. Үүнийг арилгах цаг нь болсон.
-Хэзээнээс эхэлж хамуурч эхэлсэн юм бол?
-Сүүлийн арван жил энэ үргэлжилж байгаа шүү. Маш их хамуутай болсон. Малчид өөрсдөө үүнийгээ хүлээн зөвшөөрнө.
-Гоц халдварт өвчин малын арьсны гэмтэлд хамаатай байх уу?
-Хамуу, хачигтай байна гэдэг маш муу зүйл. Тэгэхээр малчид малаа эрүүл болгох хэрэгтэй. Засгийн газраас гоц халдварт өвчний эсрэг маш сайн ажиллаж байгаа юм билээ. Шүлхий, цэцэг, мялзан гээд гоц халдварт өвчний вакциныг улсаас үнэгүй хийгээд өгдөг гэсэн. Түүнийгээ малчид хийлгэдэг. Өөрсдөө дотно, гадна празит шимэгчдийг устгах талдаа муу ажиллаад байна. Тарган мал тал бүрийн ашигтай гэдэг шүү дээ. Эрүүл малын ноос, ноолуур, махны гарц сайжирна. Арьс сайн байвал олон сайн үзүүлэлт гарна. Тэгэхээр малчид малаа эрүүл байлгахын төлөө ажиллах хэрэгтэй. Хувьд оччихсон юмыг бид яалтай билээ. Гэхдээ үүнийг засч болно.
-Яаж засах вэ?
-Хоёр эдийн засаг яваад байна. Үндэсний үйлдвэрүүд нь түүхий эд худалдаад авахаар бланс нь тусдаг. Хятадууд буюу ченжүүд худалдаад авахаар ямар ч бланс тусдаггүй. Энэ бланс тусч байх ёстой. Жишээлж ярья л даа. Би арьс худалдаад авлаа. Авсан арьсандаа өртөг шингээнэ. Ус, цахилгаан дулаан, цалин, химийн бодис зарцуулаад боловсруулчихлаа. Тэр болгон бичигдэнэ. Аюулгүй ажиллагааны зардал бичигдэнэ. Зарахдаа тайланд бичнэ. Ингэхээр татвар төлнө. Би ямар нэгэн үнээр түүхий эдийг худалдаж авсан байж таараа. Оёдлын үйлдвэр рүү ямар нэгэн үнээр зарсан байж таараа. Ингэхээр ашгийн татвар төлнө. Гэтэл нэг ченж арьс худалдаад авлаа. Энэ ямар ч бланс тусахгүй. Нэг ченжээс хятад хүн худалдаж авна. Магадгүй гаалиар зуучлалын компаниар зуучлуулаад аваад гараад явчихна. Тэр хятад хүн ямар нэгэн үнээр худалдаж авсан байж таараа. Хятаддаа очоод ямар нэгэн үнээр зарсан байж таараа. Өөрөөр хэлбэл, малын гаралтай түүхий эд худалдан авч борлуулсны татвар буюу аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татвар төлөх ёстойг төлөхгүй байгаа. Үүнийг хэрвээ төлдөг болчих юм бол чанараас шалтгаалсан үнэ рүү орж болж байна. Одоо бид яадаг гэхээр чиний үхрийн шир зүсэлттэй байна. Энэ үхрийн ширийг хямдхан авна гэхээр “Үгүй” гээд ченжид аваачаад өгчихдөг. Яах юм тэр хүн үйлдвэр дээр миалуулах хэрэггүй шүү дээ. Ингэхээр чанараас шалтгаалсан үнээр авч чадахгүй байна.
-2018 оноос боловсруулаагүй арьс гаргахгүй гэсэн шийдвэр гараад арьс ширний үнэ унаж, хог болоод байна гэж яриад байгаа. Та үүнтэй санал нийлэх үү?
-Манай түүхий эд бэлтгэн нийлүүлэгчид яг ийм юм ярьдаг. Үүнийгээ одоо болих хэрэгтэй. Бид хуультай, дүрэмтэй оронд амьдарч байгаа. Монгол Улс аливаа нэгэн орны түүхий эд бэлтгэн нийлүүлэгч байх юм уу, үйлдвэрлэгч орон байх юм уу гэдгээ сонгох цаг болсон. Ченж найзууд аа, өнөөдөр Монгол Улсад жилдээ 22 сая арьс боловсруулах хүчин чадал байна. Дотооддоо нэмүү өртөг шингээгээд гаргая. Монгол Улсад хил дамнуулан худалдаалахыг хориглосон хорио цээрийн А зэрэглэлийн өвчин гэж байдаг. 1990-ээд оны дунд үеэс 2000 оны эхэн хүртэл түүхий эдээ урагш нь зөөсөн түүх бий. 2000 онд Монголд цэцэг, шүлхий, саарс зэрэг өвчин гарсан. Хятадын Засгийн газраас манай Гадаад харилцааны яаманд нот бичиг илгээсэн байдаг. Уучлаарай танайхаас түүхий эд орж ирээд байна. Маш эрсдэлтэй юм. Малын гаралтай бүх түүхий эдээ заавал боловсруулж манайх руу явуулаач ээ гэсэн утга бүхий. Ингээд ноос, ноолуураа багаар гаргадаг болсон. Арьс ширээ хагас боловсруулаад гаргасан. Энэ бол 2000-2003 оны түүх. 2003 оноос хойш гараагүй. Гэтэл хятадууд салаа туурайтай гэдэг утгаар нь зөвхөн адууны арьс авч байсан. 2012 онд Монгол Улс адууны арьсаа ч гэсэн дотооддоо боловсруулъя гээд Засгийн газрын 300 дугаар тогтоолыг гаргасан. 2012 батлагдсан тогтоолыг хэрэгжүүлэхгүй явсаар 2014 онд хэрэгжиж эхэлсэн. 2014 оноос хойш өнөөдрийг хүртэл Засгийн газрын 300 гэдэг тогтоол хэрэгжээд явж байгаа. Тэгэхээр ченжүүд яадаг гэхээр албаар адууны арьсыг зүсдэг, эсгэдэг. Ингээд хятадуудад бэлтгэж өгдөг. Хятадын мөнгөөр түүнийгээ бэлддэг. Тэгээд Засгийн газар руу өгдөг. Авлигын ч юм үүнд байгаа. Мэргэжлийн хяналтын ерөнхий газрын дарга Ш.Раднаасэд байхдаа Ч.Сайханбилэгийн Засгийн газрын үед тогтоол гаргаад түүхийгээр нь гаргаж байсан. Тэрхүү Засгийн газрын тогтоолыг түдгэлзүүлсэн. Сая 2020 онд дахиад түдгэлзүүлэхэд ковидтой холбоотой лобби хийж байгаад гаргасан. Лоббидож байгаад гаргачихаар яадаг вэ гэхээр нөгөө цавууны үйлдвэр түүхий эдгүй болчихдог. Ченжүүд Хятадын мөнгийг авчихсан ийм л зүйл. Өнөөдөр Монгол Улс шүдэнзээ хийж чадахгүй байна. Гутлаа, шүдэнзээ хиймээр байна шүү дээ. Дотоодын хэрэгцээгээ ядаж хангамаар байна. Түүнээс биш хятадуудын махыг, арьсыг, түүхий эдийг бэлдмээргүй байна шүү дээ. Бид ноолуураа угаагаад гаргадаг биш, самнаад гаргадаг болмоор байна. Ажлын байр хэрэгтэй шүү дээ. Өртөг ч шингээх хэрэгтэй.
-Төр засгийн зүгээс энэ тал дээр ямар арга хэмжээ авбал үйлдвэрлэгчдэд ашигтай байх вэ?
-Нэгдүгээрт, дотоодын зах зээлээ хангадаг хуультай болох хэрэгтэй. Үндэсний үйлдвэрлэлээ дэмжсэн хууль, Мэргэжлийн холбоодыг дэмжсэн хууль хэрэгтэй байна. Хоёрдугаарт, татвар авдаг механизмтай болох хэрэгтэй. Би нэг зүйл энд дурдъя.
Ковид бидэнд маш том дарамт үүсгэсэн. Бидэнд ч гэлтгүй дэлхийд. Харин ковид Монголын арьс ширний үйлдвэрт сайхан зүйл авчирсан. Made in Mongolia гэдэг шошготой бараа хятадын хилээр орж ирэхээ больсон. Өөрөөр хэлбэл, төрийн худалдан авалтын тендерт Made in Mongolia гэдэг шошготой арьс ширэн бараа бүтээгдэхүүн авахаа больсноос шалтгаалаад манай жижиг дунд үйлдвэр маш сайн ажиллаж байгаа. Юу дутагдаж байна. Дотоодын зах зээлээ хамгаалах хууль л дутагдаж байгаа биз дээ. Made in Mongolia гэдэг шошготой бараа хил гаалиар оруулж ирээд төрд шахаж биднийг хавчаад байгаа байхгүй юу.
Ийм зүйл байхгүй болсноор жижиг дунд үйлдвэрүүд маш сайн ажиллаж байгаа. Зүй нь бол үүнийг ковид биш, төр хийх ёстой биз дээ. Төр өөр зүйл хийгээд байна. Өнөөдөр Дарханы үйлдвэрийн бүтээн байгуулалт цогцолбор, аж ахуйн парк барина гээд явж байгаа байхгүй юу. Бүтээн байгуулалтыг бизнесээр хийдэг болохоос төр хийдэггүй биз дээ. Төрийн хийх ёстой ажлыг би түрүүн хэлчихлээ. Татварын систем, механизмтай болох гээд. Механизм гэж юу хэлээд байна гэхээр хоёулаа гутлаар жишээ авъя. Монгол Улс жилд 6 сая гутлын хэрэглээтэй. Гаалийн мэдээ аваад үзээрэй. За үүний 1 сая нь орж ирсэн байж магадгүй. Бид 1 сая гутал үйлдвэрлэж байгаа. Бусад нь хааччихсан юм. Гаалийн мэдээнд байхгүй гэдэг чинь гаалийн татвар төлөөгүй байгаа биз дээ. Худалдааны татвар төлөөгүй байгаа биз дээ. Тэгэхээр бид татварын механизмтай болох шаардлагатай. Төр ийм юм хийх ёстой. Гуравдугаарт, төр малчдыг хариуцлагатай болгох хэрэгтэй. Төр ганцхан арьс ширний салбарт ч биш, бүх салбарт боловсон хүчнийг бэлтгэх хэрэгтэй байна. Төр өнөөдөр сайн ажил хийдэг хүн сайхан амьдардаг нийгмийг бүтээхийн төлөө ажилладаг баймаар байна. Бидэнд ажилчин олддоггүй шүү дээ. 1 сая төгрөгийн цалин өгье гээд байхад ажилчин ирэхгүй.
-Яагаад ирэхгүй байна вэ?
-Ажилгүй хүмүүс зөндөө байгаа шүү дээ. Яагаад ирэхгүй байгаа юм. Ажил хийхгүй амьдарч болоод байна шүү дээ. Төрөөс халамж авчихна. Халамжийн бодлого нь хэтэрчихсэн. Ажил хийж амьдардаг нийгмийг бий болгомоор байна.
-Арьс ширний үйлдвэрлэлд тулгамдаж байгаа асуудал юу байна вэ?
-Хамгийн нэгдүгээрт, хил гаалийн асуудал. Европын зах зээл бидэнд нээлттэй байгаа. Гэхдээ Хятадын зах зээлийг бас нээж өгмөөр байна. Хятадуудтай гэрээ байгуулчихсан урагшаа гаргах гээд бүрэн боловсруулсан маш их хэмжээний арьс байна. Үндсэндээ энд хоёр жилийн шахуу арьс хадгалагдаж байна шүү дээ. Ноос, ноолуур ялгаагүй. Төр дээд түвшиндээ ямар яриа хэлэлцээр хийдэг юм түүнийгээ зохицуулаад хил гаалиа нээгээч ээ. Хоёрдугаарт, төр бизнес рүү битгий орооч ээ. Төр арьс ширний парк байгуулж яах гээд байгаа юм бэ. Бидэнд газрыг нь шийдээд дэд бүтцийг нь тавиад өгчих. 2012 онд Улаанбаатар хотоос арьс ширний үйлдвэрийг 2017 оны арванхоёрдугаар сарын 1 хүртэл үе шаттайгаар нүүлгэнэ гэсэн УИХ-ын тогтоол гарсан.
Өнөөдөр үүнийг төрийн ямар байгууллага хэрэгжүүлж байна. БХБЯ, Нийслэлийн засаг даргын тамгын газар, ХХААХҮЯ, Байгаль орчны яам нэг нь ч үүнийг хийхгүй байна. 2016 онд Улаанбаатар хотын Шар хөтөлийн хөндийн хоолойд арьс ширний үйлдвэрүүдийг нүүлгэнэ гэсэн Засгийн газрын тогтоол гарсан. Үүнийг хэн хэрэгжүүлж байна. Бид хүлээгээд л байгаа. 2012 онд анх гарсан тогтоолыг 10 жил хүлээлээ. Ийм л зүйлээ хий л дээ. Нүүмээр байна шүү дээ. Арьс шир өөрөө махны үйлдвэрийн хаягдал байхгүй юу. Арьс ширнээс шир, толгойн арьс, уруулны арьс, хөөвөр, ноос, ноолуур, дэл сүүл, халив, зоргодос, тос, өөх гарна. Тэр болгоныг бид боловсруулах ёстой. Тэр болгоныг хоёрдогч түүхий эд болгоно. Хоёрдогч хиймэл ширний үйлдвэр, желатин, цавуу, саван, тосны үйлдвэрийг байгуулах ёстой. Тэр болгоныг ХУД-ийн Хоёрдугаар хороонд хийх боломжгүй. Арьс ширний хашаан дотор оюутны дотуур байр барьчихсан. Лагийн талбай дээр нь орон сууц барьчихсан. Бид тэдгээр хүмүүсийн амгалан тайван байдлыг алдагдуулж болохгүй. Мэдээж арьс ширний үйлдвэр химийн боловсруулалт явуулдаг учир үнэртэй. Тэр айлууд үнэр аваад хэл ам хийнэ. Тэр айлуудад муу хэлүүлээд баймааргүй байна шүү дээ. Нүүмээр байна шүү дээ. Нүүхгүй болохоор бид 10 жил хүлээж, хөрөнгө оруулалт хийж чадахгүй, тоног төхөөрөмжөө сайжруулж чадахүйд хүрээд байна. Тулгамдаж байгаа асуудал энэ. Дээрээс нь боловсон хүчин, арьс ширний чанар байна. Өнөөдөр үйлдвэргүй болохоор түүхий эд үнэгүйдээд байна гэдэг өрөөсгөл ойлголт яваад байна. Үйлдвэр чинь түүхий эд байхгүй ажилгүй зогсоод байна шүү дээ. Тэгснээ малчны гадаа түүхий эд байгаад байдаг. Үйлдвэрийн гадаа алга. Энэ хоёрыг холбодог механизм нь хааччихсан юм бэ. Худалдаа бэлтгэлийн агентлагийн сүлжээ байхгүй болчихсон. Тэд нарыг нь ченжүүд атгачихсан. Ченжүүдийг тоглоомын гадаа гаргаж болохгүй. Тэдэнд бас давуу тал бий. 10-20 жил түүхий эдтэй ноцолдсон хүмүүс түүхий эдийн чанарыг мэдэж байгаа. Эдний мөнгийг бид ил болгох ёстой. Нэг бол тэд аль нэг аймгийн, сумын брокер болох ёстой. Эсвэл аль нэг боловсруулах үйлдвэрийн түүхий эдийн төлөөлөгч болох ёстой. Ингээд ил л явах ёстой. Нэг хэсэг нь далд эдийн засгаар яваад, нэг хэсэг нь ил эдийн засгаар яваад хөгжихгүй байна.
-Арьс ширний үйлдвэрт сүүлийн үед шинэ технологи нэвтрүүлж чадсан уу. Цаашид ямар ажил хийхээр төлөвлөж байна вэ?
-Арьс ширнийхэн байгаль экологид нөлөөлөх сөрөг нөлөөллөө багасгах гэж маш их хичээж ажиллаж байгаа. Японы хүнд металлын оролцоогүйгээр арьсыг боловсруулдаг технологийг нутагшуулсан. Адууны арьсыг хаядаг байсан бол түүгээр цавуу хийдэг болсон. Дэл сүүлээ зүгээр л шуудайд хийгээд Хятад руу гаргадаг байсан бол гурван жилийн өмнөөс дэл сүүлийг ангилж, ялгаж, угаагаад уртаар нь, богиноор нь, өнгөөр нь багцалж боогоод экспортолдог болсон. Ковидын хоёр жилийн хугацаанд Италийн дизайнеруудаас загварын цахим сургалт таван удаа авсан. Цаашдаа бид Европын зах зээл рүү тухайлбал, сарлагийн арьсаар хийсэн цүнх экспортлохоор ажиллаж байна. Саяхан бид цүнхний хоёр дахь, гутлын анхдугаар улсын уралдааныг зохион байгуулсан. Ер нь бол арьс ширнийхэн олон зүйл хийж байгаа. Тогтвортой ажлын байраар хангах чиглэлээр ажиллаж байна. Байдал амаргүй байгаа. Баахан түүхий эд авчихсан борлуулж чадахгүй мөнгө санхүү гацсан асуудал байна. Гэхдээ үүнийг давна. Мөн бид арьс ширний чанарыг сайжруулахаар гадаадын байгууллагуудтай хамтран ажиллаж байгаа. НҮБ-ын аж үйлдвэрийн байгууллагатай хамтраад хөдөө орон нутгаар сургалт зохион байгуулсан. Цаашдаа энэ сургалтаа үргэлжлүүлнэ. Дотоодын зах зээл дээрх бүтээгдэхүүнээ сайжруулна. Үйлдвэр технологио сайжруулна. Мөн боловсон хүчнээ Туркт сургаж байна. Энэ мэтээр бид ажилласаар байгаа.
