Монгол Улсын Аж үйлдвэрийн гавъяат ажилтан, зөвлөх инженер “Өлзийт төв” ХХК-ийн ерөнхийлөгч Н.Даш-Өлзийтэй ярилцлаа
-Та саяхан аж үйлдвэрийн сэдвээр явагдсан хэлэлцүүлэг дээр үйлдвэрлэл хөгжихгүй байгаа талаар хөндөж байсан. Аж үйлдвэрийн салбарт та хэрхэн хөл тавьж байв?
-Би аж үйлдвэрийн салбарт 50 гаруй жил хөдөлмөрлөж зүтгэж яваа ахмад инженер хүн. Энэ салбарынхаа талаар сэтгэл, санаагаа чилээж явдаг хүний нэг гэх үү дээ. Би Завхан аймгийн Эрдэнэхайрхан сумын уугуул. Аймгийнхаа Элдэв-Очирын нэрэмжит 10 жилийн сургуулийг төгсөөд Хөнгөн ба Хүнсний Үйлдвэрийн Яамны нэр дээр ЗХУ-ын Киев хотын Хөнгөн үйлдвэрийн Технологийн дээд сургуулийг Хөнгөн үйлдвэрийн инженер мэргэжлээр төгссөн. Төгсөж ирснээсээ хойш хөнгөн үйлдвэрийн салбарт 50 гаруй жил ажилласан байна.
-Та хаана, хаана ажиллаж байв?
-Би 1972 онд дөнгөж сургууль төгсөж ирээд хоёр сар орчим Оёдлын фабрикт дагалдан инженер хийгээд байтал Оёдлын үйлдвэрийн нэгдэл байгуулагдаад тэр нэгдлийн нэгдүгээр орлогч дарга бөгөөд Ерөнхий инженерээр томилогдож ажилласан. 1981 оноос Гадаад худалдааны “Хоршоолол импекс” нэгдлийн даргын ажилд томилогдон ажилласан. Энэ нэгдэл нь стандартын бус түүхий эд, ноос, арьс ширийг экспортод гаргаад оронд нь үйлдвэрийн хэрэгцээтэй материал, тоног төхөөрөмж авдаг ажиллагаатай нэгдэл байлаа. Энд ажиллаж байхдаа олон жил хуримтлагдсан стандартын бус арьс шир, үйлдвэрийн хэрэгцээ, шаардлага хангахгүй адууны хром, улны шир, доод зэрэглэлийн ноос (даахь, бутархай) зэргийг бүгдийг зах зээл олж борлуулж оронд нь үйлдвэрийн материал, сэлбэг, тоног төхөөрөмж нийлүүлдэг байсан юм. 1987 оноос Хөнгөн үйлдвэрийн эрдэм шинжилгээ зураг төслийн институтэд орлогч захирлаар 1991 он хүртэл ажилласан. Ингээд үйлдвэр худалдааны “Өлзийт төв” гэх хувийн компаниа байгуулаад одоо болтол ажиллаж байна. Эргээд харахад үйлдвэрийн салбарын үйлдвэрлэл, техник технологи, хангамж худалдаа, эрдэм шинжилгээний салбаруудад ажиллаж хүч хөдөлмөр, мэдлэг чадвараа зориулж ирсэн байна.
-Та үйлдвэрлэлийн олон талт ажиллагааг сайн мэддэг инженер хүний хувьд манай орны аж үйлдвэрийн салбарын талаар ямар бодол санаатай байна?
-Аж үйлдвэр, үйлдвэржилт бол улс орны хөгжлийн мотор гэж хэлэхэд хилсдэхгүй. Үйлдвэр бол олон шийдлийн огтлолцол дээр тогтож үйл ажиллагаа нь явагддаг ярвигтай салбар. Би хөнгөн үйлдвэрийн талаар санал бодлоо хэлье. Мал аж ахуйн гаралтай түүхий эдээ боловсруулж зах зээлд гаргах асуудал Монгол Улсын эдийн засгийн бодлогын анхаарлын төвд байсан. Цаашдаа ч байж таарна. Харамсалтай нь сүүлийн 20 гаруй жил экспортыг дэмжинэ, импортыг орлуулбал дэмжинэ, үндэсний үйлдвэрлэл хөгжүүлэх зэргийг үе үеийн УИХ, Засгийн газар мөрийн хөтөлбөртөө тусгасаар ирсэн боловч үр дүн нь чамлагдахаар байна. Ухаад дундардаггүй жил бүр бий болж байдаг энэ их баялгийг бид бүрэн ашиглаж боловсруулж чадахгүй, зарим тохиолдолд хаяж байгаа нь маш том эмгэнэл. Улс орон үйлдвэржиж байж ажилгүйдэл ядуурлаас гарч баян чинээлэг орон болно. Үйлдвэр бол бусад бүх салбараас илүү их нэмүү өртгийг бүтээж байдгаараа онцлогтой. Хөнгөн үйлдвэрийн салбар бор зүрхээрээ зах зээлийн шуурганд гуядуулан амь дүйсэн байдалтай явж байна гэж хэлж болохоор байна.
-Үйлдвэрлэлийн салбар гойд сайн хөгжихгүй байгаа шалтгааныг юу гэж та харж байна?
-Үйлдвэрлэл дорвитой хөгжихөд хэд хэдэн чухал хүчин зүйл байдаг. Үүний нэг нь зах зээл. Зах зээлгүй бол үйлдвэр барих, хөгжүүлэх талаар санахын ч хэрэггүй. Манай улс жижиг зах зээлтэй учраас зөвхөн Монголын зах зээлд зориулан үйлдвэрлэл явуулж хөгжүүлэх нь дэндүү явцуу байдал бий болгоно. Нэн ялангуяа манай зах зээл хамгаалалт муутай төдийгүй өрсөлдөөн ихтэй. Тэгэхээр үйлдвэрлэлээ хөгжүүлэхийн тулд зах зээлээ тэлж өгөх хэрэгтэй болж байгаа юм. Үүнийг төр л хийхээс өөр зам байхгүй. Монголд үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүнийг хөнгөлөлттэй нөхцөлөөр экспортод гаргах талаар харилцагч орнуудтай яриа хэлэлцээрийг маш идэвхтэй хийх, далайд гарцгүй хоёр их гүрний дунд оршдог байдлаа зөвөөр ойлгуулж олон улсын худалдааны байгууллагын дэмжлэг, гурав дахь орнуудын дэмжлэгийг авах, чөлөөт худалдааны хэлэлцээрийг эх орондоо ашигтай нөхцөлөөр хийх талаар төр засгийн үйл ажиллагааг маш их идэвхжүүлэх шаардлагатай. Хөнгөлөлттэй зах зээл нээх, тэлэх нь хөрөнгө оруулалтыг даллах хамгийн чухал хөшүүрэг болдог. Наад зах нь Евразийн холбооны улсуудтай чөлөөт худалдааны хэлэлцээр хийх асуудал яригдаад их удаж байгаа. Гэтэл Вьетнам улс аль хэдийнэ хэлэлцээр хийсэн төдийгүй Японтой ч хөнгөлөлттэй тарифтай болчихсон байх жишээтэй. Одоо Японы зах зээлийг Вьетнамын бараа эзэлж байна. Энэ хэлэлцээрүүдийн үр дүнд Японы үйлдвэрүүд, захиалга Вьетнамд орон зайгаа эзэлсэн байна. Өөр нэг жишээ, БНХАУ–ыг Олон улсын худалдааны байгууллагад элсэх хэлэлцээрт АНУ–аас зарим төрлийн Хятадын бараанд квот тогтоосон байдаг. Энэ квотоос давсан барааны захиалга, тооны хязгааргүй Монголд орж ирж 2000-2005 оны хооронд манай улсад оёдлын үйлдвэрлэл дорвитой хөгжих үндэслэл болж байлаа. Энэ хугацаанд АНУ–ын захиалагчид үйлдвэрийн тоног төхөөрөмжөө материал түүхий эдээ аваад захиалгаа хийлгэхээр Монголд тэмүүлж 100 гаруй үйлдвэрт олон арван мянган ажилчид элсүүлэн жилд гурван сая хувцас экспортод гаргаж байсан юм. Энэ бол хөнгөлөлттэй нөхцөл, зах зээл тэлэхийн бодит жишээ. Тэгэхээр үйлдвэржүүлэх бодлогын хүрээнд хийгдэх нэг чухал ажил бол зах зээл тэлэх асуудлыг төр засаг анхааралдаа авч энэ асуудлыг хариуцсан салбарын сайдын чухал үүрэг болгож үр дүнг Засгийн газар, УИХ үе үе хэлэлцдэг болох шаардлагатай байна. Энэ чухал ажилд хариуцах эзэнгүй мэт дорвитой ахиц гарахгүй юм. Гэхдээ хэлэлцээгээ маш хариуцлагатай эх орондоо илүү өгөөжтэй байхаар хийх шаардлагатай. Бид Европын холбооны 7000 нэрийн барааны хөнгөлөлт, Японтой хийсэн чөлөөт худалдааны хэлэлцээрийн талаар их ярьдаг боловч үр өгөөж харагдахгүй байгаа нь харамсалтай. Хэлэлцээрийн үр өгөөжийг тухайн орнуудын болон бусад орнуудын захиалагч нар илүү мэдэрдэг. Тэдний зүгээс бараа, бүтээгдэхүүний захиалга нэмэгдэж байж үр өгөөжтэй хэлэлцээр болсныг илтгэдэг.
Монгол Улсад үйлдвэрлэсэн бараа материалаа борлуулах боломжийг нээх, зах зээл тэлэх, үр ашигтай чөлөөт худалдааны хэлэлцээр хийхэд онцгой анхаарах нь чухал байна. Үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх, өргөтгөн тэлэхэд чухал шаардлагатай өөр нэг чухал хүчин зүйл бол хүрэлцээтэй бага хүүтэй санхүүжилт юм. Манай улсад хөрөнгө оруулалтад шаардлагатай эх үүсвэр маш ховор. Арай гэж олдож байгаа эх үүсвэр нь дэлхийд байхгүй өндөр хүүтэй. Тиймээс уг зээлийг авсан ААН дампуурдаг, эсвэл өдөр хоног өнгөрөөсөн байдалтай л байдаг. Зээл авсан иргэн өрөнд баригдаж, эсвэл ядуурч байна. Засгийн газраас олгож байгаа хөнгөлөлттэй эх үүсвэрүүдийн хүрэлцээ муу учраас арын хаалга танил тал, авлигад өртөж байгааг олон жишээнээс бид мэдэх билээ. Эх үүсвэрийн хомсдол, асар өндөр хүүтэй богино хугацаатай зээл нь үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэхэд маш том чөдөр, тушаа болж байна. Үүнийг төр засаг мэдсээр байгаа боловч зоригтой арга хэмжээ авахгүй өдий хүрлээ. Үүнээс гадна арга замын нэг бол гадаадын бага хүүтэй хүрэлцээтэй эх үүсвэрийг Монголд оруулж ирэхэд оршиж байна. Дэлхийн ихэнх орнууд гадны банк санхүүг оруулж хөгжлийнхөө нэг чухал хөшүүрэг болгоод байхад Монголд яагаад болохгүй гэж. Монголын банкуудын зээлийн хүүг буурахыг, тэднийг хүрэлцээтэй эх үүсвэртэй болохыг хүлээвэл эх орон маань ядуу зүдүү, ажилгүйдэл нүүрлэсэн, үйлдвэрлэлгүй, бизнес нь тогтворгүй төр, засаг, ард иргэд нь гуйлгачин маягтай байсаар байх нь ээ. Энэ хугацаанд ард иргэдийн тэвчээр хүлээхгүй, улсын эдийн засгийн боломж дийлэхгүй болов уу. Бага хүүтэй, хүрэлцээтэй санхүүгийн эх үүсвэр бий болбол төр засгийн олон хөнгөлөлттэй сан, зөрүүг нь төсвөөс олгодог хөнгөлөлттэй зээлүүд, олон урамшууллын шаардлага байхгүй болж төсвийн ачаалал эрс буурах магадлалтай. Үндэсний аюулгүй байдалд гадаадын бага хүүтэй эх үүсвэр оруулах эсвэл үйлдвэрлэлгүй, ажилгүйдэл, ядуурал нүүрлэсэн, хөгжил нь чөдөрлөгдсөн байдалтай хэвээр удаан байхын аль нь аюултай вэ гэдгийг тооцож үзэх цаг болсон санагдана. Дээрх хоёр чухал хүчин зүйлээс гадна үндэсний үйлдвэрлэлийг хэвийн явуулахад ажиллах хүчний хангамж хүрэлцээ чухал үүрэгтэй. Өнөөгийн байдлаар ажиллах хүчний гуравны нэг нь оюутан, гуравны нэг нь гадаадад ажиллахаар одсон, гуравны нэг нь л ажиллах боломжтой байна. Олон үйлдвэр бий болоод ирвэл энэ нь хүрэлцээгүй гэсэн үг. Тэгэхээр энэ талаар явуулах бодлого, гажуудлыг засах төр тал дээр засгаас дэс дараатай урт хугацааны төлөвлөгөөт ажил шаардагдах болж байна. Үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэхэд саад болж байгаа бас нэг хүчин зүйл бол Монголд үйлдвэрлэдэггүй үйлдвэрлэлийн зориулалттай тоног төхөөрөмжөөс хил дээр НӨАТ, гаалийн татвар авч байгаа нь үйлдвэрлэлээ хэвийн явуулах боломжийг эрс багасгаж байгаа юм. Иймд Монголд үйлдвэрлэдэггүй үйлдвэрлэлийн тоног төхөөрөмжийг гааль, НӨАТ–аас бүрмөсөн чөлөөлөх шаардлагатай.
-Таны бодлоор дээрх хүчин зүйлүүдийг хэрхэн хэрэгжүүлэх вэ?
-Би МҮХАҮТ, Монголын ажил олгогч эздийн холбоо, Оёдлын үйлдвэрүүдийн холбоо, Нийгмийн зөвшлийг хангах гурван талт хэлэлцээр зэрэгт тэргүүлэгч, тэргүүний сонгуульт ажлыг хийж явлаа. Энэ чиглэлээр зохиогддог уулзалтууд дээр байнга л үйлдвэрлэлийн талаар ярьдаг боловч амьдралд хэрэгжих нь тааруухан явж ирлээ. Үнэхээр үйлдвэрлэл шаардлагатай, үйлдвэрлэлгүй бол улс орон дорвитой хурдан хөгжиж, ядуурал, ажилгүйдэлгүй болно гэдгийг гүнзгий ойлгож мэдэрч байгаа бол, энэ талаар удирдамжийн чанартай тогтоол шийдвэр гаргаж төр засгийн удирдлагын бүх шатад байнгын анхааралд байлгаж дэс дараатай бодитой ажил болговол үйлдвэртэй болж хөгжил дэвшил ирнэ.
-Манай улс далайд гарцгүй орнуудын хөнгөлөлтийг хэрхэн эдлэх вэ?
-Далайд гарцгүй орнуудын хөнгөлөлт эдлэхээс гадна хоёр агуу том оронтой хил залгаа оршиж байгаа нь манай орны хувьд том хувь заяа юм. Харин энэ хоёр том зах зээлд гарах арга замаа зөв олж, хоёр хөрштэйгөө эдийн засгийн ашигтай харилцааг үүсгэх нь чухал байна. Хоёр том хөрштэйгөө эдийн засаг хадалдааны талаарх харилцаа санасанд хүрэхгүй харагддаг юм аа. Хоёр хөршөөсөө эдийн засаг маань хамааралтай нь тодорхой тул манай талаас олон талт хамтын ажиллагааг хөгжүүлэх төрөл бүрийн хөнгөлөлт эдлэх, бат итгэлтэй харилцааны суурь бий болгох талаар маш шаргуу, уйгагүй ажиллаж үр дүнд хүрэх нэн чухал байна.
-ОХУ дайн хийгээд ядарч туйлдаж байх шиг. Бид хойшоо юу юу эскпортлох шаардлагатай гэж та харж байна?
-ОХУ, Украины асуудалтай холбоотойгоор олон улсын эдийн засгийн хоригт орж хүндхэн байх шиг байна. Энэ нөхцөл байдал нь манай арьс шир, мах махан бүтээгдэхүүн, хөнгөн үйлдвэрийн бүтээгдэхүүнийг авах орон зай бий болж магадгүй байна. Сая манай компани үхрийн давсалсан түүхий арьс ОХУ–д гаргаж эхэлж байна. Манай оёдлын үйлдвэрүүдийн бүтээгдэхүүн ялангуяа АНУ–д гаргаж байсан загваруудыг ОХУ–ын хэрэглэгчид маш их сонирхдог юм билээ. Бид хэдэн жилийн өмнө нэг контейнер хувцас гаргаж үзсэн. Харамсалтай нь маш өндөр тарифтай учир үнэ нь өндөр болоод хүндрэл учруулаад байдаг юм.
-ОХУ манай бараа бүтээгдэхүүнд 160 хувийн татвар тавьдаг. Бидэнд татварын хориг тавьчихжээ ч гэж үзэх хэсэг байна…
-ОХУ дангаараа тарифын хөнгөлөлт үзүүлэх боломжгүй юм. Учир нь гаалийн нэгдсэн бодлого явуулдаг Евразийн холбоо энэ асуудлыг шийддэг. Би энэ тухай зах зээлийг тэлэх талаар ярьсан. Одоо шинээр бий болоод байгаа нөхцөл байдалтай уялдуулаад Евразийн холбоотой чөлөөт худалдааны хэлэлцээр хийх асуудлаа хүчтэй тавьж ОХУ–ын дэмжлэгийг авах боломж бүрдэж магадгүй байна.
-Тэгвэл урд хөрш рүүгээ ямар бүтээгдэхүүн гаргавал зохилтой байна?
-БНХАУ-ын зах зээлд хөнгөн үйлдвэрийн бүтээгдэхүүнээр өрсөлдөхөд хүндрэлтэй байдаг. Энэ талаар БНХАУ дэлхийн зах зээлд ноёлж байгаа шүү дээ. Харин Хятадын зах зээлийн тансаг хэрэглээний салбарт орох боломжтой санагддаг. Харин хүнсний мах, махан бүтээгдэхүүн, сүү сүүн бүтээгдэхүүн гаргах боломжтой. Миний байнга бодож явдаг нэг сэдэв бол Монгол малын сүүг бүрэн ашиглах тухай юм. Манай оронд ойролцоогоор 30 сая саалийн мал байна. Одоо цагт мал сааж сүү саалийг нь ашиглах ажил улам багассаар байна. Монгол Улс гадаадаас хуурай сүү авч байна. Энэ их нөөц бололцоог ашиглахад хайгуул хийж мөнгө зарах хэрэггүй, ухах, тэслэх, ачих гэх мэт үнэтэй тенхик хэрэггүй, байгаль орчинд хор хөнөөлгүй, ухаад дуусах аюулгүй жил бүр ундарч байдаг их баялаг юм. Зунжин хөхсөн төл мал олигтой таргалдаггүй ногоо иддэггүй гэмтэй. Энэ их нөөцийг ашиглах талаар судлах ажлын хэсэг гаргаж техник технологийг судлах, жил бүрийн зургадугаар сарын 15-наас долдугаар сарын 15 хүртэл нэг сарын сүүний бүтээлч аян өрнүүлэх, оюутан сурагчдыг дайчлах, хөрөнгө, хүч, зах зээл, үр ашгийн тооцоо гаргаж дүгнэлт гаргах саналыг дэвшүүлж байна. Шингэн цагаан алтны том уурхай үр ашгаа өгч Монгол орны хөгжил хүн ардын амьдралд асар их өгөөж өгөх нь дамжиггүй.
Монгол улсын ерөнхийлөгчийн ивээл дор зохион байгуулагддаг Үндэсний аюулгүй байдлыг хангах тусгайлсан чиг үүрэг бүхий байгууллагуудын марш тактикийн тэмцээний бэлтгэлийн үеэр хугацаат цэргийн алба хаагч бэртэж гэмтжээ.
