Month: January 2022

“Ковид-19”-ийн хүндрэлүүд, тэр дундаа зүрх судасны эмгэгтэй холбоотой эрсдэлийн талаар УХТЭ-ийн Зүрх судас судлалын тасгийн эрхлэгч Л.Эрдэнэхүүтэй ярилцлаа.

---

-“Зүрхээр гэнэт явчихлаа” гэдэг мэдээ сүүлийн үед их гарах боллоо. Энэ нь коронавирустэй холбоотой юу?

-Ямар нэг эрхтэн, тогтолцооны эмгэг оношлогдож байгаагүй, харьцангуй эрүүл гэж өөрийгөө боддог хүн гэнэт нас барах нь зүрх судасны шалтгаантай байж болно. Гэхдээ урьд нь үнэхээр ямар нэг эмгэг байгаагүй юу, эсвэл байсан ч түүнийгээ мэдээгүй, оношлуулаагүй юу гэдэг нь бас эргэлзээтэй. “Ковид-19” өвчний хүнд хэлбэрээр өвдсөн хүн чихрийн шижин, цусны даралт ихсэлт болон зүрх судасны архаг хууч эмгэгтэй бол тэр нь даамжирч нас барах шалтгаан болж байгаа. Харин “Ковид-19” өвчнөөр хөнгөн болон дунд зэргээр өвдсөн нас залуу, архаг хууч өвчингүй хүмүүст гэнэтийн нас баралт тохиолдохгүй.

-“Ковид-19” тусаад эдгэрсэн ч ядарч сульдах, амьсгаадах, зүрх дэлсэх, зүрхний цохилт удаашрах зэрэг зовуурь арилахгүй байна гэх хүн цөөнгүй ажээ. Тийм хүмүүст та зөвлөгөө өгнө үү?

-Коронавирусийн халдвар авсны дараа 28 хоногоос хойш хугацаанд илрэх зовуурь шаналгааг “Ковид-19”-ийн дараах хам шинж гэж нэрлэж байгаа. Энэ нь вирус уушги, зүрх, тархи болон бусад эрхтнийг гэмтээдэгтэй холбоотой.

Гол шинжүүд нь ядарч сульдах, амьсгал давчдах, ханиах, үе мөчөөр, цээжээр өвдөх, төвлөрөх чадвар алдагдах, нойргүйдэх, булчин болон толгой өвдөх, үнэрлэх амтлах чадвар алдагдах, сэтгэл гутралд орох, зогсож байхад толгой эргэх, биеийн болон оюуны ачаалал даах чадвар буурах шинжүүд түгээмэл илэрч байна. Гэхдээ эдгээр нь өвчтөн бүрийн онцлогоос хамааран янз бүрийн эрчмээр илэрдэг. Иймд аль шинж давамгайлж байгаагаас нь шалтгаалж, тухайн нарийн мэргэжлийн эмчээс зөвлөгөө авах нь зохимжтой.

Тухайлбал, ядарч сульдах, толгой эргэх, мартамхай болох, нойргүйдэх гэх зэрэг шинж давамгайлж байвал мэдрэлийн эмч, харин зүрхээр өвдөх, зүрхний цохилтын тоо түргэсэх, эсвэл цөөрөх гэх зэрэг зовуурь илэрч байвал зүрх судасны эмчээс зөвлөгөө авах нь зүйтэй. “Ковид-19”-ийн дараах нөхөн сэргээх эмчилгээ, амьсгалын дасгал, цэвэр агаарт гарах, амин дэмээр баялаг хоол хүнс, нэмэлтээр мөн амин дэм болон электролит бүхий бэлдмэл хэрэглэх нь зовуурь шаналгааг намдаахад туслана.

-Хөл хорионы туршид гэртээ суух нь хөдөлгөөний хомсдолд оруулж, зүрх судасны эмгэгт хүргэх тохиолдол их байгаа юу?

-Таргалалт болон хөдөлгөөний хомсдол нь зүрх судасны эмгэгт хүргэх томоохон эрсдэлт хүчин зүйл. 2019 оны байдлаар манай улсын насанд хүрсэн нийт иргэдийн 49.4 хувь нь таргалалт болон илүүдэл жинтэй байна гэсэн STEPS судалгааны дүгнэлт бий. Сүүлийн хоёр жилд энэ төрлийн томоохон судалгааны дүн гараагүй байгаа ч дээрх хувь нэмэгдсэн байх магадлалтай. Ер нь зүрх судасны эмгэгийн эрсдэлт гол хоёр хүчин зүйл гэвэл хөгшрөлт ба удамшил. Гэхдээ үүнээс гадна тамхи татах, өөх тос, давсыг хэт их хэрэглэх, даралт ихсэх, чихрийн шижингээр өвчлөх, хөдөлгөөний хомсдолд орох зэрэг нь сөргөөр нөлөөлдөг. Иймд эдгээр эрсдэлээс сэргийлэх, амьдралын зөв хэмнэлийг хэвшүүлэх хэрэгтэй.

-Судасны нарийсал нь цус харвалт, зүрхний шигдээс үүсгэх гол шалтгаан. Тэгвэл нарийссан судсыг тэлж, цус гүйлгэх зорилгоор цагираг тор буюу стент тавьдаг. Гэтэл стент тавиулсан хүн гар утас, компьютер гэх зэрэг бичил долгион үүсгэдэг хэрэгсэл ашиглах нь үхэлд хүргэх ч эрсдэлтэй гэх юм. Энэ хэр ортой вэ?

-Титэм судсан дотуурх эмчилгээ буюу зүрхний титэм судсанд стент тавих нь зүрхний шигдээсийн үеийн болон шигдээс үүсэх урьтал гэдэг судас нарийслын үеийн “алтан стандарт” эмчилгээ юм. Титэм судсанд стент тавиулсан өвчтөн дээр дурдсан эрсдэлт хүчин зүйлсээс бүрэн татгалзаж амьдралын хэв маягийг өөрчлөхөөс гадна эмчийн зөвлөсөн цус шингэрүүлэх, цусан дахь өөх тосыг бууруулах, зүрх хамгаалах эмийг зааврын дагуу хэрэглэх нь маш чухал. Харин амьдралын өдөр тутмын хэрэглээний гар утас, компьютер, бичил долгион үүсгэдэг бусад хэрэгсэл ямар нэгэн байдлаар муугаар нөлөөлөхгүй.

-“Ковид-19”-ийн эсрэг вакцин цус өтгөрүүлдэг. Түүнээс болж зүрх судасны өвчлөл их байна гэх юм. Энэ үнэн үү?

-Европын амьсгалын замын эрхтэн судлалын сэтгүүлд 2021 оны арванхоёрдугаар сарын 10-нд нийтлэгдсэн “Ковид-19-ийн вакцин болон цус өтгөрөлт” сэдэвт судалгаа 2020 оны арванхоёрдугаар сарын 15-наас 2021 оны гуравдугаар сарын 16-ны хооронд хийгдсэн байна. Энэхүү судалгаагаар вакцины дараах цус өтгөрөлт, судас бөглөрөлт нь дэлхий дахинд 2000 орчим тохиолдолд бүртгэгдсэн. Энэ нь тооны хувьд маш бага үзүүлэлт л дээ. Ердийн томуугийн эсрэг вакцин хийлгэхэд мөн ийм маягийн хүндрэл илэрдэг.

-Суурь өвчтэй, ялангуяа зүрх судасны архаг хуучтай хүмүүст “Ковид-19” тусаад эдгэрсний дараах сөрөг нөлөө их байгаа гэсэн. Ийм хүмүүс ямар төрлийн шинжилгээнд хамрагдах ёстой вэ?

-Зүрх судасны суурь эмгэгтэй хүмүүс “Ковид-19”-өөр өвдөөд эдгэсэн ч суурь өвчин нь хүндрэх эрсдэлтэй тул нарийн мэргэжлийн эмчийн чанд хяналт дор эмчилгээг үргэлжлүүлэх шаардлагатай. Эхний ээлжинд эмчийн зааврын дагуу энгийн буюу өвчтөнд хоргүй, эрсдэлгүй шинжилгээг сонгоно. Үүнд зүрхний цахилгаан бичлэг, зүрхний хэт авиа, 24 цагийн зүрхний холтер болон 24 цагийн цусны даралт хэмжигч зэрэг багажийн шинжилгээнүүд орно. Түүнчлэн цусны ерөнхий, цус бүлэгнэлтийн, биохимийн зэрэг лабораторийн шинжилгээнүүдийг хийдэг юм.

-24 цагийн зүрхний цахилгаан бичлэг хийдэг болсон байна. Энэ нь зүрхний өвчлөлийг алдаа мадаггүй оношилж чадах уу?

-Эмнэл зүйд зүрхний бүтэц, үйл ажиллагааг тодруулдаг бие биенээ орлохгүй өвөрмөц болон мэдрэг чанартай олон төрлийн шинжилгээний аргыг хэрэглэдэг. Тэдгээрийн зөвхөн нэг нь 24 цагийн зүрхний цахилгаан бичлэг юм. Энэхүү шинжилгээний онцлог нь зүрхний хэмнэлийг түлхүү тодруулна. Өөрөөр хэлбэл, хоногт зүрх хэд цохилж байна, хамгийн их болон бага цохилж буй цагууд, шөнө болон өдрийн зүрхний цохилтын харьцаа, хэм алдагдал байгаа эсэх, хэрэв байгаа бол түүний хэлбэр, тоо зэргийг дэлгэрэнгүй илрүүлдэг билээ.

-Хүмүүс дур мэдэн эм тариа хэрэглэх, бие биедээ зөвлөгөө өгөх нь элбэг. Энэ тухайд та юу хэлэх вэ?

-Эмийг зөвхөн эмчийн заавраар, эмчийн бичсэн жорын дагуу хэрэглэж занших нь хүн бүрийн зайлшгүй хэвшүүлэх дадал юм. Зөв эмийг зөв хүнд, зөв цагт, зөв тунгаар, зөв аргаар хэрэглэвэл эм болно. Эдгээрийн аль нэг нь л зөрчигдвөл хор болно. Үүнийг эмийн зохистой хэрэглээ гэж нэрлэдэг.

-Аспирин С ууж цусаа шингэл гэж зөвлөх юм. Энэ нь чухам ямар найрлагатай эм бэ?

-Аспиринийг 75-325 мг-аар хэрэглэхэд цус шингэлэх үйлдэл үзүүлдэг. Харин 500 мг-аар хэрэглэхэд халуун бууруулах, өвдөлт намдаах, үрэвсэл дарах үйлчилгээтэй. Иймд зүрх судасны практикт цус шингэрүүлэх зорилгоор бага тунгаар хэрэглэдэг. Зүрх судасны эрсдэлийн зэргийг тогтоодог үнэлгээний арга бий. Энэ аргыг хэрэглэн өвчтөний биеийн байдлыг үнэлсний үндсэн дээр зүрхний шигдээс,тархины цус хомсрох хэлбэрийн цус харвалт зэрэг хүнд эрсдэлээс сэргийлж аспиринийг зөвлөдөг.

-Цусаа шингэн байлгах өөр ямар арга байдаг вэ. Эмийн бус арга гэвэл?

-Цусаа шингэн байлгахын тулд юуны түрүүнд тамхи татахгүй байх, хөлс ялгаралт болон зүрх, элэг, бөөрний үйл ажиллагаандаа тохируулж шингэн зүйл хангалттай уух хэрэгтэй. Хүнсний хувьд жимс, ногоог их хэмжээгээр хэрэглэх шаардлагатай. Үүнд нимбэг гээд цитрусийн төрлийн жимс, улаан чинжүү, анар жимс, гүзээлзгэнэ, бөөрөлзгөнө, сонгино, сармис, загасны тос, хүрэн манжин, турмерик, навчит ногоонууд, хушга, улаан лооль, цагаан гаа зэрэг нь цус шингэлэх, судасны ханыг цэвэрлэж, цусны эргэлтийг сайжруулах нөлөө илүүтэй байдаг.

-“Ковид-19”-өөс үүдсэн зүрх судасны эмгэг бүрэн эдгэрэх үү?

-“Ковид-19” өвчинтэй холбоотой үүссэн зүрхний эмгэг нь цаг хугацаа алдалгүй оновчтой зөв эмчилгээ хийсэн тохиолдолд бүрэн эдгэх боломжтой. Харин зүрхний суурь эмгэг нь даамжирсан тохиолдолд асуудалтай. Даамжирлаас сэргийлэх болон хүндрэл бага учруулах боломж бол бий.

-Монголд коронавирусийн омикрон хувилбар бүртгэгдлээ. Омикрон нь дельта хувилбартай харьцуулахад хоруу чанар бага ч халдвар тархах магадлал өндөр гэжээ. Энэ талаар тодруулна уу?

-Японы Киотогийн их сургуулийн эрдэмтдийн судалгаагаар, омикрон нь дельта хувилбартай харьцуулахад халдвар тархах хурд нь 4.2 дахин илүү боловч хүндрэл багатай гэж үзсэн байна. Омикрон хувилбарын үед илрэх шинж тэмдэг нь “Ковид-19”-ийн сонгодог хувилбар болон дельта хувилбараас ялгаатай байгаа нь мутацид орсон вирусийн спайк уурагтай холбоотой. Тухайлбал, үнэрлэх мэдрэмж алдагдах нь бага, мөн уушги гэмтээж, хүчилтөрөгчийн дутагдалд оруулах нь бага юм. Эдгээр хувилбарыг хооронд нь ялгахын тулд бүрэн генетикийн шинжилгээ хийх агаад 4-5 хоног зарцуулж байна.

-Эцэст нь өнөөгийн цар тахалтай нөхцөлд хүмүүст ямар зөвлөгөө өгөх вэ?

-Хувь хүн, аж ахуйн нэгж, албан байгууллагууд Монгол Улсын Эрүүл Мэндийн Яамнаас гаргасан зөвлөмж уриалгыг л дагаж мөрдөх хэрэгтэй.

Нийгмийн гэгээрлийн холбооны дэд тэргүүн, Соёлын гавьяат зүтгэлтэн, доктор Д.Данзантай ярилцлаа.

---

-Нэг сарын 1-нд таны фэйсбүүктээ оруулсан “Өнөөгийн Монгол” гээд шүлгийг харсан л даа. Шинэ оны эхний өдөр нэг л сонин байдаг даа. Хоосон ч юм шиг. Харин та тэр өдөр өнөөгийн нийгмийн тухай эргэцүүлжээ?

-Өмнө нь бичсэн шүлэг л дээ. Тэр өдөр нүүр номдоо оруулсан юм.

-Харин надад энэ мөрүүд таалагдсан.

“Улс төрийн сонгуульд талцсан хийрхэлт Монгол

Ууж идэхийн төлөө дайтсан жийрхэлт Монгол

Ноёд, баяд нь шорондоо багтахгүй ялтан Монгол

Ноомой түмэн нь шоундаа уйдахгүй яршигт Монгол” гэсэн үнэн үгтэй мөрүүд санагдсан шүү. Өнөөгийн нийгмийг шүүмжлэлт өнцгөөс хараа юу даа?

-”Өнөөдрийн Монгол” гэж сүүлийн гучаад жилийг хэлж байгаа юм. “Маргаашийн Монгол” гэж бас маргааш өдөр нь оруулсан байгаа. Тэр нь ойрын арваад жил ийм болоосой гэсэн хүсэл байхгүй юу. Дараа нь би “Өчигдрийн Монгол” гээд сүүлийн 70 жилийн тухай бичих санаатай байгаа юм.

-Яавал ”Маргаашийн Монгол”-ыг өөдрөгөөр харах вэ?

-Боловсролтой, ухаантай, зөв хүмүүс л дээшээ гарч байж Монголыг өөд нь татна. Намаар гарах юм л даа. Би улс төр ярих дургүй. Гэвч нам гээчээс төр засгийг байгуулдаг тогтолцоотой юм байна шүү дээ. Аль ч намд сайн, муу хүмүүс байдаг юм байна.

Сайн хүмүүс нь жин дарж байна уу гэдэг л байна. Лав л муу хүн очоод сайн болж байна гэвэл хэцүү. Сайн хүн очоод муудчихаж магадгүй тал байна. Эх оронч үзэл мах цусанд байдаг даа. Эх оронч үзэлтэй, боловсролтой мэдлэгтэй хүн л юм хийнэ.

-Р.Нямдорж гуай та хоёр Бөхийн холбооны ажлаа өгсний дараа нийгмээ гэгээрүүлэх чиглэлээр ажиллахаар өмнө нь тогтчихсон байсан гэдэг сонирхолтой санагдсан шүү. Зарим хүмүүс ажлаа өглөө, тэтгэвэрт гарлаа юу хийх вэ гээд өөрийгөө хайж эхэлдэг шүү дээ.

-Ер нь 2006 онд бөхийн ажлаа өгнө гэж тооцож байсан юм. Тэгээд Нийгмийн гэгээрлийн сан гэж байгуулаад, Р.Нямдорж гуай нь “Яаж жаргах вэ” гэдэг ном бичээд, би “Мөнгөнөөс илүү үнэ цэнэтэй зүйл байдаг”, “Сэтгэлээс илүү хүчтэн үгүй” гээд гурав, дөрвөн ч ном бичсэн юм. “Нийгмийн гэгээрлийн төлөө” гэсэн уриатай “Жин” гэж сэтгүүл долоо, найман дугаар гаргасан. Лекц уншлаа. Нэг хүн хоёр ажил зэрэг хийж чадахгүй гэж би боддог. Би их сургуульд багшийн ажил хийж байгаад Бөхийн холбоо руу ороод, өргөдлөө өгөөд, их сургуулиасаа шууд гарсан юм. Багшилж цалин авч, Бөхийн холбооны ажил хийсэн дүр үзүүлж явж болохгүй байсан. МУИС-ийн багшийн ажлыг хаяад гарч байгаа хүнийг тэр үед тэнэг л гэж зарим нь бодож байсан байх. Тэгээд Бөхийн холбооны ажилд бид зүтгээд Монгол бөхийн өргөөг бариад, 60 шинэ зүйл хийсэн шүү.

-Таны “Насны хайр” гээд гоё дууны шүлэг байдаг даа. Түүн шиг Р.Нямдорж гуай та хоёр насны найзууд юм биш үү?

-Тэр талаараа бид хоёр Геннист бичүүлж болно. 1972 оны намар МУИС-ийн гадаа танилцсан хоёр. Физикийн ангид хамт сурсан. Гуравдугаар курсээс дотор нь групп болгож хуваахад нэг группт орсон. 1977 онд төгсөөд хоёулаа МУИС-д багшаар үлдээд, хамт ажилласан. Бөхийн холбооны ажил руу хамт яваад, 2018 оны дөрөвдүгээр сард ажлаа өгөнгүүтээ тавдугаар сардаа Нийгмийн гэгээрлийн сангаа Нийгмийн гэгээрлийн холбоо болгож, өргөжүүлээд, үйл ажиллагааны 12 жилийн хөтөлбөр гаргаад ажиллаж байна.

-Та Нийгмийн гэгээрлийн холбооны дэд тэргүүн юм билээ. Яагаад та дандаа дэд тэргүүн болдог юм бэ. Бусдад найр тавьдаг хүн үү?

-Бөхийн холбооны ажил сонгуульт ажил шүү дээ. Тэргүүнээр Р.Нямдоржийг бөхчүүд санал нэгтэй сонгосон юм. Тэгэхээр би найзтайгаа өрсөлдөх шаардлага байхгүй. Нийгмийн гэгээрлийн холбооны ажлын хувьд ч Р.Нямдорж маань надаас олон зүйлээр илүү хүн. Хуулийн салбарт суралцаж, их сургуулийг хоёр дахь удаагаа төгссөн. Сэтгэл судлалын хичээл их заасан. Ийм ийм юм мэддэг учраас нэгдүгээрт, хоёрдугаарт угаасаа юманд хандах хандлага, буурь, чадвараараа надаас хавьгүй давуу хүн байхгүй юу. Нөхөртэйгөө нэгдүгээр байрны төлөө өрсөлдөх шаардлага байгаагүй. Мань хүн л хөтөлж жолоодож явж байхгүй юу.

-Та хоёрыг эхнэрүүд чинь хардахаар л хамт байдаг юм биш үү?

-Тэдэндээ зарцуулдаг цагаасаа л илүү хамт байдаг. Өглөө явна, шөнө ирнэ. Амралтын өдрөөрөө утсаар ярина. Зуны амралтаар бид сар орчим салдаг байсан юм. Тэр дундуураа уулзахаараа бас л ажлаа ярьдаг. Тэр нь хүртэл авгай нарт маань ямар байсан юм мэдэхгүй.

-Эхнэрүүд чинь бас найзууд уу?

-Гэр бүлийн найзууд байлгүй яах вэ. 1977, 1978 онд гэрлэцгээсэн. Тэгээд л найзууд. Бид хоёрын үерхэл нөхөрлөл 50 дахь жилдээ орж байгаа юм. 50 жил салахгүй нөхөрлөсөн улсууд хэр олон байдаг юм мэдэхгүй.

-Амин найзууд хүртэл бие биенээ хулгайч, худалчаар нь дууддаг цаг болжээ. Эхнэр, нөхөр хоёр хүртэл эвдрэхээрээ нэгэндээ хэлэхгүй муу үг гэж алга. Дотно сайхан нөхөрлөхөд баримтлах зарчим гэж байх уу?

-Байлгүй яах вэ дээ. Байгаад л тэр байхгүй юу даа. Зарчим гэхээсээ бид хоёулаа хөдөө төрж өссөн. Би Ховд аймгийн Дарви суманд, мань эр Говь-Алтай аймгийн Чандмань суманд. Нэг ялгаатай нь би малчны хүүхэд, Р.Нямдорж маань сумын төвийн албан хаагчийн хүүхэд. Аав, ээжүүдийн бидэнд өгсөн хүмүүжил гэж байна аа даа. Хүнтэй нөхөрлөвөл нөхөрлөсөн шиг нөхөрлөөрэй гэдэг. Үглээд байхгүй. Гэхдээ үлгэрүүд нь яг байгаа юм. Бид физикийн мэргэжилд дурлаад нэг ангид орж. Бөх сонирхсон байна. Уран зохиол сонирхсон байна. Сонирхол, үзэл бодол адилхан байхгүй юу. Тийм учраас бидэнд зөрчилдөх юм байхгүй. Ам муруйж үзээгүй. Бие биенийхээ сэтгэлд муу юм хийчих вий гэж ямагт бодно. Хүн дотно хүндээ л гомддог. “Салшгүй сайн нөхөрт марташгүй муу үг бүү хэл” гэдэг дээ. Одоо сүүлдээ бид хоёр биенээ чи гэж чадахгүй, та гэж ярьдаг болоод байна.

Би нэг үг хэлсэн чинь Р.Нямдорж “Маш зөв байна” гэсэн. Юу гэхээр “Бид хоёр юун сайн улс төр рүү орсонгүй вэ, юун сайн бизнес рүү орсонгүй вэ” гэсэн юм л даа.

Тэгсэн бол “Махаа идэж, маяагаа зулгаах” байжээ. Мөн ч жаргалтай амьдарч байна даа, хоёулаа гэж байгаа юм. Дуртай юмаа л хийж амьдарч байна. Бөхөд дуртай, бөх үздэг, дурладаг, бичдэг байсан улсууд. Бөхчүүд биднийг ажиллаач гэсэн. Сайн ажиллалаа. Хүн чинь хийсэн ажлаараа бахархаж амьдрах учиртай. Монгол бөхөд 60 шинэ зүйл хийсэн гэдгийн томоохон таван ажлыг дурдвал Бөхийн өргөө байна. Монголын Үндэсний Бөхийн Холбоо гэдэг байгууллагыг бий болгосон. Монгол бөхийг Геннист бичүүлсэн. Монгол наадмыг ЮНЕСКО-д бүртгүүлсэн. “Монгол бөхийн нэвтэрхий толь” бичсэн.

Дашрамд дурдахад, Монголд спортын томоохон дөрвөн том цогцолбор байгаа юм. Төв цэнгэлдэх хүрээлэн, Спортын төв ордон, Буянт-Ухаагийн спортын ордон энэ гурвыг Хятадын Засгийн газар мөнгөө өгөөд, барилгачид нь барьж өгсөн юм шүү. Манайхан Хятадыг муулах дуртай. Би хүний тусыг боддог шүү. Харин Бөхийн өргөөг монгол архитектор зургийг нь зурж, монгол инженер тооцоог нь хийгээд, монголчуудынхаа мөнгийг цуглуулж, монгол барилгачид монгол тоосгоороо барьсан юм шүү. Ажлыг хийх нэг арга байдаг. “Ингэх хэрэгтэй байна, энэ маш зөв байгаа юм” гээд төр засагтаа бичиг бичээд, уулзаад явсан бол төр засаг бололцоогүй, аль эсвэл ойшоохгүй бол энэ ажлыг хийхгүй. Өнөөдөр Бөхийн өргөө байхгүй байх байсан. Бид шууд зургийг нь зуруулаад, компаниудаар яваад хандив цуглуулж эхэлсэн юм. Гудамжинд явж байгаад гоё хаягтай компани байвал ороод уулзана. 10.000 төгрөг, 100.000 төгрөг бариад гарна. “Битгий дэмий юм донгосоод бай” гэж загнуулаад гарна. Орой нь ажил дээрээ цуглаад, “Өнөөдөр тэдэн компаниар орлоо, төдөн төгрөг цугларлаа” гээд тайлан тавина. “Маргааш тэрүүгээр орно” гээд төлөвлөж аваад гарна. Машин байхгүй. Р.Нямдорж бид хоёр автобусаар явна. П.Даваасамбуу гуай маань нэг муу “69”-тэй түүгээрээ явна. Биднээс ахмад хүн байсан даа. Монголын бүх аймаг, ихэнхи сумаар явсан юм. Ингэж босгосон юм. Үүгээрээ бахархдаг юм даа.

-Монгол эр хүний намба, жудаг гэхээр монгол бөх санаанд буудаг. Гэхдээ сүүлийн үед “Бөхчүүд хүртэл эвдрэлцээд байна” гэж ярьдаг боллоо. Ярилцаад хэлэлцээд учраа олж болдоггүй юм болов уу?

-Хүнийг ёс жудаг, ноён нуруу гэдэг юм авч явдаг. Ёс жудагтай, ноён нуруутай байхад тэмцэл маргаан, зодоон нүдээн хаана ч гарахгүй. Ний нуугүй хэлэхэд, бид өв соёлыг хөгжүүлэх гэж явахдаа соён гэгээрүүлэх ажлыг бага хийсэн байна. Гэхдээ бид хийж байсан. Залуу бөхчүүдийг цуглуулаад, эрдэмтэн мэргэдээр лекц уншуулдаг байлаа. Д.Чойжамц хамба, гавж Ё.Амгалан, квантын физикч доктор О.Лхагва, допингийн мэргэжилтэн О.Амарцэнгэл нарыг урьж, Р.Нямдорж бид хоёр ч лекц уншиж байсан. 300-400 бөхөд лекц уншуулж байв. Бөхчүүдийг ирэхэд бид захидал бичиж өгдөг байсан. Ном уншаарай, хашлага руу бие биенээ битгий мөргүүлээрэй. Битгий муухай үг хэлээрэй гэх мэтээр захидаг. Хэтэрхий магтаж дөвийлгөх, магтаалд дасгах энэ бөхчүүдийг эвдэж байна. Үүнээс болоод хүн эвдэрдэг л юм байна даа. Допингийн хувьд дэлхийд тэмцээд дийлэхгүй байгаа шүү дээ. Эд маань цаашдаа аваад явчих байх аа. Бусдынхаа алдаанаас бөхчүүд маань сурах байх.

-Зарим хүмүүс ингэж ярьдаг л даа. “Үндэсний бөх ямар олимп, олон улсын спорт биш. Заавал допингийн шинжилгээ авах шаардлага байгаа юм уу” гэдэг?

-Аливаа өрсөлдөөн шударга байх учиртай. Нэгнийх нь гар хөлийг тушчихаад барилдуулж болохгүйтэй адилхан. Нэг нь бяр оруулах юм хэрэглэчихээд барилдаж болохгүй. Допинг хүний эрүүл мэнд, үр удамд муу нөлөөтэй. Манай үндэсний бөхөөр барилддаг бөхчүүд чөлөөт жүдо, самбоор дэлхийд өрсөлдөнө шүү дээ. Тэгвэл допингтой бөхчүүд гээд манай хэдийг хардаж сэрдэнэ. Нэг хэсэг нь шударга, үнэн хүчээрээ барилдаад байна. Одоо гэнэдэж ханасан байх ёстой. Олон бөхөөс допинг илэрлээ. Хаширч сурсан баймаар юм. Олон бөх хайран нэр хүнд цол хэргэмээ алдлаа.

-Цагаан сар дөхөж байна. Омикрон гээд Цагаан сарын барилдаан болох нь уу, яах нь вэ. Та өмнө нь урьд жилийн барилдааны бичлэгийг үзүүлж болно гээд санал гаргаж байсан даа. Энэ жил Бөхийн холбоо шийдвэр гаргах байлгүй дээ?

-УОК л шийдвэр гаргана шүү дээ. Бөхийн холбоо тэр шийдвэрийг дагаж биелүүлнэ. Одоогоор хагас үзэгчтэй барилдаанууд хийж байна. Төр, засаг маань юу гэж шийднэ, түүнийг нь дагах учиртай. Барилдаан болохгүй тохиолдолд сүүлийн арав, хорин жилийн шөвгийн бөхийн барилдааныг харуулбал сайхан байх юм болов уу гэж би ноднин ярьсан юм.

-Та соёл гэгээрлийн ажлаараа сургуулийн захирлуудтай уулзаад л яваа юм билээ, олон захиралтай уулзав уу?

-Өнгөрсөн оны гуравдугаар сараас хойш 100 гаруй дунд сургуулийн захиралтай уулзсан. Манай багш нар, захирлууд сайхан улсууд юм билээ. Ярилцахад сайхан ойлголцдог аргагүй, шалгарсан удирдагчид юм байна шүү, захирлууд маань. Бид яагаад захирлуудтай уулзсан тэмдэглэл бичдэг гэвэл тэргүүн туршлага нэвтрүүлнэ гэж өнгөрсөн нийгэмд ярьдаг байсан. Өгөөжөө өгдөг байсан ажил. Нэг аймагт байгаа шилдэг туршлагыг Монгол даяараа түгээн дэлгэрүүлдэг байлаа. Захирал болгонд хөөрхөн санаа, хийж байгаа ажил байна. Түүнийг нь дэлгэрүүлэх юмсан гэж бодоод, тэмдэглэл бичээд байгаа юм. Сургууль, захирлыг дарамтлах юм их байдаг юм байна. Нэг л юм болоход цагдаа дууддаг. Сошиалаар шүүмжилдэг. Манай аав, ээжүүд хоёр хүүхдийнхээ эвийг олохгүй, тоглоомоо булаацалдаад зодолдоход нь уурлаж, загнадаг. Тэгэхэд 40-50 хүүхэд суулгачихаад ажиллаж байгаа багш жаахан алдаа гаргахад тэрэн шиг булай юм байхгүй мэтээр фэйсбүүктээ бичиж гутаадаг юм байна. Тэгэхээр тэр багш “Би багшлахаа больё” гээд өргөдлөө бариад ороод ирдэг гэж байна. Тэгж хүний урмыг хугалдаг юм байна. 40-50 хүүхэдтэй ажилладаг багш нараа ойлгож хүндлээч гэж би бичсэн юм. Эцэг, эхчүүдтэйгээ сайхан хамтарч ажиллаж байгаа сургуулиуд ч байна. Сүүлийн үед би ном унших тухай л бичиж байна. Соён гэгээрүүлэх ажлыг манай холбоо гурав, дөрвөн чиглэлээр хийдэг юм. Байгууллага, хамт олны хүсэлтээр лекц унших юмуу сургалт зохион байгуулдаг. Бид хоёртой хамт гавьяат багш Ц.Гүррагчаа захирал лекц уншдаг. Ном товхимол бүтээж хэвлүүлдэг.

-Ухаарлын цуврал гэж гаргасан байна лээ. Саяхан нэг хүн “Хэрвээ та аав бол” номыг уншихад сайхан санагдсан гээд пост бичсэн байна лээ?

-Болдогсон бол тэр номыг Монголын бүх аав уншаасай гэж бодож бүтээсэн. Аав хүнд байх 26 чухал чанар байна гэж тооцсон. Айл гэр амгалан байх ааваас хамаарна. Аавын нөмөр нөөлөг, түшиг ухаан үлгэрээс хамаарна.

-Урьд цагт аавууд биеэрээ л үлгэрлэж байсан. Таны аав хоньчин хүн байж, аавын үлгэр дуурайл нөлөөлсөн байж таарна?

-Үлгэртэй, нэр хүндтэй хүн байсан даа, манай аав. Олон таван үггүй, өмнөх ажлаа сайн хийдэг. Сураар урлагийн бүтээл шахуу хазаар ногт, чөдөр хийдэг. Шатар, хорол сийлчихдэг. Монгол бичгээр Доржзовд гэж судар байдаг, “Очироор огтлогч” гэсэн үг. Лам ах нь орчуулж хэлж өгөөд, түүнийг нь монгол бичгээр бичээд, айлуудад тараах жишээтэй. Сургуульд сураагүй хүн шүү дээ, аав маань. “Олонтой яваарай” л гэж хэлдэг байсан. Тэрийг л бодож явдаг. Миний “Нарны дор үнэнтэй яваарай” гэж дууны шүлэг бий. Аав хүн өдий дайны үг хүүхдэдээ хэлдэг байхаар хэмжээнд нүүр бардам амьдраасай. Дахилт нь ийм юм л даа

Нарны дор үнэнтэй явлаа

Насныхаа энгээр үлгэртэй явлаа

Сарны дор журамтай явлаа

Санааныхаа эрхээр жудагтай явлаа гэж. Аав нь ингэж явлаа шүү, чи бас ингэж яваарай гэсэн утгатай.