Categories
гадаад мэдээ

Колорадо мужид гал түймрийн улмаас 600 орчим байшин шатжээ

АНУ-ын Колорадо мужид хүчтэй салхины улмаас хурдацтай тархаж буй ой хээрийн түймрийн улмаас олон зуун байшин нурж, хэдэн арван мянган хүнийг нүүлгэн шилжүүлжээ. Тал хээрээс түймэр хотуудад тархаж байна.

Денверийн хойд хэсэгт орших Боулдер мужид түймэр хурдацтай тархаж байна. Мөн Роки уулсаас зүүн зүгт орших Луисвилл, Супериор хотууд болон тэдний ойр орчмын 30 мянга орчим хүнийг нэн даруй гэр орноо орхихыг тушаажээ. Супериор хотод 13 мянга орчим, Луисвиллд 18 мянга гаруй хүн амьдардаг гэж Ройтерс агентлаг бичжээ.

Түймрийн улмаас 600 орчим байшин, зочид буудал, худалдааны төв, аж ахуйн нэгжүүд шатсан гэж CBS мэдээлэв. Албаныхан гал түймрийн улмаас хуурайшилт ихтэй, хүчтэй салхи холилдож, улмаар амь насаа алдах магадлалтай гэж мэдэгджээ.

Categories
мэдээ улс-төр цаг-үе

Ирэх долоо хоногт УИХ-ын чуулганаар хэлэлцэх асуудлууд

УИХ-ын намрын ээлжит чуулганы 2022 оны нэгдүгээр сарын 3-наас 7-ны өдрүүдийн намын бүлэг, ажлын хэсэг, байнгын хорооны болон чуулганы нэгдсэн хуралдаанаар хэлэлцэх асуудлын тов, дарааллыг хүргэж байна.

ЦАГ

НЭГ.НАМЫН БҮЛГИЙН ХУРАЛДААН

ХААНА

10.00

Улсын Их Хурал дахь Монгол Ардын намын бүлгийн хуралдаан

“Жанжин Д.Сүхбаатар” танхимд

10.00

Улсын Их Хурал дахь Ардчилсан намын бүлгийн хуралдаан

“Их Эзэн Чингис хаан” танхимд

ХОЁР.АЖЛЫН ХЭСГИЙН ХУРАЛДААН

09.00

Зөвшөөрлийн тухай хуулийн төсөл болон хамт өргөн мэдүүлсэн хуулийн төслүүдийг хэлэлцүүлэгт бэлтгэх үүрэг бүхий Эдийн засгийн байнгын хорооны ажлын дэд хэсгийн хуралдаан

334 тоот өрөөнд

14.00

Хууль зүйн туслалцааны тухай хуулийн төсөл болон хамт өргөн мэдүүлсэн хуулийн төслүүдийг хэлэлцүүлэгт бэлтгэх үүрэг бүхий Хууль зүйн байнгын хорооны ажлын хэсгийн хуралдаан

“Их засаг” танхимд

МЯГМАР ГАРАГ /2022.01.04/

ЦАГ

НЭГ.АЖЛЫН ХЭСГИЙН ХУРАЛДААН

ХААНА

09.00

Зөвшөөрлийн тухай хуулийн төсөл болон хамт өргөн мэдүүлсэн хуулийн төслүүдийг хэлэлцүүлэгт бэлтгэх үүрэг бүхий Эдийн засгийн байнгын хорооны ажлын дэд хэсгийн хуралдаан

334 тоот өрөөнд

10.00

Согтууруулах ундааны эргэлтэд хяналт тавих, архидан согтуурахтай тэмцэх тухай хуулийн төсөл болон хамт өргөн мэдүүлсэн хуулийн төслүүдийг хэлэлцүүлэгт бэлтгэх үүрэг бүхий Хууль зүйн байнгын хорооны ажлын хэсгийн хуралдаан

“Их засаг” танхимд

10.00

Хүмүүнлэг боловсролыг дэмжих тухай хуулийн төслийг хэлэлцүүлэгт бэлтгэх үүрэг бүхий Боловсрол, соёл, шинжлэх ухаан, спортын байнгын хорооны ажлын дэд хэсгийн хуралдаан

“Үндсэн хууль” танхимд

14.00

Мэргэжлийн боловсрол, сургалтын тухай хуулийн төслийг боловсруулах үүрэг бүхий Боловсрол, соёл, шинжлэх ухаан, спортын байнгын хорооны ажлын дэд хэсгийн хуралдаан

“Их засаг” танхимд

15.00

Монгол Улсын Үндсэн хуулийн цэцийн тухай болон Үндсэн хуулийн цэцэд маргаан хянан шийдвэрлэх ажиллагааны тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын төслийг боловсруулах, хэлэлцүүлэгт бэлтгэх үүрэг бүхий Хууль зүйн байнгын хорооны ажлын хэсгийн хуралдаан

“Үндсэн хууль” танхимд

ХОЁР.БАЙНГЫН ХОРООНЫ ХУРАЛДААН

10.00

Нийгмийн бодлогын байнгын хорооны хуралдаан:

Хэлэлцэх асуудал:

· “Монгол хүний удмын сангийн аюулгүй байдлыг хамгаалах, хүн амын өсөлтийг дэмжих талаар авах арга хэмжээний тухай” Улсын Их Хурлын тогтоолын төсөл /Улсын Их Хурлын гишүүн Г.Тэмүүлэн нарын 3 гишүүн 2021.05.17-ны өдөр өргөн мэдүүлсэн, анхны хэлэлцүүлэг/

· Нийгмийн даатгалын ерөнхий хуулийн шинэчилсэн найруулгын төсөл болон хамт өргөн мэдүүлсэн хуулийн төслүүд /Засгийн газар 2021.10.15-ны өдөр өргөн мэдүүлсэн, хэлэлцэх эсэх/

· Нийгмийн даатгалын сангаас олгох тэтгэврийн тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын төсөл болон хамт өргөн мэдүүлсэн хуулийн төслүүд /Засгийн газар 2021.10.15-ны өдөр өргөн мэдүүлсэн, хэлэлцэх эсэх/

· Нийгмийн даатгалын сангаас олгох тэтгэмжийн тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын төсөл болон хамт өргөн мэдүүлсэн хуулийн төслүүд /Засгийн газар 2021.10.15-ны өдөр өргөн мэдүүлсэн, хэлэлцэх эсэх/

· Нийгмийн даатгалын сангаас олгох үйлдвэрлэлийн осол, мэргэжлээс шалтгаалсан өвчний тэтгэвэр, тэтгэмж, төлбөрийн тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын төсөл болон хамт өргөн мэдүүлсэн хуулийн төслүүд /Засгийн газар 2021.10.15-ны өдөр өргөн мэдүүлсэн, хэлэлцэх эсэх/

· Хувийн нэмэлт тэтгэврийн тухай хуулийн төсөл болон хамт өргөн мэдүүлсэн хуулийн төслүүд /Засгийн газар 2021.10.15-ны өдөр өргөн мэдүүлсэн, хэлэлцэх эсэх/

· Ажлын хэсэг байгуулах тухай /Ахмад настны тухай, Нийгмийн халамжийн тухай хуулийн хэрэгжилтийг хянан шалгах, ахмад настны асрамжийн газрын үйл ажиллагаатай танилцах/

“Их Эзэн Чингис хаан” танхимд

11.00

Эдийн засгийн байнгын хорооны хуралдаан:

Хэлэлцэх асуудал:

· Монгол Улсын Засгийн газрын 2021 оны 02 дугаар сарын 17-ны өдрийн 42 дугаар тогтоолоор баталсан “Эрүүл мэндээ хамгаалж, эдийн засгаа сэргээх 10.0 (арван) их наядын цогц төлөвлөгөө”-ний хэрэгжилтийн талаарх мэдээлэл сонсох

· “Мал, тэжээвэр амьтад, хашаа, худгийн тооллогын 2021 оны урьдчилсан дүн”-гийн талаарх Үндэсний статистикийн хорооны мэдээлэл сонсох

“Жанжин Д.Сүхбаатар” танхимд

ЦАГ

ЧУУЛГАНЫ НЭГДСЭН ХУРАЛДААН

ХААНА

10.00

ПҮРЭВ, БААСАН ГАРАГ /2022.01.06, 01.07/

· Холбооны эрх зүйн байдлын тухай хууль болон уг хуулийн төсөлт холбогдуулан боловсруулсан бусад хуулийн төсөл /Засгийн газар 2021.11.24-ны өдөр өргөн мэдүүлсэн, хэлэлцэх эсэх/

· Сангийн эрх зүйн байдлын тухай хуулийн төсөл /Засгийн газар 2021.11.24-ны өдөр өргөн мэдүүлсэн, хэлэлцэх эсэх/

· “Монгол хүний удмын сангийн аюулгүй байдлыг хамгаалах, хүн амын өсөлтийг дэмжих талаар авах арга хэмжээний тухай” Улсын Их Хурлын тогтоолын төсөл /Улсын Их Хурлын гишүүн Г.Тэмүүлэн нарын 3 гишүүн 2021.05.17-ны өдөр өргөн мэдүүлсэн, анхны хэлэлцүүлэг/

· Нийгмийн даатгалын ерөнхий хуулийн шинэчилсэн найруулгын төсөл болон хамт өргөн мэдүүлсэн хуулийн төслүүд /Засгийн газар 2021.10.15-ны өдөр өргөн мэдүүлсэн, хэлэлцэх эсэх/

· Нийгмийн даатгалын сангаас олгох тэтгэврийн тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын төсөл болон хамт өргөн мэдүүлсэн хуулийн төслүүд /Засгийн газар 2021.10.15-ны өдөр өргөн мэдүүлсэн, хэлэлцэх эсэх/

· Нийгмийн даатгалын сангаас олгох тэтгэмжийн тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын төсөл болон хамт өргөн мэдүүлсэн хуулийн төслүүд /Засгийн газар 2021.10.15-ны өдөр өргөн мэдүүлсэн, хэлэлцэх эсэх/

· Нийгмийн даатгалын сангаас олгох үйлдвэрлэлийн осол, мэргэжлээс шалтгаалсан өвчний тэтгэвэр, тэтгэмж, төлбөрийн тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын төсөл болон хамт өргөн мэдүүлсэн хуулийн төслүүд /Засгийн газар 2021.10.15-ны өдөр өргөн мэдүүлсэн, хэлэлцэх эсэх/

· Хувийн нэмэлт тэтгэврийн тухай хуулийн төсөл болон хамт өргөн мэдүүлсэн хуулийн төслүүд /Засгийн газар 2021.10.15-ны өдөр өргөн мэдүүлсэн, хэлэлцэх эсэх/

· “Мал, тэжээвэр амьтад, хашаа, худгийн тооллогын 2021 оны урьдчилсан дүн”-гийн талаарх Үндэсний статистикийн хорооны мэдээлэл сонсох

· Ерөнхий сайдын мэдээлэл: “Иргэдийн сурч боловсрох эрхийг хангах, хичээл, сурлагын хоцрогдлыг нөхөх, арилгах арга хэмжээний талаар”

“Их хуралдай” танхимд

Categories
мэдээ нийгэм цаг-үе

Өнгөрсөн онд согтуу жолоочоос болж 95 хүн амиа алджээ

Өнгөрсөн онд улсын хэмжээнд согтуугаар тээврийн хэрэгсэл жолоодож замын хөдөлгөөнд оролцсон 33.404 зөрчлийг цагдаагийн алба хаагч нар илрүүлсэн байна.

Түүнчлэн согтууруулах ундааны зүйл хэрэглэсэн үедээ тээврийн хэрэгсэл жолоодож зам тээврийн осол гаргасан 1312 тохиолдол бүртгэгдэж 95 хүний амь нас хохирсон байна.

Тиймээс жолооч нарыг архи уусан үедээ жолоо барихгүй байхыг анхааруулж, Тээврийн цагдаагийн албанаас Уусан бол бүү жолоод аян өрнүүлж байна.

Categories
мэдээ нийгэм цаг-үе

ЭМЯ: Ковидын 226 тохиолдол бүртгэгдэв

Сүүлийн 24 цагийн хугацаанд улсын хэмжээнд коронавируст халдварын 226 тохиолдол бүртгэгджээ.


Шинээр илэрсэн тохиолдлуудын 163 нь Улаанбаатар хотод, 56нь орон нутагт, зөөвөрлөгдсөн 7 батлагдсан байна.

Мөн коронавируст халдварын улмаас 1 хүн нас баржээ. Нас баралтын дийлэнх хувийг зүрх судасны өвчлөл эзэлж байна.

Гэрийн хяналтад 3371 хүн байна

Categories
мэдээ нийгэм онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Ч.Өнөржаргал: Хөдөлмөрийн хуулийн шинэчлэлээр илүү цагийн цалин хөлс гэхэд 84 хувиар өссөн дүнтэй байна

Хөдөлмөрийн хуулийн шинэчилсэн найруулгаар Монголын хуульчдын холбооны дэргэдэх Хөдөлмөрийн эрх зүйн дэд хорооны гишүүн, хуульч өмгөөлөгч Ч.Өнөржаргалтай ярилцлаа.


No description available.-Хөдөлмөрийн хуулийн шинэчилсэн найруулга ажил олгогчдын хувьд ихээхэн анхаарал татаж байна. Хууль зүйн талаас та хэрхэн харж байна вэ?

-Ажил олгогч болон хүний нөөцийн ажилтнуудад зориулан аль болох энгийн ойлгомжтой байдлаар хариулъя.

Хөдөлмөрийн хуулийн шинэчилсэн найруулгыг хүний эрхийн талаасаа 1999 оноос хойш нэгдэн орсон Олон улсын хөдөлмөрийн байгууллагын дөрвөн конвенцийн суурь зарчмуудыг дотоод хууль тогтоомжид хуульчилж өгсөн нь сайшаалтай. Харин эдийн засгийн талаасаа хууль санаачлагчийн тооцоолж байсан үр дүн гарахааргүй дүр зураг харагдаж байгаа.

Шинэчилсэн найруулгын үзэл баримтлалд хөдөлмөрийн харилцаанд ажил олгогч, ажилтны зохистой тэнцвэр бүрдэнэ, хөдөлмөр эрхлэлт нэмэгдэнэ гэж хууль санаачлагч, хууль тогтоогчид тайлбарлаж байсан. Гэвч Хөдөлмөрийн тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгыг судлах, байгууллагуудад сургалт хийх явцад хууль хэрэгжиж эхэлснээр ажил олгогчид хүний нөөцийн хомсдолд орох, цалингийн зардал нэмэгдэх нь тодорхой болоод байна. Ялангуяа уул уурхай, олборлох салбар нарийвчилсан зохицуулалтгүй байсан бол шинэчилсэн найруулгаар энэ салбарын үйлдвэрчний байгууллагын санаачилгаар ажилтныг уртын ээлжээр ажиллуулах зохицуулалтыг тусгасан. Энэ нь нийгмийн талаасаа гэр бүлийн тогтвортой байдал, ажилтны эрүүл мэндийн асуудлыг шийдвэрлэхэд сайн талтай боловч нөгөө талаар ажилтны цалин хөлс 20-30 хувиар буурах шууд үр дагаварт хүргэж байгааг анхаарах хэрэгтэй.Энэ нь ажил олгогчийн хувьд цалингийн зардлын хэмнэлт болоогүй. Өөрөөр хэлбэл, хоёр уртын ээлжээр ажилтнуудыг ажиллуулдаг байсан бол гурав дахь ээлжийг нэмж ажиллуулахад хүргэж байгаа.

-Ер нь ажлын хариуцлагын асуудал ажил олгогчдод үргэлж тулгамддаг. Шинэ хуулиар үүнийг тусгаж чадсан уу?

-1999 оны Хөдөлмөрийн хуулийн 39 дүгээр зүйлээр энэ асуудлыг зохицуулсан. Зохицуулалтын хувьд ямар нэг тодорхой өөрчлөлт орсон зүйл байхгүй.

Өөрөөр хэлбэл, ажилтны санаачилгаар хөдөлмөр эрхлэлтийн харилцаа цуцлагдсан тохиолдолд ажилтан мэдэгдлээ өгснөөс хойш 30 хоногийн хугацаанд ажлын байраа орхиж явах эрхтэй. Мөн ажил олгогчтой хугацаа тохиролцож дээрх хугацаанаас өмнө ажлын байрыг шууд орхиж болохоор зохицуулсан байгаа. Энэ асуудал дээр зарчмын хувьд тодорхой өөрчлөлт ороогүй.

Гэхдээ хуульчийн хувьд харахад энэ асуудлыг нарийвчлан зохицуулах шаардлага бодит амьдралд өдөр тутам тохиолддог. Өөрөөр хэлбэл, эрх зүйн зохицуулалтын дутагдал дахин үүссэн гэж үзэхэд болно. Аливаа нэг байгууллагын ажилтан ажлын байраа орхиж явахад тухайн байгууллагад дараагийн ажилтныг олоход хугацааны болон үйл ажиллагааны доголдол үүсч, санхүүгийн хувьд эрсдэл үүсдэг. Ажилтны ажлын байраа орхих асуудлыг хэтэрхий нээлттэй үлдээсэн нь өмнөх хуулийн алдааг дахин давтсан шинжтэй болсон.

-Хөдөлмөрийн харилцааг дуусгавар болгохтой холбоотой зохицуулалт шинээр тусгагдсан юм байна. Тодруулбал, ажил олгогчийн санаачилгаар хөдөлмөр эрхлэлтийн харилцааг зогсоох боломжтой гэж. Энэ нь ямар ач холбогдолтой вэ?

-Ажил олгогчийн санаачилгаар хөдөлмөр эрхлэлтийн харилцааг дуусгавар болоход амьдралд хэрэглэж болохуйц зохицуулалт нэмэгдсэн. Энэ нь өмнөх хуультай харьцуулахад ажил олгогчдын хувьд хөдөлмөрийн харилцааг зохицуулахад гарч байсан хүндрэлүүдийг багасгана гэж харж байна.

Тухайлбал, ажлын гүйцэтгэлийн хувьд гүйцэтгэж байгаа ажил үүрэгтээ тэнцэхгүй болох нь тогтоогдсон тохиолдолд ажил олгогчийн санаачилгаар хөдөлмөр эрхлэлтийн харилцааг цуцлах зохицуулалт юм. Өнөөдөр ихэнх аж ахуйн нэгжүүд гүйцэтгэлийн үнэлгээний системийг ашигладаг тул дээрх зохицуулалтыг хэрэглэх бүрэн боломжтой болсон. Иймээс гүйцэтгэлийн үнэлгээни системийг хөдөлмөрийг эрхлэлтийг харилцааг цуцлах асуудалтай уялдуулах хуульчдын ажил үлдээд байна.

-Уртын ээлжээр ажилладаг салбаруудад хүнд цохилт боллоо гэж байна. Жишээ нь, уртын ээлжийг 14/14 болгосноор хоёр хүний ажлыг дөрвөн хүн хийхээр болж байгаа юм байна. Тийм үү?

-Дээр хэлсэнчлэн уул уурхай болон олборлох салбаруудад хоёр ээлжээр ажилладаг байсан бол гурван ээлжээр ажиллахаар болж байна. Цалингийн зардал болон үйл ажиллагааны зардал шууд байдлаар нэмэгдсэн. Гэвч нэг ажилтанд ногдох цалин хөлс буурсан. Хүнийг илүү цагаар ажиллуулж болно. Гэхдээ 12 цагаас хэтэрч болохгүй. Жишээ нь, практикт 24/48 ээлжээр ажилладаг харуулын ажлын байр дөрвөн ээлж рүү шилжиж байна.

-Илүү цагийн нэмэгдэл, шөнийн цагаар ажиллах хөлсийг цалингийн дунджаар тооцох болсон нь зардал нэмэгдүүлэхэд хүргэж байна гэв үү?

-Шинэчилсэн найруулгаар дундаж цалин хөлс тодорхойлох журам, тооцох аргачлалыг хөдөлмөрийн асуудал хариуцсан Засгийн газрын гишүүн батлан мөрдүүлэхээр хуульчилсан. Хөдөлмөр, нийгэм хамгааллын яамнаас санал авч байгаа төсөлтэй танилцахад жишээ болгон гурван ажилтны цалин хөлс дээр тооцон үзэхэд “Илүү цагийн цалин хөлс” гэхэд л 84 хувиар өссөн дүнтэй байна.

Түүнээс гадна шүүхийн өмнөх буюу урьдчилан шийдвэрлэх ажиллагааг сум, дүүргийн хөдөлмөрийн маргаан таслах комиссыг байгуулан шийдвэрлүүлэхээр зохицуулсан оновчтой зохицуулалт гэж бодохгүй байна. Учир нь маргааныг шийдвэрлэх ажиллагааны процессыг шийдвэрлэх байгууллагын соёл, үйл ажиллагааны журмыг хэвшүүлэхэд тодорхой хугацаа зарцуулдаг. Шүүхийн дэргэд гэр бүлийн маргааныг эвлэрүүлэн зуучлалын үйл ажиллагаа явагдаж байгаа. Өөрөөр хэлбэл, энд маргааныг урьдчилан шийдвэрлэх байгууллагын соёл болон үйл ажиллагааны журам хэвшсэн гэх мэтээр төрөөс нэмэлт зардал бага гаргаж зохицуулах боломж байсан болов уу. Нөгөө талаас Хөдөлмөрийн арбитр институт бий болсон. Үүнийг Монголын үндэсний арбитрын үйл ажиллагаатай холбох боломжтой байсан болов уу.

Өөрөөр хэлбэл, шинэ харилцаа үүсэх тутам шинэ институт бий болгоод байх, байгууллага болгоны амбицыг хуулинд хавчуулж байх чадварлаг хүний нөөц, санхүүгийн боломж дутмаг байгааг хууль тогтоогчид бодолцох л ёстой.

Хөдөлмөрийн хуулийн шинэчилсэн найруулга хэрэгжиж эхэлсэнтэй холбоотойгоор иргэд байгууллагын хувьд хуулийн сургалтад бүрэн хамрагдах боломж муу байгаа нь түгээмэл байна. Энэ дашрамд хэлэхэд, манай хуулийн нөхөрлөл байгууллага, аж ахуйн нэгжүүд хуулийг мөрдөн ажиллахад нь дэмжлэг болох үүднээс сургалт явуулах, байгууллагын дотоод эрх зүйн баримт бичгүүдийг хуульд нийцүүлэх ажлыг хийсээр байна.

Categories
мэдээ нийгэм онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Б.Гүнчинсүрэн: “Монгол нутаг бол эртний ухаант хүн төрөлхтний өлгий нутаг” гэдэг худлаа юм байна


Түүхийн шинжлэх ухааны доктор Б. Гүнчинсүрэнтэй ярилцлаа. Тэрбээр ШУА-ийн Археологийн хүрээлэнд “Чулуун зэвсгийн судалгааны салбар”-ын эрхлэгчээр ажилладаг.


-“Монгол орон бол хүн төрөлхтний өлгий нутаг” гэж манайхан ярих дуртай. Харин та бүхний судалгаагаар тийм биш гэдгийг нь тогтоосон гэсэн. Яагаад ийм дүгнэлт хийсэн бэ?

-Энэ онолыг анх АНУ-ын Нью-Йоркийн Байгалийн түүхийн музейн захирал Х.Осборн гаргасан бөгөөд Р.Ч.Эндрюс хөгжүүлэн, 1926 онд туурвисан “Эртний хүний мөрөөр” бүтээлдээ “Бид зөвхөн эртний эгэл биетийн өлгий рүү ч нэвтэрсэн юм биш, энэхүү экспедицийг дуусахаас өмнө Төв Ази бол эртний хүний өлгий нутаг мөн болохыг батална гэдэгтээ итгэлтэй байна” хэмээн бичсэнээс хойш бараг 100 жил өнгөрчээ. Харамсалтай нь үүнийг батлах боломж өнөөг хүртэл олдоогүй юм. Үүний учир нь саяхныг хүртэл нэн эртний хүний ямарваа нэгэн яс олдоогүй байсантай холбоотой. Хүн төрөлхтний өлгий нутгийн талаар дэлхийн олон судлаачид янз бүрийн үзэл бодолтой байдаг л даа. Хуучин чулуун зэвсгийн үеийг судалдаг судлаачдын барьж байгаа гол үндэслэл бол ухаант хүн Африк тивд үүсээд, гурван замаар салбарлаж гарчээ. Энэ үйл явц ойролцоогоор 1.8 сая жилийн тэртээгээс эхэлсэн гэсэн дүгнэлтэд хүрээд байгаа. Ингэж явахдаа тэд Бага Азиар дамжаад, одоогийн Израилийн нутагт буй Левантаас нэг хэсэг нь Европын нутагт орж, Гималайн нуруугаар дамжиж, Сибирь рүү нэвтэрсэн байна гэж үзсэн. Бидний олж мэдсэнээр Монгол нутагт хүн амьдарч эхэлсэн хугацаа 750 мянган жил, 800 мянган жил, сая жил гэж үздэг. Сүүлийн хоёр он цаг харьцуулсан судалгааны үр дүнд тогтоогдсон. 750 мянган жил нь лабораторийн баталгаатай хугацаагаар Цагаан агуйд амьдарч байсан хүний он цаг гэж гарсан. Харин өнөөгийн Монголын нутгаас бидэнд олдоод байгаа эртний ухаант хүнтэй холбоо бүхий олдвор бол Хэнтий аймгийн Норовлин сумын нутаг дахь Салхитын алтны уурхайг ухаж байх үед гарч ирсэн хүний толгойн хөмсөгний хэсэгтэй дагзны дээд болон ар хэсгийн яс юм. Энэ толгойн яс 34 950-33 900 жилийн тэртээд холбогдох эртний ухаант хүний яс юм.

-Тэгэхээр эртний хүмүүс тив алгасч нүүдэллэх тээврийн хэрэгсэлтэй байсан юм уу?

-Хөлийн хурдаар л нүүдэллэнэ шүү дээ. Энэ нүүдэл үндсэндээ 800 мянга орчим жилийг замдаа зарцуулан Монголд ойролцоогоор сая жилийн тэртээ орж ирсэн гэж үздэг. Алтайн нуруугаар дамжиж, Монголд орж ирсэн байдаг. Алтайн нурууны хойд биеэр орж ирсэн нэг зам бий. Нөгөө зам нь Алтайн нурууны урд биеэр орж ирсэн байдаг. Гималайн нуруунаас салаад хоёр замаар орж ирсэн ул мөр ажиглагдаж байна л даа. Энэ дүгнэлтэд ганцаараа ч хүрсэн юм биш. Нэлээд олон судалгааг харьцуулж дүгнэсний эцэст Монгол нутаг бол эртний хүн төрөлхтний өлгий голомт нутаг гэдэг худлаа юм байна гэсэн дүгнэлтэд хүрсэн.

-Гэхдээ зарим судлаачид ухаант хүн Ази, Африкт энд тэнд зэрэг үүссэн юм байна гэдэг.

– Зарим судлаачдын ийм дүгнэлт байдаг л даа. Африкт эхлээд үүсээд, тэндээсээ гарсан гэж миний ярьж байгаа онол. Зарим нь болохоор өөр өөр газруудад үүсчихээд, сая жилийн тэртээд Африк руу очоод, тэндээсээ буцаад салцгаасан ч гэдэг. Анх ОХУ-ын Уулын Алтайн Денисовын агуйгаас олдсон эртний хүний генитэй ижил ген бүхий хүний ясны хэсэг Түвдийн тэгш өндөрлөгөөс олдоод байгаа зэрэг нь нэгдүгээр үзэл үнэн болох нь батлагдаад байгаа юм.

Тал талаас нэг газар очоод буцаад сална гэж байхгүй шүү дээ. Харин Африкт бол гурав, дөрвөн голомт байсан юм билээ. Би эх газраар дайрч ирсэн хэсгийг нь ярилаа шүү дээ. Зарим хэсэг нь урагшаа салаад, Австралиар дамжаад сая жилийн тэртээд Африк руу очоод, тэндээсээ буцаад салцгаасан ч гэдэг. Анх ОХУ-ын Уулын Алтайн Денисовын агуйгаас олдсон эртний хүний генитэй ижил ген бүхий хүний ясны хэсэг Түвдийн тэгш өндөрлөгөөс олдоод байгаа зэрэг нь нэгдүгээр үзэл үнэн болох нь батлагдаад байгаа юм.

Тал талаас нэг газар очоод буцаад сална гэж байхгүй шүү дээ. Харин Африкт бол гурав, дөрвөн голомт байсан юм билээ. Би эх газраар дайрч ирсэн хэсгийг нь ярилаа шүү дээ. Зарим хэсэг нь урагшаа салаад, Австралиар дамжаад хэлэх юм байхгүй. Яагаад гэвэл дагзны яс нь л олдсон. Тэндээс хүйсийг нь тодорхойлж чадсан. Ямар ДНХ-гийн гинжин урвалтайг нь тогтоосон. Энэ нь Төв Ази болон Сибирийн эртний хүн судлалын салбарт дараалсан үе байж. Монголоор дамжаад, гарчээ гэсэн дүгнэлт гаргасан шүү дээ.

-Дагзны яснаас өөр юм олдоогүй юу?

– Хэнтий аймгийн Норовлин сумын нутагт Салхитын алтны уурхай гэж байдаг. Алтны уурхайн карьер руу нинжа нар дайрч орсон байдаг. Тэдний ул мөрөөр гарч ирсэн.

Нөгөөдүүл нь хамаа намаагүй ухсан юм билээ. Тэр үеэр нь гарч ирсэн. Анх олсон гээд байгаа нөхөр “Би эндээс олсон” гээд зааж өгсөн. Хоёр, гурав дахиж Монгол, Франц болон Монгол, Оросын багийн бүрэлдэхүүнтэй очиж, нэлээд удаан ухаж малтаж үзсэн л дээ. Толгойн яс чулуужин хадгалагдаж үлдсэн хөрсийг олсон. Харамсалтай нь юу ч олдоогүй.

-Эртний хүмүүс удаан хугацаагаар амьдарч байсан Цагаан агуйн зургийг интернэтээс харсан. Чулуун шат хүртэл харагдсан. Эндээс чулуун зэвсгийн дурсгал хэдэн мянгаараа олдсон гэдэг билүү?

-Нутгийн ард иргэд эрт дээр үеэс энэ агуйг мэддэг байсан л даа. Баянхонгор аймгийн Баянлиг сумын нутагт сумын төвөөсөө зүүн хойшоо 45 орчим км газарт байдаг агуй. Агуйг анх манай археологич, академич Д. Дорж гуай 1972 онд үзсэн юм билээ. Дараа нь 1985 онд Монгол-Зөвлөлтийн Түүх-Соёлын Хамтарсан Экспедицийн Чулуун зэвсгийн дурсгал судлах ангийнхан хайж олоод очиж үзсэн байдаг. 1987-1989 онуудад экспедицийнхэн уг агуйд малтлага судалгаа хийсэн юм. Тодорхой нэг хэсэгт ажилласан л даа. 1990-ээд онд манайд болон ОХУ-д үүссэн нийгмийн өөрчлөлтөөс шалтгаалан энэ ажил зогссон. 1993 онд АНУ-ын Аризонагийн их сургуулийн профессор Ж.Олсен Монголд ажиллах хүсэлт гаргасны дагуу академич Д.Цэвээндорж, ОХУ-ын ШУА-ийн Сибирийн салбарын Археологи, Угсаатны зүйн хүрээлэнгийн захирал, академич А.П.Деревянко нарын зүгээс дэмжлэг аван гурван улсын хамтарсан “Монголын чулуун зэвсгийн үе” эрдэм шинжилгээний төслийг хэрэгжүүлсэн юм. 1995-2000 онд Цагаан агуйд гурван хэсэг газарт малтлага судалгаа хийсэн. Гэхдээ агуйгаа бүтэн малтаагүй, таллаж малтсан. Дараа дараагийн шинжлэх ухааны шинэ ололт амжилт гаргах судлаачдад үлдээсэн. Монгол нутагт хүн амьдарч эхэлсэн хугацаа 1985 оны үед 500 мянган жилийн өмнө гэж тооцогдож байсан. Бид он цаг тогтоох нарийвчилсан судалгааны үр дүнд 750 мянган жилийн өмнө энэ агуйд хүн амьдарч байсныг тогтоосон. Бид агуйд хийсэн тухайн үеийн малтлагаа бүрэн

булаад орхисон. Чулуун шат энэ тэрийг сүүлд нутгийнхан хийсэн юм билээ. Дотор нь бас эрэгтэй, эмэгтэй хоёр хүн үзүүлэн маягаар хийсэн байгаа. Гэхдээ агуйн боржин чулуун хадтай гялтганадаг хэсэг, эртний хүмүүсийн хадан дээр зурсан зосон зураг байсан. Тэр бүгдийг арилгасан байсан. 2019 онд манай болон Орос, Америкийн судлаачдын хамтарсан баг агуйн он цагийн судалгааг тогтоох судалгааг дахин шинэчлэхээр санхүүжилт олж авсан. Энэ судалгааны ажлын үр дүнд 2019 онд хайгуул маягтай очиж үзсэн. 2020 онд ковидоос шалтгаалаад ажиллаагүй. Энэ жил судлаачдаа Казахстаны нислэгээр дамжуулж авчирсан. Манай судлаачид наймдугаар сарын сүүлчээс аравдугаар сар хүртэл малтлага судалгааны ажил хийсэн. Дахиад гурав, дөрвөн жилийн хугацаанд малтлага судалгаа хийж байж энэ ажил дуусах юм. Энэ жилийн хувьд гол ололт бол хоёр хэсэг газар цоолсон ясан эдлэл, зөөлөн төрлийн чулуугаар хийсэн зүү олдсон. Энэ бол гайхамшигтай олдвор. Урьд өмнө Цагаан агуйд хийгдсэн малтлага судалгааны үеэр бид малын болон амьтны ясанд анхаардаггүй байсан. Чулуундаа л анхаардаг байв. Гол юм нь тэр л байсан. Энэ жилийн хувьд бүх мал, амьтны ясыг түүвэрлэж, угааж цэвэрлэж судлах болсон. Үүний үр дүнд агуйн цөөвөр гэдэг чононцор маягийн амьтны яс олдлоо. Дараа дараагийн судалгаагаар энэ бүгд улам нарийсаж гарч ирэх болов уу.

-Цагаан агуйд эртний хүмүүс маш удаан хугацаагаар амьдарч байсан гэсэн үү?

– 750 мянгаас МЭӨ 3000-4000 жил хүртэл хугацаанд хүмүүс үе үеэрээ суурьшин амьдарч байсан.

-Эртний хүмүүсийн зурсан хадны зосон зураг үлдсэн гэсэн. Өөр ямар ул мөр үлдсэн байдаг вэ?

-Агуйн эргэн тойронд чулууг цуулаад янз бүрийн хэлбэр дүрстэй болгоод орхисон байсан. Чулуун зэвсэг хийхэд ашиглаж болох чулуунууд их хэмжээгээр байсан. Үүнд тулгуурлаад анх туршилтын цооног малталт хийсэн байдаг. Үүнийгээ өргөтгөж малтан судалсан. Монгол нутагт байгаа олон соёлт давхарга бүхий суурин гарч ирсэн. Хадны зургийн хувьд агуй дээрээ өрхтэй. Тооно шиг хэсэгтэй. Тэнгэр нь нэвт харагддаг. Тэр хэсэг нь битүү тортог болсон. Агуйн дотор ороод гол хонгилын зүүн урд талын хэсэг дээр хэсэгхэн газарт зосон зураг байсан юм. Сүүлийн үеийн хүмүүсийн нэр ус, маань бичсэн бичигнүүд бас их байдаг л даа.

Эртний хүний гавлын яс

-Хуучин чулуун зэвсгийн үеийн тэмээн хяруулын өндөгний хальсыг зүлгэж хийсэн зүүлт илрүүлсэн гээд байсан даа?

-Тэмээн хяруулын олон төрөл зүйл байдаг юм билээ. Монголын нутаг дэвсгэрт, Өмнөд Монголын хэсэгхэн газарт Азийн тэмээн хяруул гэж байжээ. Тэр нь одоо сөнөж үгүй болсон. Өндөг нь хатуулаг ястай, тухайн үеийн хүмүүс өндөгний хальсыг нь олон төрлийн зориулалтаар ашиглаж байсан юм билээ. Өндгийг нь идээд, хальсанд нь шингэн зүйл хадгалж байжээ. Гоёл чимэглэлийн зориулалтаар бас ашиглаж байж. Манайд Азийн тэмээн хяруулын өндөгний хальсаар гоёл чимэглэл хийдэг байсан нь олон тоогоор олдож байна л даа.

-Та чулуун зэвсэг судалдаг. Чулуун зэвсгээр ямар хэмжээний ан хийдэг байсан бол?

-Би 1992 онд УБИС төгссөн. 1998 онд, “Мезо-неолит Юго-Восточного фаса Гобийского Алтая” сэдвээр түүхийн ухааны дэд доктор (Ph)-ын зэрэг хамгаалсан. Шинэ ба дунд чулуун зэвсгийн үеийг судалж байсан. Харин 2021 онд “Монголын дээд палеолитын эхэн үе” сэдвээр түүхийн шинжлэх ухааны доктор (Sc.D)-ын зэрэг хамгаалсан юм. Ер нь нум сум үүсээд, сумны зэв, жадны үзүүр бий болсоноос эхлээд, хүмүүс олноороо амьтныг хөөж тууж унагах, эсвэл тодорхой зайнаас харваж, жад шидэж, чулуун алх, сүхээр цохих зэргээр ан агнаж, хоолоо олж иддэг байсан. Чулуун зэв аль болох хатуу байх тусмаа сайн байдаг. Агнасан амьтныхаа арьсыг өвчихийн тулд хусуур хасуур зэрэг багажнуудыг хийсэн байдаг. Арьсыг чиглэлийнх нь дагуу махнаас нь салгах багажийг чулуугаар хийсэн байв. Яваандаа амьтны ясаар хийх нь илүү гэж үзээд ясаар ийм багаж хийх болсон. Монголд цөөн олддогоос биш уг нь Солонгосын хойг, Хятадын хойд хэсэг болон Японд байдаг галт уулын талст чулуу хамгийн хурц иртэй зэвсэг болдог.

-Таны хамгийн сүүлд ажиллаж байгаа судалгаа юу байна?

-Сүүлийн үед ажиллаж байгаа судалгаа гэвэл Төлбөрийн гол, Цагаан агуй байна. Ховд аймгийн урд хэсгээр явж агуйнууд явж үзсэх санаа байсан ч сүүлийн хоёр жилд амжсангүй. Ирэх жилээс болох байх. Сүхбаатар аймгийн нутгаар бас явж хайгуул судалгаа хийж үзэх сонирхолтой байна. 2015 онд эхлээд түр зогсоосон байгаа нэг том судалгааны төсөл бол Хөвсгөл аймгийн нутагт байгаа агуйнуудад туршилтын цооног малтаж, судалгаа хийж үзэх юм. Хөвсгөл аймгийн Улаан- Уул сумын нутагт Цагаан агуйтай төстэй хөрстэй байж болох нэг агуй олсон. Эдгээрт туршилтын малталт цооног судалгаа хийж үзэх хүсэл байгаа. Мөн Говь-Алтай аймгийн нутаг дахь зарим агуйг судлах сонирхол бий.

-Та эртний хүмүүсийг судалдаг. Орчин үеийн хүмүүсийг хэр сонирхдог вэ?

-Одоо тэгээд сонирхоно л доо. Археологичид янз бүрийн үед холбогдох булш бунхан малтах судлах хэрэг гарна. Тэр үеийн хүмүүсийн ясыг өнөөгийн хүмүүсийнхтэй харьцуулж харах тохиолдол байлгүй яах вэ.

-Эртний хүмүүсийн яс орчин үеийнхээс өөр байдаг уу?

-Ясны ерөнхий бүтэц ижил. Гэхдээ харьцангуй урт, хугараад эдгэсэн тохиолдлууд таарна.

-Та эртний хүмүүсийн яс, зэвсэг судлаад байхаар эртний хүн зүүдлэгдэх тохиолдол байсан уу?

-Үгүй ээ. Гадны дотны нөхөдтэй ярьж байхад ч экспедицидээ явах гээд яарч байна, майхандаа байна гэх мэтээр зүүдэлж байсан тухайгаа ярилцдаг. Түүнээс биш эртний хүмүүсийн дунд ороод, хамт амьдраад, хөөгдөж туугдаж зүүдэлсэн удаа байхгүй.

-Хамгийн их цаг зарцуулсан ажил юу байдаг вэ?

-Салхитын хүний тухай асуудал байна даа. Салхитын хүний яс 2006 онд олдсоноосоо хойш 14-15 жилийн дараа эхний үр дүнгүүд нь гарч ирж байгаа. Төв Азийн эртний ухаант хүн хэрхэн үүссэнийг тайлбарласан “Denisovan ancestry and population his­tory of early East Asians” өгүүллийг хамтран бичилцэж “Science” сэтгүүлд 2020 оны аравдугаар сард хэвлүүлсэн. Өнгөрсөн зургадугаар сарын сүүлчээр Хятадаас олдсон 14 ясны тухай өгүүлэл хэвлэгдсэн. Тэдгээрийн хоёр нь яг манай Салхитын хүнтэй адилхан. Тэгэхээр дахиад аль зэрэг задрахыг хэлж мэдэхгүй байна. Бид 2020 онд Макс Планкийн хүрээлэнд ажиллах ёстой байсан. Хөл хорионоос болоод хаагдсан. 2022 онд Макс Планкийн хүрээлэнд очоод дахиад л нөгөөдөхтэйгөө ажиллана. Тэгэхээр Салхитын гавлын ясан дээр хамгийн удаан ажиллаж байна даа.

Categories
зурхай мэдээ цаг-үе

Хөхөгчин туулай өдөр

Аргын тооллын нэгдүгээр сарын 2, Адъяа гариг. Билгийн тооллын 30. Гар одтой, хөхөгчин туулай өдөр. Өдрийн наран 8:42 цагт мандан, 17:10 цагт жаргана. Тухайн өдөр хонь, гахай жилтнээ аливаа үйлийг хийхэд эерэг сайн. Эл өдөр элдэв үйлд хянуур хандах хэрэгтэй ба ан, гөрөө хийх, мал, адгуус муулах, угаал үйлдэх, мал аж ахуйн үйл, удирдлагын суудалд суух, хийморийн дарцаг хатгахад сайн. Газар хагалах, ус булгийн эх малтах, уул овоо тахиахад муу.

Өдрийн сайн цаг нь хулгана, бар, туулай, морь, хонь, тахиа болой. Хол газар яваар одогсод урагш мөрөө гаргавал зохистой.

Үс шинээр үргээлгэх буюу засуулахад тохиромжгүй

Categories
мэдээ нийгэм цаг-үе

Улаанбаатарт өдөртөө 15 хэм хүйтэн байна

УЛААНБААТАР ХОТ ОРЧМООР: Үүлшинэ, шөнөдөө ялимгүй цас орно, өдөртөө цас орохгүй. Салхи баруунаас секундэд 5-10 метр. Шөнөдөө Яармаг-Сонгины орчмоор 30-32 градус, бусад хэсгээр 24-26 градус, өдөртөө 13-15 градус хүйтэн байна.

Хур тунадас: Нутгийн баруун хагаст үүлшинэ, бусад нутгаар солигдмол үүлтэй. Шөнөдөө Хангай, Хөвсгөл, Хэнтэйн уулархаг нутаг, Дорнод-Дарьгангын тал нутгаар, өдөртөө Хэнтэйн уулархаг нутгаар ялимгүй цас орж, явган шуурга шуурна.

Салхи: Ихэнх нутгаар баруун хойноос секундэд 5-10 метр, говь, тал, хээрийн нутгаар секундэд 12-14 метр хүрч ширүүснэ.

Агаарын температур: Шөнөдөө Увс нуурын болон Дархадын хотгор, Завхан голын эх, Идэр, Тэс голын хөндийгөөр 33-38 градус, Монгол-Алтай, Хангай, Хөвсгөл, Хэнтэйн уулархаг нутаг, Хүрэнбэлчир орчим, Эг, Үүр, Байдраг, Хараа, Ерөө, Туул, Тэрэлж голын хөндийгөөр 28-33 градус, говийн бүс нутгийн өмнөд хэсгээр 14-19 градус, бусад нутгаар 21-26 градус, өдөртөө Увс нуурын болон Дархадын хотгор, Завхан голын эх, Идэр, Тэс голын хөндийгөөр 24-29 градус, Их нууруудын хотгор болон Алтай, Хангай, Хөвсгөл, Хэнтэйн уулархаг нутаг, Хүрэнбэлчир орчим, Эг, Үүр, Хэрлэн, Халх голын хөндийгөөр 18-23 градус, цас багатай энгэр ээвэр газар болон говийн бүс нутгийн өмнөд хэсгээр 4-9 градус, бусад нутгаар 11-16 градус хүйтэн байна.

БАГАНУУР ОРЧМООР: Үүлшинэ, цас орохгүй. Салхи баруунаас секундэд 6-11 метр. Шөнөдөө 28-30 градус, өдөртөө 13-15 градус хүйтэн байна.

ТЭРЭЛЖ ОРЧМООР: Үүлшинэ, цас орохгүй. Салхи баруунаас секундэд 6-11 метр. Шөнөдөө 30-32 градус, өдөртөө 14-16 градус хүйтэн байна.

Categories
мэдээ нийгэм

ГИХГ: 57 ангиллын визийн зөвшөөрөл бүрэн цахимжина

Гадаадын иргэн, харъяатын газраас Монгол Улсын виз олгох журамд заагдсан гурван ангиллын визийн зөвшөөрлийг цахимаар олгож байсан бол энэ сарын 1-нээс 57 ангиллын визийн зөвшөөрлийг цахимаар олгож эхэлсэн.

Ирэх 2022 оны нэгдүгээр сарын 1-ний өдрөөс дээр дурдсан визийн зөвшөөрлийн хүсэлтүүдийг зөвхөн цахимаар хүлээн авахаар болжээ.

Мөн өнгөрсөн хугацаанд Гадаадын иргэн, харъяатын газраас төрийн үйлчилгээг хүндрэл чирэгдэлгүй хүргэх зорилгоор баримт бичгийн бүрдэл дутуу хүсэлтүүдийг тухайн уригч иргэн, аж ахуйн нэгжид эргэн мэдэгдэж, зохих шаардлагыг хангуулсны дагуу зөвшөөрөл олгох эсэх асуудлыг шийдвэрлэж байсан нь байгууллагын өдөр тутмын үйл ажиллагаанд хүндрэл үүсгэж байна.

Тиймээс гадаадын иргэнийг уригч иргэдэд immigration.gov.mn цахим сайтад хандаж, бүрдүүлэх баримт бичгийн талаарх мэдээлэлтэй танилцаж, нягтласны үндсэн дээр хүсэлтээ илгээхийг зөвлөжээ.

Баримт бичгийн бүрдэл дутуу тохиолдолд холбогдох хууль, тогтоомжийн дагуу татгалзах үндэслэл болохыг анхаарахыг Гадаадын иргэн, харъяатын газраас мэдээллээ.

Categories
мэдээ нийгэм

Хоолны хордлого, хоол хүнсээр дамжих халдвараас сэргийлээрэй

Иргэдийг хоолны хордлого, хоол хүнсээр дамжих халдвараас хэрхэн урьдчилан сэргийлэх талаар дараах зөвлөмжийг хүргэж байна. Хоолны хордлого гарахад нөлөөлөх гол хүчин зүйл бол хоол хүнсний зүйлийг бэлтгэх, болгох, хадгалах, хэрэглэх үеийн эрүүл ахуй, ариун цэврийн шаардлага алдагдах явдал юм.

-Салат, зуушийг тухай бүр шинээр бэлтгэж хэрэглэх,

-Хүнсний бүтээгдэхүүнийг гарал үүслийн бичигтэй, тээвэрлэлт, хадгалалтын горим баримталдаг, ариун цэврийн нөхцөл сайн дэлгүүрээс сонгох,

-Хүнсний бүтээгдэхүүнийг үйлдвэрлэсэн он, сар, өдөр, хадгалах хугацаа, хадгалалтын нөхцөл зэргийг харах,

-Өндөг, өндгөн бүтээгдэхүүн, майонез, мөхөөлдөс, кремтэй бялуу, жигнэмгийг хөргөгч, хөргүүртэй газраас авах,

-Хоолыг чанаж, гүйцэд болгосон тэр даруйд хэрэглэх ба 2-оос доош цаг хадгалах,

-Хоол хүнсийг бэлтгэх, хэрэглэхийн өмнө, бие зассаны дараа заавал гараа угаах,

-Жимс, ногоог угааж, бүлээн усаар зайлж хэрэглэх,

-Хоол, хүнсийг чанахдаа хамгийн гүн хэсэгт +90 хэмээс багагүй, 30 минутаас доошгүй хугацаагаар сайтар болгож хэрэглээрэй.