Гадаад гүрнүүдийн “үл үзэгдэх гар” Монголын ардчиллыг тэмтэрсээр иржээ. Тэр гар, Монголын ард түмэн, ардчилал үгүй бол эрх чөлөөт амьдралаа алдана гэдгээ андахгүй, яггүй дотуур тамиртай тул дарангуйллыг хүлээж авахгүй юм байна хэмээн тэмтэрч мэдэрсэн.
Тэр гар, Монголын улстөрчид, ардчиллаа алдвал хоёр хөршийнхөө аль нэгэнд нь эргэн колоничлогдож, төрийн зүтгэлтнүүдээ харийн оронд хүргүүлэн, цаазлуулах, хоригдох, цөлөгдөх мөнөөх бурангуй ёс сэрнэ гэдгийг сайн мэдэх тул цагаа болоход нам харгалзахгүй хүчээ нэгтгэн ардчиллаа хамгаалахыг тэмтэрч мэдэрсэн.
Хэдий тийм ч “үл үзэгдэх гар”-аа татан аваагүй их гүрнүүд шүү дээ.
Монголын тусгаар тогтнолыг гуравдагч хөршийн эдийн засгийн сонирхлоор бататгах бодлого хэрэгжүүлсэн Ерөнхий сайд асангуудыг хоморголон яллаж шоронд хийх үед “үл үзэгдэх гар” хэдийнэ орж ирчихээд хүчээ харуулсан аж. Ерөнхийлөгч асан Х.Баттулгын өөгшүүлсэн, турхирсан прокурорыг мөнөөх гар түлхсэн байжээ.
Х.Баттулга Ерөнхийлөгчийн тангараг өргөөд тун удалгүй, ардчиллын замаар бус геополитикоор хөгжинө хэмээн мэдэгдэхэд л “үл үзэгдэх гар” орж ирж буй нь мэдрэгдээд эхэлсэн. Дараа нь “прокурорын үйл ажиллагаа хэнээс ч хараат бус явагдана!” хэмээн өөдөөс нь зүрхлэн сөрсөн Ерөнхий прокурорыг, Ерөнхийлөгч ажлаас нь чөлөөлж шинэ Ерөнхий прокурорыг томилоход “үл үзэгдэх гар” хаагуур шургаж буй нь тодорсон юм.
Социализмын үед прокурор нь дарангуйлагч төрийн нэрийн өмнөөс иргэдийг яллаж, шүүх нь прокуророос заасан ялыг ёслон батламжилдаг газар болсон. Шүүх прокурорын шийдвэрийг хэрэгжүүлдэг “тамын газар” байсан гэлтэй! Тэр үед манай иргэдэд шударга шүүхээр шүүлгэх эрх бараг байгаагүй. Нэн ялангуяа улс төрийн асуудалтай холбогдвол энэ эрх ерөөсөө байгаагүй. Үүнийг яруу найрагч Чойномд тохиолдсон гунигт явдал гэрчилнэ. Чойномыг яллах хуулийн заалт байхгүй болохоор нь прокурорын ялын дүгнэлтийг үндэслэн гэм буруутайд тооцон дөрвөн жилийн хугацаатай чанга дэглэмтэй шоронд хорьсон байдаг.
1992 оны Ардчилсан Үндсэн хуулиар, иргэнээ шударга шүүхээр шүүлгэх эрхтэй хэмээн заагаад, энэ эрхийг баталгаатай ханган эдлүүлэх үүргийг прокурор болон шүүхэд хариуцуулсан юм. Хэрэг хянан шийдвэрлэх үйл ажиллагааны, мөрдөн шалгах ажлын үе шатанд, иргэнийг шударга шүүхээр шүүлгэх эрхийг баталгаатай эдлүүлж байгаа эсэхэд прокурор хяналт тавьж шүүхийн өмнө хариуцахаар тогтоосон. Прокурорыг шүүх эрх мэдлийн нэг салаа институци хэмээн бүлэглэж, хэнээс ч хараат бус ажиллах дархан эрхтэй болгосон бөлгөө. Гэтэл шинэ Ерөнхий прокурор “үл үзэгдэх гар”-ын нөлөөгөөр дарангуйллын прокурорыг эргэж сэрээсэн!
УИХ-ын шийдвэрийг хэрэгжүүлсэн төрийн сайдуудыг мөрдөн шалгахдаа тэднээр тоглох шиг болсон. Хууль мууль хамаагаа алдсан. Ерөнхий сайд асангууд ч тоглуулаад байж болох дэндүү журамт иргэд байв. Хөөрхий, тэд болон өмгөөлөгчид нь мөрдөн шалгах ажиллагааны нууцыг чандлан хадгалах баталгаа өгсөн болохоор хэргийн бодит үнэнийг олон түмэнд хэлэх эрх байхгүй. Гэтэл, прокурор АТГ-тай нийлэн хуулийг уландаа гишгэн, нөгөөдүүлийг улсыг “хорлон сүйтгэсэн” хэмээн олон түмний тархийг угааж өгсөн. Өөрөөр хэлбэл прокурор, шүүхээс өмнө “ардын шүүх”, “Линчийн шүүх” хэмээн янз бүрээр нэрлэгддэг олон түмний шүүх явуулсан хэрэг. Ингэж Линчдэх ажиллагаа явуулсны эцэст шүүхийн ширээн дээр ялын дүгнэлт тавьжээ. Шүүх хурлын үеэр хохирол нэхэмжлэгчдийг ч тэр, шинжээчдийг ч тэр прокурор зохион байгуулан удирдаад байгаа нь харагдсан!
Ардчиллын 30 гаруй жилд прокурор хэмээх институцийн байр байдал хэрхэн өөрчлөгдөн хувирч байсныг миний бие сайн мэднэ. Миний аз болоход Ардчилсан Үндсэн хуулийг батлалцахаас авахуулаад хууль тогтоох ажилд цөөнгүй жил идэвхтэй оролцож явсан. Миний эз дутахад, айл ухдаг хулгайч, гадаадад хаустай завшигч, анд нөхдөө алсан алуурчин, террорист үйл ажиллагаанд турхирагч, хүүтэйгээ хуйвалдан улсыг хохироогч гэх мэтээр байнга гүтгүүлэн хуулийн байгууллагаар явсаар өдий хүрсэн. Ийм болохоор би прокурорын байр байдал хаашаа явж байгааг мэдэлгүй.
Өнөөдрийн прокурор, Францын Луй XVI шиг өөрийгөө төр гэж хэлчихээр түвшинд очоод буй. Прокурор чангарсаар, хууль тогтоох УИХ-ын эрх мэдэл, гэм бурууг эцэслэн тогтоох шүүхийн эрх мэдлийг газар дээр нь хэрэгжүүлдэг институци болсон. УИХ болон шүүхийн аль нь ч энэ байдлыг анзаарч ойлгоогүй байсаар байгаа нь хачирхалтай.
УИХ-аар тогтоосон хуулиудыг прокурор газар дээр хэрэгжүүлэхдээ өөрийнхөө ашиг сонирхолд нийцүүлэн дур зоргоороо тайлбарлан (өөрт нь ийм эрх байхгүй) хэрэглэдэг. Тухайлбал “Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх үйл ажиллагааны тухай” хуулийг УИХ-аас тогтоохдоо “иргэнээ хэлмэгдүүлэхгүй, гэхдээ ял завшуулахгүй” байх ардчилсан ёсыг ягштал баримтлахыг заасан атал прокурор, социализмын үеийнх шиг дарангуйлан захирах төрийн нэрийн өмнөөс зөвхөн яллах зорилгод ашигладаг болгон өөрчилж хэрэглэнэ. Хуулийг санаатайгаар гажуудуулан хэрэглэх замаар газар дээр хууль тогтоож байна гэсэн үг.
Иргэний гэм бурууг зөвхөн шүүх эцэслэн тогтооно. Гэтэл прокурор АТГ-тай хамтран, шүүгдэгчийг шүүхээс өмнө гэм буруу нь тогтоогдон яллагдсан мэтээр олон түмний тархийг зад угаан, “ардын шүүх” “линчийн шүүх” мэт түүхтэй массын шүүх ажиллагааг явуулчихна. Тархи нь угаагдсан массаас айсан шүүх бүрэлдэхүүн прокурорын ялын дүгнэлтийг жанжин шугамаа болгон гэм буруу тогтооно. Ийнхүү, прокурор гэм бурууг тогтоон ялладаг, түүнийг шүүх ёсчлон батламжилдаг газар болсон. Чойномыг ялладаг социалист шүүх тогтолцоо эргэн ирсэн.
Ийм болтол прокурорыг давруулсан Ерөнхийлөгч асан Х.Баттулгын туршлага бол манай хоёр хөршөөс импортлогдсон туршлага. Авторитор дэглэмтэй болчихоод байгаа Орост, тоталитар дэглэмтэй Хятадад шүүх нь прокуророос оноосон ялыг ёсчилдог. Тэнд, иргэнийг шударга шүүхээр шүүлгэх эрх гэдэг ойлголт байхгүй. Төрийн нэрийн өмнөөс яллана гэдэг нь дарангуйлагчийн нэрийн өмнөөс яллаж байгаа хэрэг. Прокурорын хийдэг үндсэн ажил нь ийм.
Уг нь Монгол Улс хуулийн засаглал тогтоох зүгт хоёр хөршөөсөө хол түрүүлж явсан юм. Гэтэл, тэдний муу туршлагыг Үндсэн хуулиа давуулан оруулж ирснээс хойш шүүх нь прокурорын “тамгын газар” мэт болжээ!
Прокурор, Үндсэн хууль, хуулиа ягштал баримталж иргэнийхээ шударга шүүхээр шүүлгэх эрхийг баталгаатай эдлүүлэн, шүүхийг “хүн хэлмэгдүүлэхгүй, гэхдээ ял завшуулахгүй” гэм бурууг тогтоох боломжоор хангасан бол Монголын ардчилалд суга урагшаа явах байлаа. Тэгсэн бол Ерөнхий сайд асангууд “Шударга шүүх” хэмээх төрийн үйлчилгээг авахаар өөрсдөө идэвхийлэн гүйх байсан нь лавтай. Тэд, анх АТГ-т дуудагдан очихдоо “Асуудал байгаа бол шалгах л хэрэгтэй” гэж омог бардам хэлж байсан юм шүү дээ!
Шудрага шүүх бол олны хэл аманд байнга өртөж явдаг улстөрчдөд, гэм буруугүй ахул нэр төрөө цэвэрлэх боломж олгодог, тун хэрэгтэй төрийн үйлчилгээний байгууллага ажгуу. Хүн хэлмэгдүүлдэггүй, ял завшуулдаггүй шударга шүүх, хуулийн засаглалыг гэрэлтүүлэгч болох утгаараа ардчиллын нэг амин сүнс мөн билээ.
Харамсалтай нь гадны гүрнүүдийн “үл үзэгдэх гар”-ын хатгаасаар Монголын прокурорын хэрэг зориг гажуудаж, ардчиллын амин сүнс болох шударга шүүх алдагдаж байна. Шударга шүүх алдагдахад дарангуйлалд хүрэх үүд хаалга нээгдэх бөлгөө. Эрх мэдэлтэй нь эрх мэдэлгүйгээ шүүхээр дарамталсаар эцэст нь дарангуйлалд хүрдэг юм.
УИХ болон Шүүх, Үндсэн хуулиар олгогдсон онцгой бүрэн эрхүүдээ Прокурорт нэг мөр алдахаасаа өмнө хуулийг буруу хэрэглэн эрх мэдэл “хулгайлдаг” явдлыг анхаарах цаг болсон байх аа!
Арванхоёрдугаар сарын 27.
Хотын дарга асан, Монгол Улсын баатар Э.Бат-Үүл
