Философийн ухааны доктор Б.Батчулуунтай ярилцлаа.
-Д.Урианхай гуай саяхан “Өдрийн сонин”-д “Том зорилгод том шалтгаан дандаа хөндөлсдөг” гээд өөрийнх нь тодорхойлсноор “философи-учирлал” нийтлүүлсэн л дээ. Яагаад монголчууд XIII зууныг эс тооцвол бусдаас ямагт хараат, ард түмэн маань ядуу зүдүү амьдарч ирсэн юм бэ гэдэгт хариулт эрэлхийлсэн байна лээ. Хүмүүс янз бүрээр хүлээж авсан байх. Таны хувьд юу хэлэх вэ?
-Чингисийн үед хамгийн хүчирхэг байлаа гээд ярилаа гэхэд хүчирхэг гэдэг хөгжсөн гэсэн ойлголт мөн үү. Чингисийн нэг байлдааны дараа Тататунгаа нэг уйгар хүнийг олзлоод нэгжсэн чинь өврөөс нь бийр, янтай гарч ирэхэд гайхацгаадаг гэдэг байх аа. Чингисийн үед бичиг үсгийн хэрэгсэл огт мэдэхгүй байсан улс шүү дээ. Бичиг үсэгтэй болоогүй үе байж. Монголын нууц товчоо 1220 хэдэн онд бичигдсэн гэдэг. гэтэл Чингисээс 1500 жилийн өмнө Өрнөдөд Платоны “Төр улс”, түүний шавь Аристотелийн “Улс төр” зохиол гарчихсан байж. Манайх 1200-гаад онд анх бичиг үсэгтэй болж, бичиг үсгээр үндэстнийхээ оюун санааг хадгалж эхэлнэ.
Философи, ёс зүй, хими, физик, математикийн мэдлэг, бичиг үсгээр хадгалах ёстой оюун санаа нь хэр байсан юм бол гээд эргэцүүлбэл их л юм бодогдож байгаа юм. Би баримт ярьж байна шүү дээ. Анх түүхээ л бичиж үлдээсэн. Үндэстэнд ямар мэдлэг хуримтлагдсан байна. Түүнийгээ л бичиж үлдээж. Философитой болтлоо удах юм шиг байгаа юм.
-Гэхдээ бусдыг дагуулах үзэл санаа байгаагүй бол Чингис дэлхийн талыг эзэлж чадахгүй байсан гэдэг биз дээ?
-Чингисийн ямар үзэл санаа байсан юм бэ?
-Академич Ш.Бира гуай “Тэнгэр үзэл Чингис хаан Их Монгол Улсыг үүсгэн байгуулсан үеэс дэлгэрч хөгжсөн” гэж ярьж байсан.
-Тэнгэрийг шүтдэг байсан гээд казах, узбек, тажикууд ч ярьдаг юм гэсэн. Явж явж шаманизм (бөө мөргөл) гэдэгтэй л холбогдох болов уу. Муулах дуртайдаа муулаад байгаа юм биш. Баримт олдохгүй байна л даа. Баримт олдохгүй байхад санаанаасаа гаргаж юм бичдэг улсууд олширчихсон.
Одоо манайд Чингисийн өмнөөс бодож, зохиож, туурвидаг улсууд олон байна шүү дээ. Сүүлийн үед философийн систем зохиосон улсууд нэлээд хэд гарлаа. Философийн түүхийг харахад Кант өөрийн философийн системтэй, Гегель философийн системтэй. Томоохон сэтгэгчид өөрийн философийг илэрхийлсэн, философийн системтэй байж л дээ. Тэр хүний философийг ойлгохын тулд яг ийм категориуд, нэр томьёонуудыг эзэмших шаардлагатай байдаг. Тэгээд тэр категориуд нь бас тийм амар ойлгогдохгүй. Нэр томьёонуудых нь талаар бодож, эргэцүүлж, унших шаардлагатай. Өөр номууд үзэх хэрэгтэй болно. Нэг философийн системтэй хүн гэхэд л дор хаяж 40-50 категори хэрэглэсэн байгаа юм. Тэгэхэд манайхан хэтэрхий амархан философийн систем яриад байна. З.Бат-Отгон, С.Молор-Эрдэнэ, хэн хэн ч байдаг билээ улсуудын дураараа тонгочдог эзэнгүй салбар байна аа.
-Би танаас яг асуух гээд байна л даа. Д.Урианхай гуай “Үндэсний хөгжлийн нэгдмэл монгол философи онолгүй, бие даасан сэтгэлгээний тусгаар тогтнолгүй” байна гэж дүгнэсэн. Урьд нь тийм юм байхгүй байсан болохоор одоо “үндэсний гүн ухааны тогтолцоо боловсруулах” оролдлогууд яваад байна гэсэн үг үү?
-Д.Урианхай гуай тоглоомоор хэлсэн үү мэдэхгүй байна “Би сүүлчийн марксист” гэж ярьж байсан. Хараад байхад диалектикийн гурван үндсэн хууль, зургаан хос категори гэж ярьдаг тэр хүрээнд сэтгээд байх шиг. Философийн систем гэж ярихдаа марксист философийн хүрээнд яваад байгаа юм. Маркс нь философийн хувьд Гегелиэсээ хараат байсан.
Яг үндэсний өөрийн гэсэн философийн нэр томьёо гарсан уу, үгүй юү. Манайд бол хэцүү л дээ. Би хэлсэн шүү дээ. Оюун санааны түүх уламжлал гэж ярихад бид хамгийн хүчирхэг гэж байгаа тэр үедээ л юун ном, шашдир. Бийр янтай хараад Чингист авчраад “Өврөөс нь ийм юм гарлаа, энэ яадаг юм бол” гэж гайхацгааж байсан улсууд. Нийтээрээ бичиг үсэгтэй болоод өөрсдийнхөө сэтгэлгээг цаасан дээр буулгах болтлоо бас нэлээд хугацаа шаардах байх л даа. Тийм юм байхгүй явсаар Буддын шашинтай золгосон шүү дээ. Буддын философийг тогтсон таалал гэсэн үгээр хэлдэг Тогтсон таалал гэдгийг нь уншаад үзэхээр дандаа ёс суртахууны номлол байгаа юм. Үлгэр нэлээд орсон, тиймэрхүү юмнууд харагддаг л даа. Над шиг барууны философи сонирхдог, түүгээр явчихсан улсуудын хувьд категори, философи нь харагдаж өгөхгүй юм. Одоо Монголын оюун санааны ядуурлыг далимдуулаад, хүн болгон философич болчих гээд дураараа тонгочиж байна шүү дээ. Тэдэнтэй ноололдоод, зууралдаад байх нь ч хаашаа юм. Нохой болгон руу чулуу шидвэл явах газар хорохгүй гэдэг.
-Би саяхан Б.Пунсалдулам гэж түүхчтэй ярьж байхад мань хүн “Өрнийн соёл, шинжлэх ухааны мэдлэг нэвтрээгүй байсан бол тусгаар тогтнох боломжгүй байсан” гэсэн. Дэлхий нийтийн хандлагыг дагах ёстой юм уу, эсвэл “Үндэсний гүн ухааны тогтолцоо” бий болгож байж хөгжих учиртай юм болов уу?
-Философийг юуны түрүүнд философи гэдгээр нь ойлгож, нэрлэх хэрэгтэй. 1950-иад оны үед математикийг тооны ухаан гэж орчуулаад, химийг хувилахуй ухаан, физикийг бодис зүй гэж орчуулж. Математикчид тооны ухаан гэж хэлбэл тун дургүй дээ. Эсвэл химичдийг хими гэж юу яриад байгаа юм, хувилахуй ухаан гэж сайхан үг байна гэвэл “Хими гэдэг чинь цаанаа тогтсон утгатай ойлголт” гэнэ. Гүн ухаан уг нь сүртэй л дээ. Гэхдээ утгыг нь алдуулаад байдаг учраас хэрэггүй. Софи мэдлэгт татагдах гээд хөөгөөд үзвэл их юм гардаг.
Дэлхийн шинжлэх ухааны хэл болсон эртний латин, грек үгүүдийг аль ч үндэстэн одоо дангаараа эзэмшдэггүй юм. Философийг философи гэж л ойлгох ёстой. Элдэв тогтсон таалал гэдэг юм уу, гүн, гүехэн ухаан гэдгээс татгалзъя. Саявтар болтол манайхан чинь Мал аж ахуйн гүн ухаан гэж балайрч байсан улсууд шүү дээ. Англиар Philosophy of Animal Husbandry, оросоор бол Философия скотоводства гэх нь байна шүү дээ. Англи, оросын философичдод сонсгох юм биш.
-Үндэсний философи гэж байх шаардлагатай юу?
-Цаг нь болохоор тухайн үндэстэн өөрсдөө философио боловсруулдаг л байх. Эпикурын хэлсэн үг байдаг. “Юу ч үгүйгээс юу ч үүсдэггүй” гээд байгаа шүү дээ. Тэгэхээр хичнээн үндэсний философи ч гэсэн дэлхий нийтээр хэрэглэж ойлгодог, урьд өмнө нь дэлхийд бүтээгдсэн зүйлийг харах л шаардлага гарна. Ч.Жүгдэр гэж судлаач, багш байсан, нас бараад удаж байна. Тэр хүн Монголын философийн түүхийн зураглалыг гаргах гэж оролдсон юм. Бичиг үсэг үүсээгүй байхад хад чулууны бичээс, сүг зургаас эхлээд. Тэр ч бас хүний оюун санаа шингэсэн эд мөн үү гэвэл мөн л дөө. Гэхдээ философи гэвэл хэтэрхий хялбарчилсан хэрэг. Үнэн хатуу байдаг. Хүй нэгдлийн үеийн хүн л оюун санаандаа орсон юмыг зурагласан хэрэг шүү дээ. Манайд яг философи шинжтэй зүйл хожуу орж ирсэн дээ. Марксист философи гэдэгтэй л холбоотой. Үүнийг нуугаад яах вэ. Би бол нэг их зүүний үзэлтэй, марксист сэтгэлгээтэй хүн биш. Гэхдээ яах аргагүй философи шинжтэй зүйл марксист философитой л холбоотой орж ирж. Философийн категориор сэтгэе гэвэл тэр үетэй л холбоотой байсан юм. Манайд бол шашны номлол, сургаалуудаа философи гэж ярих гээд байдаг. Ер нь үндэстний хөгжилд оюун санаа хэрэгтэй юү гэвэл хэрэгтэй. Шашин бол оюун санаа мөн. Европын ард түмэнд христийн шашин их нөлөөлснийг үгүйсгэх арга байхгүй. Хятадын ард түмэнд Күнз маш хүчтэй нөлөөлсөн. Энэтхэгүүдэд хиндуизм, япончуудад шинтоизм хүчтэй нөлөөлсөн. Гэхдээ шашны үзэл санаа хүчтэй нөлөөлөхөөс гадна философи шууд нөлөөлнө гэхэд хэцүү л дээ. Ингэж хэллээ гээд өөрийн мэргэжлийг доош нь хийж байгаа юм биш. Хүн болгон философидоод ч байдаггүй юм. Монголын 3 сая 500 мянган хүн үндэсний философитой болчихоод, түүнийгээ мөрдөөд явна гэж юу байх вэ. Үндэстэн дотор тодорхой хэсэг нь өөрийн гэсэн үзэл бодолтой болоод, түүнийгээ удирдлага болгоод, тэр нь философийн, шашны, улс төрийн, үндэсний үзлийн элемент байж болно. Ямар ч байсан нийгмийн оюун санаа гэж юм бүрдэх ёстой байх л даа. Бидэнд буддизм, бөө мөргөл нэлээд нөлөөлсөн байх. Миний хувьд хамгийн их нөлөөлөөсэй гэж хүсч, боддог зүйл бол Барууны шинжлэх ухаан, танин мэдэхүйн онол, сургуулиуд. Тэгэхээр одоо дэлхий дээр хүн ардаа хамгийн их жаргалтай байлгаж байгаа нийгэм, улс орон үндэстэн хаана байна гэвэл капитализмыг жинхэнээр нь хөгжүүлсэн улс орныг хэлнэ. Герман, Франц, Нидерланд, Япон, АНУ гээд капитализм хөгжсөн улс орнуудад хүн ард нь арай л жаргалтай байна уу гэж боддог.
-Өнөөдрийн Монголд таны яриад байгаа капитализм байгаа юу?
-Уг нь гуч гаруй жил явчихлаа. Жинхэнэ капитализм руу орж өгөхгүй байна шүү дээ. Хүн ардын ёс заншлаар дамжсан феодализмын элемент их байна. Капитализмын үеийн эрх мэдэлтнүүд өөрсдийгөө сайн менежер гэж ойлгох ёстой шиг санагдаад байгаа юм. Гэтэл манайд эрх мэдэлтэй болсон хүн өөрийгөө ноён гэж ойлгодог. Манайд социализмын үеийн арга барил бас их байна. Капитализмаас бас ганц нэг юм хоосон хуулбарлаад байна. Холимог хуурга л байна шүү дээ. Бид ардчиллыг ч, капитализмыг ч “монголчилсон” л доо. Бид чинь 69 гэж машиныг монголчилсон. Ямар ч юмыг монголчлоод хаячихдаг байхгүй юу. Манайд одоо крони капитализм байна. Капитализмын оронцог, танил талын, жалга довны, “арын хаалганы” капитализм. Энэ бол үнэндээ капитализм биш л дээ.
Оргүй хоосноос санаанаасаа юм гаргаж ирэхийн оронд ядаж дэлхийн нэлээд хөгжсөн газар юу хийгээд байгааг бас үзэх хэрэгтэй байгаа юм. Энүүхэндээ тогоон дотроо галзуурцгааж болохгүй л дээ.
Нийгмийн философи ярих гэж байгаа бол бусад улс оронд энэ талын эрэл хайгуул хэдэн зуун жил явсан байна. Оргил нь юу вэ гэдгийг үзчих хэрэгтэй. Германы Франкфуртын сургуулийнхан болоод Харвардын их сургуулийн профессор Ж.Роулсын “Зүй ёсны онол” (Theory of Justice) гэдгийг жишээлбэл үзчихсэн байх л хэрэгтэй шүү дээ.
Жинхэнэ философи, шинжлэх ухаан огт өөр байдаг. Мэр сэр боловч манайд бас байна аа, тун явцуу хүрээнд. Дөнгөж өчигдөр уржигдархан МУИС-ийн Философи, шашин судлалын тэнхимийн профессор М.Отгонбаяр Людвиг Витгенштейний “Логик философийн трактат” гэдэг номыг орчуулаад гаргачихлаа шүү дээ. Жилийн өмнө шахуу МУИС-ийн биофизикийн профессор Д.Төмөрбаатар Ньютоны “Натур философийн математик зарчмууд”-ын гурван ботийг монголчилж гаргасан. Өмнө нь Австрийн онолын физикч, Нобелийн шагналт Э.Шредингерийн “Амьдрал гэж юу вэ?” номыг орчуулсан. Сая мань эр Эйнштейнийн “Харьцангуйн тусгай онол”-ын бүтээлийг орчуулаад софтоор esan.mn сайт дээр гаргалаа. Энэ бүтээл дэх хөдөлгөөн, орон зай, цаг хугацааны асуудал бол тэр чигээрээ философи шүү дээ. Ийм жинхэнэ философийн бүтээл маш явцуу хүрээнд тархдаг. Бусад хүн ойлгох ч үгүй, ойлгох шаардлага ч байхгүй. Хар масс ойлгоод байвал тэр юуных нь мэдлэгийн тусгай салбар байх вэ дээ. Онол гүнзгийрэх тусмаа цөөн хүний хэрэг болдог, мэргэжлийн хүрээн дотроо ч тэр шүү дээ.
Гэтэл манайд эзэнгүй айлд ороод сандайчаад хаяж байгаа юм шиг дураараа тонгочдог ганц салбар философи болчихоод байна. Философийн байгууллагууд нь сул байгаа юм. Тийм учраас гудамжнаас философиддог улсууд олширсон. Мэргэжлийн салбарын нөхдүүд нь Зөвлөлт-Оросыг хэт дагачихсан. Барууны философийг эзэмшиж чадахгүй байсан. Яг ийм тэр завсрын үеэр баахан “философич” гарч ирсэн.
-Би бас Д.Урианхай гуайн нийтлэлээс бүх хүнд ойлгогдсон хэсгийг нь асуух гээд байна л даа. “Үндэсний оюун санааны хүчирхэг нэгдэлгүй, ганц нэгээрээ сондгойрдог, хөгжлийн зорилгын зангидмал үзэл онолгүй, дов товцог, жалга хонхорын эрх ашигт хуваагддаг, хоорондоо тэрсэлддэг, бусдын эсрэг бус бие биеийнхээ эсрэг тэмцэлд л “Ялалт” байгуулж баатарладаг” гэсэн л дээ.
– Энийг заавал философи
гээд байх хэрэг байна уу? Энэ чинь эрүүл ухаантай хүний тархинд л орж ирдэг зөв дүгнэлт. Д.Урианхай гуай бид хоёр гэмгүй, сайхан харьцаатай байдаг улс. Гэхдээ философи гэдгийг хэтэрхий хялбарчилж ойлгох, эсвэл хуучны марксизм шиг үндэстэнээрээ дагаж мөрдөх ёстой номлол маягтай болгох хэрэг байхгүй шүү дээ.
-Философтой холбоогүй ч байсан таны бодлыг сонсмоор байна л даа. Манайхны энэ зөрчил тэмцэлтэй байдал ардчилсан нийгэмд байх ёстой үзэгдэл юм уу. Эсвэл Монгол хөгжихгүй байгаагийн шалтгаан гэж үзэх үү?
-Манайхан ерөөсөө л эв нэгдлийн мэдрэмжгүй улсууд. Одоо л ийм болчихсон юм биш. Нэгийгээ хүлээн зөвшөөрч байсан түүх бараг байхгүй. Бүгдийг хүчээр дагуулж байснаараа Чингисийн үед л арай өөр байсан байх. Чингис хаан нас барангуут л хүүхдүүд нь хоорондоо үзэлцээд эхэлсэн. Ач нарынх нь үед бүүр ч үзэлцсэн. Түүнээс хойш бол талаар нэг тарцгаасан биз дээ. Би бас хэтэрхий гипотетик маягийн юм хэлэх гээд байна. Эрхэлж байгаа аж ахуйтай нь холбоотой байдаг болов уу. Эрхэлж байгаа аж ахуй нь угаасаа тархай бутархай байхыг шаарддаг биз дээ. Суурьшмал улсууд нэг дор төвлөрч, удирдлагатай байж болдог.
-Гэхдээ Алтан тэвшийн хөндийдөө хүн амын тал хувь нь суурьшиж байгаа шүү дээ. Хотын иргэдэд мал ч байхгүй. Суурин амьдралтай болчихоод байгаа мөртлөө нүүдэлчин сэтгэлгээ маань салахгүй байгаа гэсэн үг үү?
-Энд суурьшаад бид удаагүй байна шүү дээ. Хагас зуун жил болж байгаа юм уу даа. Хотжил, суурьшил гэдэг хэдэн мянган жилээр байж түүндээ тохирсон оюун санаа бүрдэнэ шүү дээ. 1990 оноос өмнө бол хөдөөнөөс шилжиж ирэх гэж “махаа иддэг” байсан. Улаанбаатар руу оруулдаг ч үгүй “барьдаг” байсан байх. Бүгдээрээ бөөгнөөд хотжилд ороод тун удаагүй байна. Хотжил гэдэг үзэгдлийн хувьд бүр нялхаараа байна. Үнэндээ 1920-иод оны Да хүрээ хот биш шүү дээ. Хотод байх соёлын хэм хэмжээнүүд байгаагүй.
-Та тэгэхээр жамаараа яваа л гэж хэлэх гээд байна уу?
-Тийм. Хот гэдэг том үзэгдлийн нас, хувь хүний нас огт өөр юм чинь. Тэр тусмаа нийгмийн өөрчлөлт маш урт хугацаа шаардана. Лав хүний гурав, дөрвөн үе өнгөрөх байлгүй дээ.
