Үндэсний эрх чөлөө, тусгаар тогтнолоо сэргээсний 100 жилийн ойн баярын өдөр тохиож буйтай холбогдуулан Улсын Их Хурлын хүндэтгэлийн хуралдаан 2021 оны арванхоёрдугаар сарын 29-ний өдөр болно. Хуралдааныг Төрийн ордны “Их Хуралдай” танхимаас шууд дамжуулан хүргэх юм.
Зул сарын баярыг гэр бүл, төрөл төрөгсөдтэйгөө хамт тэмдэглэх гэсэн олон хүний хүсэлд коронавирусийн Омикрон хувилбарын тархалт саад болсон байна.
Delta, Jet Blue, Allegiant, United Airlines зэрэг томоохон авиа компаниудад гарсан вирусийн халдварын улмаас Зул сарын баярын болон өмнөх өдрүүдэд дэлхий даяар 4,200 орчим нислэг цуцлагджээ.
Зөвхөн АНУ-д цуцлагдсан нислэгийн тоо 1,200 давсан байна.
“Энэ долоо хоногт орон даяар Омикрон хувилбарын тархалт нэмэгдсэн нь манай нислэгийн баг, бусад ажилтнуудын үйл ажиллагаанд шууд нөлөө үзүүллээ. Бид нислэгүүдийг цуцалсандаа уучлал гуйж, аль болох олон зорчигчдын тасалбарыг богино хугацаанд буцаах арга хэмжээ авч байна” гэж United Airlines компаниас мэдэгджээ.
Баасан, Бямба гарагуудад тус компани нийт 361 нислэгээ цуцалсан юм.
Өнгөрсөн долоо хоногт АНУ-ын агаарын тээвэрлэгчдийн холбооны тэргүүн Ник Калио тус улсын халдварт өвчин судлалын төвд хандаж бичсэн захидалдаа вакцинжуулалтад хамрагдсан хүмүүс халдвар авахад тусгаарлах хугацааг богиносгож өгөхийг хүсэж байжээ.
Ингэхгүй бол нислэгийн компаниуд ажиллах хүчний дутагдалд орохоор байгааг тэр анхааруулсан юм.
Одоо мөрдөгдөж байгаа зөвлөмжийн дагуу дархлаажсан хүмүүс халдвар авсан тохиолдолд 10 хоног тусгаарлагдах ёстой. Шинжилгээний хариу нь сөрөг гарсан тохиолдолд үүнийг тав хоног болгон бууруулахыг нисэхийн салбарынхан хүссэн байна.
Коронавирусийн Омикрон хувилбар одоо АНУ-д шинээр бүртгэгдсэн халдварын тохиолдлуудад давамгайлж байгаа. Зарим судлаачдын тооцоолсноор нэгдүгээр сарын дунд үед өдөрт 230,000-550,000 тохиолдол бүртгэгддэг болох өндөр магадлалтай гэнэ.
Эх сурвалж: Business Insider
Ус, цаг уур, орчны судалгаа мэдээллийн хүрээлэнгээс ирэх оны нэгдүгээр сарын төлөвийг гаргажээ.
Баруун аймгуудын нутгаар. Энэ сард агаарын дундаж температур нийт нутгаар олон жилийн дундаж орчим байна. Хур тунадас Хангайн уулархаг нутаг болон Алтайн өвөр говиор ахиу, бусад нутгаар дунджийн орчим байх төлөвтэй. Нэг, хоёр, гуравдугаар арав хоногийн дунд үеэр агаарын температур өмнөх үеэсээ 3–5°С–аар хүйтэрнэ. Нэг болон хоёрдугаар арав хоногийн дунд үеэр зарим газраар цас орно. Салхи ихэнх хугацаанд 4–8 м/с, нэг болон хоёрдугаар арав хоногийн дунд үеэр нутгийн өмнөд хэсгээр 12–14 м/с хүрч ширүүсэн цасан болон шороон шуурга шуурна.
Төвийн аймгуудын нутгаар. Энэ сард агаарын дундаж температур ихэнх нутгаар олон жилийн дунджаас дулаан, хур тунадас бага орох төлөвтэй. Нэг, хоёр, гуравдугаар арав хоногийн дунд үеэр агаарын температур өмнөх үеэсээ 3–4°С–аар хүйтэрнэ.Нэг болон хоёрдугаар арав хоногийн дунд үеэр зарим газраар цас орох төлөвтэй байна.Салхи ихэнх хугацаанд 5–10 м/с байна.
Зүүн аймгуудын нутгаар. Энэ сард агаарын дундаж температур Сүхбаатарын ихэнх нутгаар олон жилийн дундаж орчим, бусад нутгаар дулаан, хур тунадас Хэнтийн ихэнх нутгаар бага, бусад нутгаар дунджийн орчим байх төлөвтэй байна. Нэг, хоёр, гуравдугаар арав хоногийн дунд үеэр агаарын температур өмнөх үеэсээ 3–4°С–аар хүйтэрнэ. Нэг болон хоёрдугаар арав хоногийн дунд үеэр зарим газраар цас орно.Салхи ихэнх хугацаанд 4–8 м/с, нэг болон хоёрдугаар арав хоногийн дунд үеэр нутгийн өмнөд хэсгээр 12–14 м/с хүрч ширүүсэн цасан болон шороон шуурга шуурна.
Говийн аймгуудын нутгаар. Энэ сард агаарын дундаж температур ихэнх нутгаар дунджийн орчим, хур тунадас Дундговийн хойд хэсгээр бага, Өмнөговийн баруун хэсгээр дунджаас ахиу, бусад нутгаар дунджийн орчим байх төлөвтэй. Нэг, хоёр, гуравдугаар арав хоногийн дунд үеэр агаарын температур өмнөх үеэсээ 3–4°С–аар хүйтэрнэ. Нэг болон хоёрдугаар арав хоногийн дунд үеэр зарим газраар цас орох төлөвтэй. Салхи ихэнх хугацаанд 5–10 м/с, нэг болон хоёрдугаар арав хоногийн дунд үеэр нутгийн өмнөд хэсгээр 12–14 м/с хүрч ширүүсэн цасан болон шороон шуурга шуурна.
Энэ сард агаарын дундаж температур нутгийн зүүн хойд хэсгээр олон жилийн дунджаас дулаан, бусад нутгаар дунджийн орчим байх төлөвтэй байна.
Хур тунадасны хувьд Баян-Өлгий, Ховд, Говь-Алтай, Баянхонгорын өмнөд хэсгээр, Өмнөговийн баруун хэсгээр ОЖД–аас ахиу, Архангай, Өвөрхангай, Булган, Сэлэнгэ, Төв аймаг, Хэнтийн ихэнх нутгаар бага, бусад нутгаар олон жилийн дунджийн орчим цас орох төлөвтэй.
Арав хоног болгоны дунд үеэр ихэнх нутгаар агаарын температур өмнөх үеэсээ 3–5°С–аар хүйтрэнэ. Салхи ихэнх хугацаанд 4–9 м/с, нэг ба хоёрдугаар арав хоногийн дунд үеэр зарим газраар 12–14 м/с хүртэл ширүүсч цасан болон шороон шуурга шуурах төлөвтэй байна.
ШУА-ийн Хэл зохиолын хүрээлэнгийн захирал, доктор, дэд профессор Жанцангийн Бат-Ирээдүйтэй ярилцлаа.
– Шинэ цагийн шинжлэх ухааны ууган байгууллага судар бичгийн хүрээлэн түүний ууган салбаруудын хэл зохиолын хүрээлэнгийн 100 жилийн ой өнөөдөр тохиож байна –
-Хэл зохиолын хүрээлэнгийн түүхийн талаар ярилцлагаа эхэлье?
-Бид энэ жил Монгол Улсад шинэ цагийн шинжлэх ухааны байгууллага үүссэний 100 жилийн ой, ШУА-ийн 60 жилийн ойг тэмдэглэх дашрамд 1921 онд байгуулагдсан Судар бичгийн хүрээлэнгийн Дуун ухааны тасгаас үүдэлтэй Хэл зохиолын хүрээлэнгийн 100 жилийн ойг тэмдэглэж байна. Энэ тухай ахмад эрдэмтэд, тус хүрээлэнгийн захирлаар ажиллаж байсан А.Лувсандэндэв, П.Хорлоо, Х.Сампилдэндэв зэрэг эрдэмтэд илтгэл айлтгалдаа эш татан үзүүлсэн байдаг. Манай хүрээлэн 1921 оноос Дуун ухааны тасаг, 1930 оноос Хэл бичгийн кабинет, 1957 оноос Хэл бичиг, утга зохиол судлах газар, 1961 оноос одоогийн ШУА-ийн Хэл зохиолын хүрээлэн гэдэг нэртэй болсон. Монгол Улсын хувьд судар бичгийн хүрээлэн байгуулагдсан тэр цагаас үндэсний хэл бичиг, утга соёлоо хөгжүүлэхэд ихээхэн анхаарал тавьж ирсэн түүхэн уламжлалтай. Судар бичгийн хүрээлэнг анх байгуулсан бичиг номын найман хүний тав нь монгол хэл бичгийн хүмүүс байдаг.
-Академи гэдэг үг ер нь монгол хэлний үгийн санд хэдийд орж ирсэн юм бэ?
-1924 онд “Монгол Улсын Судар бичгийн хүрээлэнгийн эрхлэх үйлдвэрийн товчоо” хэмээх баримт бичгийг батлахад энэ үг анх дурдагдсан гэж судлаачид үздэг.
-1921-1930 он буюу хүрээлэнгийн үүслийн эхэн үед “Дуун ухааны тасаг”-т ямар нэрт эрдэмтэд, зохиолчид ажиллаж байсан юм бол?
-Дуун ухааны тасгийн эрхлэгчээр Б.Ринчен, 1936 оноос Д.Нацагдорж түүхийн тасгийн эрхлэгч байхдаа хавсран ажиллаж байсан. Харамсалтай нь тэрбээр 1937 онд зуурдаар таалал төгссөн. Нэрт эрдэмтэн Шадавын Лувсанвандан 1936 оны намраас 43 он хүртэл Дуун ухааны тасагт ажилтан болон эрхлэгчээр ажиллаж байсан гэдэг.
-Судар бичгийн хүрээлэнгийн хэл бичгийн бодлогын асуудал ер нь юу байсан бэ?
-“Монгол Улсын Судар бичгийн хүрээлэнгийн эрхлэх үйлдвэрийн товчоон” хэмээх баримт бичгийг 1924 оны гуравдугаар сарын 23-ны өдөр хэлэлцэн баталсан байдаг юм. Энэ баримт бичгийн хоёрдугаар ангийн хоёрдугаар зүйлд монгол хэл бичгийн бодлогын талаар заасан. Нэгт, Монгол үндэстний эдүгээ хэлж бүхий олон аймаг нутгийн тус тусын хэлний аяс ялгаврыг харилцан үлж (жишиж) шинжлэх ба хэлний шинжлэгдэхүүн үгс зүйлийг хураан бүртгэмүй. Хоёрт, Монгол үндэстний хэл дээр бүхий аман зохиол зүйлийг бичиж авах ба бичгийн зохиолуудыг цуглуулан шинжилмүй гэх мэтээр заажээ. Энэ зорилтоо биелүүлсний дараа юу хийхийг нь бүр тодорхой заачихсан байдаг. Энэ нь Хэл зохиолын хүрээлэнгийн өнөөдрийг хүртэл хийх үндсэн суурь ажлын бодлогыг тэр үеэс тодорхойлжээ л гэсэн үг.
-Хэл зохиолын хүрээлэнгийн түүхийг ярихад 1930-аад оны үеийн хэлмэгдүүлэлтийн тухай дурсах учиртай. Мөн Б.Ринчен гуайн алдарт дөрвөн боть бүтээлийн тухай та тодруулж өгөхгүй юү?
-Улс төрийн хар шуурга тус хүрээлэнгийн ажилтан, албан хаагч нарыг тойроогүй дайрсан. Жамсрангийн Цэвээн баригдаж, хожим ЗХУ-д цаазлуулсан. Бямбын Ринчен хувьсгалын эсэргүү, японы тагнуул, феодалын үеийг магтагч, жижиг хөрөнгөтний үзэлтэн, хуучны соёлыг дөвийлгөгч гэсэн нэр хоч зүүсэн, мөн Ц.Дамдинсүрэн гуайг “дайсны тагнуулын бүлэгт элссэн” хэргээр бас хэлмэгдүүлэн Москвад сурч байхад нь дуудан баривчилж 1938 оны тавдугаар сард шоронд суулган байцаасан ч 1940 оны эхээр сулласан байдаг. Б.Ринчен гуайн алдартай “Монгол бичгийн хэлний зүй” хэмээх дөрвөн дэвтэр бүтээл бол монгол хэлний судалгааны суурь бүтээл болсон гэж гадаадын эрдэмтэд үнэлдэг юм. Энэ ном 1964-1967 онд хэвлэгдсэн. 1966 онд хэвлэгдсэн гуравдугаар дэвтэр буюу монгол хэлний үйл болон сул үгийн хэлбэр судлал дэвтэр нь судлаачдын гарт очихоос өмнө шатаагдсан. Харин өгүүлбэрийн сургаал хэмээх дөтгөөр бүлэг нь хэвлэл рүү ч орох боломжгүй болсон байдаг.
-Одоогоор Хэл зохиолын хүрээлэнгийн бүтэц ямар байна. Танай хүрээлэнд өөр байгууллагад байдаггүй “Төвөд судлалын тасаг” хэмээх нэг онцлог салбар байдаг шүү дээ. Эрдэмтэн Ц.Дамдинсүрэн гуай санаачлан байгуулсан гэдэг, энэ тухай?
-Одоо манайх Хэл шинжлэл, Харьцуулсан хэл шинжлэл, Хэрэглээний хэл шинжлэл, Сурвалж бичиг, Төвөд судлал, Утга зохиол судлал, Аман зохиол судлал гэсэн үндсэн зургаан салбартай. Эх хэл бичгийн сан хөмрөг, лаборатори, Ц.Дамдинсүрэнгийн гэр музей, “Монголын нууц товчоон” судлалын төв гэсэн есөн үндсэн нэгжтэйгээр үйл ажиллагаагаа явуулж байна. 2001 онд “Алтай судлалын төв”-ийг байгуулсан байдаг. Таны хэлсэн тасгийг тухайн үеийн нөхцөл байдлаас шалтгаалж “Төвөд хэлт утга зохиол судлалын тасаг” нэрээр 1981 онд байгуулж энэ салбараас академич Д.Цэрэнсодном, шинжлэх ухааны доктор Л.Хүрэлбаатар, Р.Бямбаа, Р.Отгонбаатар, Д.Сумъяа нарын зэрэг нэртэй эрдэмтэд төрөн гарчээ. Бид цаашид судалгааны хүрээг илүү тэлэх зорилгоор энэ оноос эхлэн тус салбарыг “Сурвалж бичиг, төвөд судлалын салбар” болгон өргөтгөсөн.
-Хүрээлэнд хэдэн мэргэжилтэн ажиллаж байгаа вэ?
-Одоогоор 50 орчим эрдэм шинжилгээний ажилтантай. Бараг талаас илүү хувь нь залуучууд байна. Үүнээс төрийн шагналтан нэг, шинжлэх ухааны гавьяат ажилтан тав, ШУА-ийн жинхэнэ гишүүн гурав, шинжлэх ухааны доктор тав, хэл бичгийн ухааны доктор 24 бий. Энэ нь монгол хэл бичиг, утга зохиол судлалын салбарт багагүй хүч гэж хардаг. Мөн ийм хүчээр ажилладаг судалгааны байгууллага ховор, бид баргийн төсөл, хөтөлбөрийг нугалах хүчирхэг багтай гэж тооцож байна.
-Ц.Дамдинсүрэн гуай Хэл зохиолын хүрээлэнгийн анхны захирал бил үү?
-Ц.Дамдинсүрэн гуай 1961-1963 онд Хэл зохиолын хүрээлэнгийн анхны захирлаар ажиллаад халагдсан. Тэрээр энэ тухай өөрийн намтартаа “Төв хорооноос Идшинноров, Вандуй, Баттулга, Гонгор зэрэг хүмүүсийг комисс болгон томилж миний бүх ажлыг шалгуулав. Тэр комиссын дүгнэлтийг үндэслэж намайг донгодоод 1963 оны зургадугаар сарын 21-нд Хэл зохиолын хүрээлэнгийн захирлын ажлаас халав. Одоо би зөвхөн эрдэм шинжилгээний ажилтан болов. Энэ их сайхан хэрэг. Би тавьсан зорилгодоо бүр хүрлээ. Ном үзэх, зохиох ажилд шууд оров” гэж бичсэн байдаг юм.
-Толь бичиг судлалын асуудал бол аливаа улсын үндэсний хэл бичгийн хамгийн чухал асуудал гэдэг. Гэтэл манайхны зарим нь толь бичгийг хэтэрхий энгийн, хар бор ажилд тооцоод байх шиг санагдах юм. Та өөрөө ч толь бичиг судлалаар мэргэшсэн хүн. Ер нь Хэл зохиолын хүрээлэнгийн толь бичиг судлал хэдийнээс эхэлсэн юм бэ?
-Таны хэлдэг үнэн. Явж явж үнэндээ хамгийн их хэрэглээтэй, дүрэм болж хэвшдэг, олноор дагаж мөрдөх ёстой чухал зүйл бол толь бичиг юм. Судар бичгийн хүрээлэнгийн анхны толь бичгийг Сэцэн ханы Бат-Очир шадар, Сутай уулын Мишиг нарын 1921 оноос эхэлж 1927 онд дуусгасан “Монгол үгийн тайлбар толь” хэмээн үздэг. Энэ толийг 1779 оны үед хийсэн манж, монгол, төвөд, хятад үсэг хадмал “Дөрвөн хэлний толь”-иос зохион гаргажээ. Энэ толь бичиг нь 36 дэвтэр буюу хураангуй, 298 зүйл, 546 анги бүхий бүтээл юм. Ийм учраас “Гучин зургаат тайлбар толь” гэж нэрлэсэн. Дараа нь нэрт тольч Садо овогт Б.Шагж бээр 1929 онд “Эрэхүйеэ хялбар олгон зохиосон монгол үгийн тайлбар Чандманийн эрих”, “Үсгийн дүрмийн толь бичиг”, 30 мянган үгтэй Я.Цэвэлийн “Монгол хэлний товч тайлбар толь” зэрэг олон толь бичиг бий. Бид одоо толь бичгүүдээ цахим руу шилжүүлж, дэлхийн хаанаас ч монгол хэлний тайлбар болон бусад толийг үзэж харах боломжтой болгохоор ажиллаж байна.
-Танай хүрээлэнгийн бусдад үлгэр болсон, эрдэм шинжилгээний ач холбогдолтой, монгол хэл шинжлэлийн судалгааг ахиулсан суурь судалгааны ямар ямар бүтээлүүд байна вэ?
-Би бол хамгийн түрүүнд Академийн цэнхэр гэж нэрлэгдсэн “Орчин цагийн монгол хэл зүй” хэмээх бүтээлийг дурдана. Энэ ном бол монгол хэлний бүрэн хэлзүйг хамарсан томоохон суурь судалгааны бүтээл болох юм. Уг бүтээлийг хүрээлэнгийнхэн дангаараа бичээгүй, тухайн үеийн МУИС, УБДС, Сурган хүмүүжүүлэх хүрээлэнгийн голлох эрдэмтэд хамтран бичсэн байдаг. Үүний дараа алдарт Шадавын Лувсанвандангийн туурвиж 1967 онд хэвлүүлсэн “Орчин цагийн монгол хэлний бүтэц, авиа авиалбар хоёр”, 1968 онд хэвлүүлсэн “Орчин цагийн монгол хэлний үгийн бүтэц, үг нөхцөл хоёр” хэмээх Монгол улсын Төрийн шагнал хүртсэн хоёр дэвтэр бүтээлийг нэрлэж болно. Үүнийг монгол хэл бичгийн судлалд хийсэн нээлт хэмээн монголч эрдэмтэд үздэг юм.
-Кирилл үсгийн дүрмийг зохиож хэрэглэж эхэлсэн нь ард нийтээрээ бичиг үсэгтэн болоход чухал үүрэг гүйцэтгэсэн гэж үздэг. Энэ талаар тодруулахгүй юу?
-Монгол бичгийг халах солих тухай яриа бол 1930-аад оноос эхэлсэн. 1941 оны гуравдугаар сарын МАХН-ын Төв Хорооны, Сайд нарын зөвлөлийн хамтарсан хурлаар шинэ үсэг зохиох ажлыг Ю.Цэдэнбал даргатай комисст даалгаж хийлгэсэн. Энэ комисст манай хүрээлэнгээс Ц.Дамдинсүрэн, Ш.Лувсанвандан нар орсон. Ингээд мөн оны тавдугаар сард “Орос үсэг дээр үндэслэсэн монгол шинэ үсэг батлах тухай” тогтоолыг батлан сургаж эхэлсэн тэр цагаас хойш 80 жил өнгөрсөн байна. Ингээд энэ үед дэлхийн хоёрдугаар дайн эхэлсэн тул уг ажил нэлээд саадтай болж 1946 оны нэгдүгээр сарын нэгнээс бүх хэвлэл ба улсын албан хэргийг шинэ үсгээр явуулах тухай тогтоол гарсан. Энэ үеэс ард нийтээр бичиг үсэгт тайлагдах үйл явц эхэлж 1963 он гэхэд нийт ард түмний 90 хувь нь бичиг үсэгт тайлагдсан тул ЮНЕСКО-гийн алтан медаль, дипломоор 1971 онд манай хүрээлэнг шагнасан байдаг. Кирилл үсгийн дүрэм ярихад Ц.Дамдинсүрэн гуайн 1983 оны 18 мянган үг бүхий үсгийн дүрмийн толь бичгийг заавал дурдах ёстой. Одоогийн сэтгүүлчид хэвлэл мэдээллийнхний биднээс асуудаг нэг хэв шинжит асуулт бол энэ үсгийн дүрэм өөрчлөгдсөн эсэх тухай, мөн цөөн хэдэн “маргаантай” үг болжээ. Энэ толь бичгийг 1951 онд зохиосон толь дээрээ суурилан 1983 онд дахин боловсруулж гаргасан байдаг. Үсгийн дүрэм цоо шинээр зохиох, түүнийг дагаж мөрдөх бол төвөгтэй ажил бөгөөд Ц.Дамдинсүрэн гуай “Бид нэгмөсөн бүрэн боловсорсон үсгийн дүрмийг зохиож чадахгүй тул алхам алхмаар, шат шатаар боловсруулбал хожим сайн дүрэмтэй бол чадна” гэж хэлснийг мартаж болохгүй.
-Монголын нууц товчоо судлал бол танай хүрээлэнгийн нэгэн гол судлагдахуун байх, тийм үү?
-Нууц товчоо бол хятад бичгээр монгол хэлээр бичигдсэн бүтээл байсан гэдгийг уншигчид мэднэ. Энэ бүтээлийг гадаадын судлаачид өөрсдийнхөө хэлээр хөрвүүлж орчуулсан байсан ч монгол хэлээрээ гараагүй байсныг академич Ц.Дамдинсүрэн монгол хэлээр орчуулах санаа олж 40-өөд оноос эхэлж өөрийнх нь бичсэнээр “Долоон жил нухаж” хийсэн түүнд алдар гавьяа хоёрыг зэрэг авчирчээ. Эхний долоон бүлгийг Шинжлэх ухаан гэдэг сэтгүүлд хэвлүүлсэн байдаг. Ингээд 1947 онд олон нийтэд зориулан Монголын нууц товчооны бүрэн эхийн орчуулгыг хэвлүүлжээ.
-Зуун жилийн их ойн өдөр монгол хэл бичгийн салбарын гурван оргил буюу Бямбын Ринчен, Цэндийн Дамдинсүрэн, Шадавын Лувсанвандан нарын тухай дурсахгүй байж хэрхэвч болохгүй…
-Алдас болно шүү дээ. Энэ гурван их хүн үеийн үед энэ хүрээлэнгийн бэлгэ тэмдэг, брэнд болж байдаг. Энэ гурав гурвуулаа гайхамшигтай сэтгэгчид, агуу эрдэмтэд, соён гэгээрүүлэгч нар байлаа. Үеийн үед бүтээл номоороо ч соён гэгээрүүлэгч хэвээр, сургаал номлол нь ч мөнхөд орших эрдэмтэд гэж хэлж болно. 1961 онд анх ШУА байгуулагдахад анхны найман хүнийг ШУА-ийн анхны жинхэнэ гишүүн буюу академичаар сонгоход гурвуулаа сонгогдож байсан нь ШУА-ийн ойн энэ өдөр дурсахад маш сайхан дурсамж байна.
-Аль ч улсын судалгаа шинжилгээний газар эрдэм шинжилгээний бичиг гэж нэг чухал юм байна?
-Манай ШУА-ийн Хүрээлэнгүүд бүгд 25 сэтгүүл хэвлүүлдэгийн тав нь манай хүрээлэн дээр байна. Энэ таван сэтгүүлээс 1959 оноос эхэлсэн “Хэл зохиол судлал”, “Аман зохиол судлал” сэтгүүл хамгийн ахмад нь, “Хэрэглээний хэл шинжлэл” сэтгүүл хамгийн залуу нь болж байна. Манай сэтгүүлүүд олон улсын дугаар авч, дотоод гадаадын монгол судлаач, эрдэмтдийн өгүүллээ хэвлүүлэх гэж зорьдог нэр хүндтэй индэр болж чадсан. Бид бүх сэтгүүлээ цахим болгож олон улсад гаргахаар ажиллаж байна.
-Та тус хүрээлэнгээс 100 жилийн түүхэнд хоёр мянга шахам бүтээл хэвлүүлээд байна гэж хэлсэн. Хүрээлэнгийн бүтээлүүдийг ажиглахад түүхэндээ хэд хэдэн цуврал санаачлан бий болгожээ, энэ талаар?
-Тийм шүү, хэл шинжлэл, утга зохиол судлалаар нэлээд хэдэн цуврал бий болгосон байдаг. Үүний нэг нь “Монгол аман зохиолын чуулган” цуврал юм. Энэ цувралаар одоо Монголын болон дэлхийн монгол аман зохиол судлаачдын бишрэн үздэг 45 бүтээл хэвлэгдээд байна. Ер нь 99 боть хүртэл хэвлэх зорилготой байгаа. Манай утга зохиолын салбарынхан “ХХ зууны монгол зохиолчид” цувралыг санаачлан саяхан нэрт яруу найрагч Бэгзийн Явуухулан гуайн дугаар буюу 99 дэх бүтээлийг доктор Б.Мөнхбаяр эрхлэн хэвлүүлж 100 жилийн ойгоороо нээлтээ хийх гэж байна.
-Танай хүрээлэнгийнхэн Монголын уран зохиолын түүхийг бараг бүгдийг биччихлээ. Харин хэл шинжлэлийнхээ түүхийг яагаад бичихгүй байна вэ?
-Тэр ч үнэн шүү (инээв). Бид уран зохиол судлалын тойм, түүхээ бүр аль эрт бичсэн. Ц.Дамдинсүрэн гуай “Монголын уран зохиолын тойм”-ыг аль 1957 онд нэгдүгээр дэвтрийг өөрөө зохиож, гуравдугаар дэвтрийг 1968 онд “Монголын орчин үеийн уран зохиолын товч түүх” нэрээр 1921-1965 оны түүхийг багтааж, 1977 онд хоёрдугаар дэвтрийг, удирдан, редакторлан хэвлүүлсэн. Үүнээс гадна “Монголын орчин үеийн уран зохиолын түүх I”-ийг 1985 онд, “Монголын орчин үеийн уран зохиолын түүх II”-ийг 1989 онд, мөн түүхийн III ботийг 1998 онд, IY ботийг 2014 онд бичиж хэвлүүлж XX зууны Монголын уран зохиолын түүхийг бүрэн бичиж дуусгажээ. Харин хэл шинжлэлийн түүхийн судалгааг академич Л.Болд нарын эрдэмтэд хийсээр байгаа. Бид хараахан дуусаагүй байна.
-Хэл зохиолын хүрээлэнгийн бас нэг гол зүйл бол эрдэм шинжилгээ, судалгааны экспедицийг олон жил тасралтгүй зохион байгуулж ирсэн боловч тасалдсан. Үүний ач холбогдол юу вэ, сэргээх талаар ямар ажил хийж байна?
-Энэ бол чухал ач холбогдолтой ажил юм. Судар бичгийн хүрээлэн анхнаасаа ном бүтээл цуглуулах ажлыг санаачлан хийж байсан. 1930-аад оноос эхэлж, 50-иад оноос эрчимжиж Монголын бүхий л аймаг орон нутгуудаар төлөвлөгөөтэй явж нийт 40 шахам удаагийн шинжилгээний ангийг зохион байгуулсан байдаг. Энэ шинжилгээний экспедицийн үеэр хийх гол ажил нь угсаатны зүйн судалгаа хийх, монголчуудын амьд хэл яриа, нутгийн аялгууг судлах, монгол ардын аман зохиол, ардын билиг, уран зохиолын дурсгалыг судлах, судар ном цуглуулах ажил байлаа. Энэ шинжилгээний ангийн явалтаар цуглуулсан арвин их материал эх хувиараа манай хүрээлэнгийн Эх хэлний сан хөмрөгийн салбарт хадгалагдаж байна. Харамсалтай нь энэ ажил 90-ээд оноос үндсэндээ зогссон. Баяртай нь миний бие өнгөрсөн есдүгээр сард Соёлын сайд Ч.Номинтой уулзаж энэ ажлыг дахин сэргээх тухай ярилцсаны эцэст тус яамны төлөвлөгөө, төсөвт энэ тухай зардал тусгагдаж ШУА-ийн Хүрээлэнгүүдийн хамтарсан экспедицийг 2022 оноос эхлүүлэх сайхан шийдвэр гарсан.
-Одоо судалгааны болон өөр ямар ажил хийж байна вэ?
-Судалгааны ажил хэл бичгийн судлал, утга зохиолын судлал гэдэг үндсэн хоёр чиглэлтэй. Хэл бичиг дотроо монгол хэл шинжлэлийн асуудал, хэрэглээний хэл шинжлэлийн асуудал, сурвалж бичиг судлалын асуудал гэсэн гурван чиглэл бий. Харин утга зохиол нь орчин үеийн утга зохиол, аман зохиол, эртний уран зохиол гэсэн гурван салбартай. Хэл шинжлэлийн салбар гэхэд Монгол хэлний нутгийн аялгууны судалгаа хийж байна. Хүн ардын бичиг үсгийг дээшлүүлэхэд зориулсан толь бичиг гаргадаг. Орчин үеийн шинжлэх ухаан, технологийн дагуу 2008 онд хэвлүүлсэн таван боть дэлгэрэнгүй тайлбар толийг утасны аппликэйшнд суулгасан. Энэ нь дэлхийн хаанаас ч монгол хэлний 80-90 мянган үгийн утга, бичлэг, дуудлага, монгол бичиг, холбоо үгийг үзэх боломж бүрдүүлж байгаа юм. Хэрэглээний хэл шинжлэлийн хувьд ШУ-ы 11 салбарыг хамруулсан 10 гаруй мянган нэр томьёоны тайлбар толийг онлайнд байрлуулсан. Бүх шинжлэх ухаанд тулгамдаж буй нэг асуудал бол нэр томьёоны тухай асуудал юм.
-Монгол хэл хөгжиж байна уу?
-Монгол хэл хөгжиж байна. Яагаад гэвэл бидний хийдэггүй, мэддэггүй зүйлс гадны орноос орж ирэх болгонд дагаад шинэ нэр орж ирж байна. Орж ирсэн үг хүмүүсийн хэрэглээнд орж байна гэдэг нь хэл амьд, хөгжиж байна гэсэн үг. Тэр хөгжлийг зөв зохистой байлгахын төлөө манай хүрээлэн ажиллах ёстой. Аль ч орны хөгжилд хэрэглээний хэл чухал болж байна. Хэрэглээний хэл шинжлэл гэдэг нь өнөөдрийн хөгжлийн бодлогыг авч явах ёстой зүйл.
-Чухам хэлний зөв зохистой хөгжил гэж юуг хэлдэг юм бэ?
-Шинжлэх ухааны оролцоотой хөгжлийг хэлж байгаа юм. Хүн бүр дураараа бичиж, оноож, орчуулж, зохиож болохгүй. Энэ бүхэн дүрэм, журамтай онолд суурилах ёстой.
-Хүрээлэнгийн үнэт зүйл юу вэ?
-Товчхон хэлэхэд, өнгөрсөн 100 жилийн хугацаанд манай эрдэмтдийн бүтээсэн 2000 шахам эрдэм шинжилгээний бүтээл бидний үнэт зүйл юм. Сан хөмрөгт 1257 монгол судар, 1150 тод судар, 6889 төвөд судар, 450 хавтас бүхий 100 мянга хол давах шинжилгээний ангийн гар бичмэл, 66 тууль, 1465 үлгэр, 1698 дуу, 651 ерөөл магтаал, эрдэмтдийн хувийн архив, Монголын нууц товчооны гар бичмэл, ховор зургууд хадгалагдаж байгаа.
Манай хүрээлэнгийн 100 жилийн ой наагуур бодоход ШУА-ийн Хэл зохиолын хүрээлэнгийнхний ой, дундуур бодоход монгол хэл бичиг, утга зохиол судлаачдын баяр, бүр холуур ярьвал монгол хэлээр хэлэлцэгч, хэрэглэгч бүхний баяр учраас уншигч та бүхэнд 100 жилийн ойн халуун баярыг өргөн дэвшүүлж, эрүүл энх, саруул сайхныг хүсэн ерөөе.
Тулгар төрийн 2230 жил, Их Монгол Улс байгуулагдсаны 815 жил, Үндэсний эрх чөлөө, тусгаар тогтнолоо сэргээн мандуулсны 110 жил, Ардын хувьсгалын 100 жилийн ойг тохиолдуулан нэр бүхий хүмүүсийг төрийн дээд шагнал, одон медалиар шагнах тухай Ерөнхийлөгчийн зарлиг гарчээ. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх өнөөдөр 11:00, 13:00, 14:00 цагаас төрийн дээд цол, одон, медаль гардуулна.
УИХ-ын гишүүн Н.Ганибал, Ш.Адьшаа нараас Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулсан зарим зүйл заалт Үндсэн хууль зөрчиж байгаа асуудлаар Үндсэн хуулийн цэцэд хандсан. Тэгвэл гишүүдын гомдлоор Үндсэн хуулийн цэц маргаан үүсгэсэн бөгөөд уг асуудлыг хянан хэлэлцэх Үндсэн хуулийн цэцийн дунд суудлын хуралдаан өнөөдөр болно.
Гишүүд “Улсын Их Хурлаас 2019 оны арваннэгдүгээр сарын 14-ний өдөр баталсан Монгол Улсын Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн Гуравдугаар зүйлийн 10 дахь заалтаар Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Гучин есдүгээр зүйлийн 1 дэх хэсгийг “… Засгийн газрын дөрвөөс илүүгүй гишүүн Улсын Их Хурлын гишүүний албан тушаалыг хавсарч болно” гэж өөрчлөн найруулсан нь Үндсэн хуулийн Оршил болон холбогдох заалтыг зөрчиж байна” гэж гомдол гаргасан юм.
Цэцийн дунд суудлын хуралдаанд УИХ-ын итгэмжлэгдсэн төлөөлөгчөөр Н.Энхболд гишүүн оролцох юм байна. УИХ-ын итгэмжлэгдсэн төлөөлөгч нь УИХ-ын баталсан хуулиа хамгаалж, Үндсэн хууль зөрчөөгүй гэдгийг нотолж хуралдаанд оролцдог билээ.
Хэрвээ Үндсэн хуулийн цэц “Засгийн газрын дөрвөөс илүүгүй гишүүн Улсын Их Хурлын гишүүний албан тушаалыг хавсарч болно” гэсэн нь Үндсэн хуулийн зөрчсөн гэх дүгнэлтийг гаргавал УИХ Цэцийн дүгнэлтийг хүлээн авах эсэхийг хэлэлцэнэ.
Үндсэн хуулийн дээрх заалт Үндсэн хууль зөрчиж байна гэж Цэцийн дунд суудлын хуралдаанаас шийдвэр гаргаад УИХ Цэцийн шийдвэрийг хүлээж авбал өнөөгийн Засгийн газрын бүрэлдэхүүнд өөрчлөлт орох нөхцөл бүрдэнэ. Учир нь, УИХ цэцийн шийдвэрийг хүлээн авсан цагаас эхлэн уг шийдвэр хэрэгжих эрх зүйн зохицуулалттай билээ. Харин УИХ Үндсэн хуулийн цэцийн дунд суудлын хуралдааны дүгнэлтийг хүлээх аваагүй тохиолдолд Үндсэн хуулийн цэц Их суудлын хуралдаанаараа уг асуудлыг дахин хянан хэлэлцээд УИХ-ын дүгнэлтийг хүлээн зөвшөөрөөгүй үндэслэл зөв болох нь нотлогдвол өмнөх дүгнэлтээ хүчингүй болгох, хэрэв үндэслэл нь батлагдахгүй бол Улсын Их Хурлын тогтоолыг хүчингүй болгож тогтоол гаргана. Цэцийн эцсийн шийдвэрээр Үндсэн хууль зөрчсөн гэж тогтоогдсон хууль Цэцийн тогтоол гармагц хүчингүй болно.
Цар тахлын улмаас бүхий л үйл ажиллагаа зогсож,гэр гэртээ хөл хорионд орж суусан цаг саяхан. Цар тахал агаар дуслаар дамждаг учир хүн хүнээсээ зугтах шахам амьдарсаар бид хоёр жилийг өнгөрөөж байна. Хэвийн нөхцөл байдал руугаа хэзээ орох нь тодорхойгүй. Коронавирус мутацилагдаж янз бүрээр илэрч байгаа нь эрүүл мэндийн салбарт тун хүнд даваа болж байгаа. Гэсэн хэдий ч бидэнд вакцин гэх найдвар бас байна аа. Хамгийн аюултайд тооцогдож байсан дельта хувилбарыг газар авахуулахгүйн тулд вакцины бүүстэр тун буюу гуравдагч өдөөгч тунг тарих нь зүйтэй гэж дэлхий нийтээр үзэж байсан бол одоо дельтагаас хурдан тархдаг омикрон гэх хувилбар дэлхийг нөмрөөд эхэллээ. Бид энэ цар тахлаас ч амар салахгүй нь ойлгомжтой болчихлоо.
Одоо бидэнд нэг асуудал байна. Өнгөрсөн жил улс даяараа шинэ жилийн баярыг олноор тэмдэглээгүй. Гэтэл энэ жил ёстой нэг хөөрч дэрвэсэн хүмүүс шинэ жилийг өргөн хүрээнд тэмдэглэж байна. Бие биенээ дөвийлгөж хөөргөөд энд тэндгүй ёолкдож байна. Албан газруудын ёолкыг ярих юм биш. Өнөөх нь даамжирсаар бүр хийрхэх байдалд хүрчихлээ. Хийрхлийн галыг хэн өрдөж байна гэхээр өнөөх мөнгө олох гэсэн үйлчилгээний байгууллагууд,манайхны юм үзээгүй зан нөлөөлж байна.Ер нь дэлхийд Монголоос өөр албан байгууллагын шинэ жил тэмдэглэдэг газар алга. Уул нь Засгийн газраас төрийн байгууллагуудыг шинэ жил тэмдэглэхийг хориглосон. Хувийн хэвшлийнхний шинэ жил тэмдэглэхийг зөвшөөрчихсөн. Гэвч одоо замбараагүй тэмдэглэж байна шүү дээ. Төрийн байгууллагыг хорьсон атлаа хувийнхнийг зөвшөөрсөн нь тун ойлгомжгүй. Төрийн байгууллагууд ёолк тэмдэглэхгүй гэхээр ТББ-ууд чинь өдөр алгасахгүй тэмдэглэж байна. Адилхан л цуглаж бөөгнөрөөд байгаа юм чинь халдвар авмаар юм.
Бид нэг шинэ жил л тэмдэглэхгүй бол үхчих гээд байгаа юм шиг байх юм аа. Харин ч тэмдэглээд горыг нь амсахвий гэхээс айх хүн алга. Ер нь зах замбараагүй тэмдэглэсэн шинэ жилд орсон хүмүүсээс халдвар илэрвэл тухайн зохион байгуулсан байгууллага, ТББ-д нь хариуцлага тооцмоор байна. Бүр өндөр торгууль тавимаар байна. Яагаад гэхлээр коронавирус хэд хэдэн төрлөөр мутацилагдаад хүн төрөлхтөн тахлын өмнө хүндхэн байдалтай байна. Хачирхалтай нь, дохтой хүмүүсийн биед хагас жил мутацилагдаж байж омикрон гэх хувилбар гарч ирж байна ч гэж ярих боллоо. Омикрон хувилбар нь дельта хувилбараас хэд дахин хурдан тархаж байгааг хэн хүнгүй л сонсож сууна. Ер нь халдвар их тарах тусам бидэнд хэцүү.
“Ковид-19” өвчний хүндрэл, нас баралт ихсэх магадлал хурдтай өснө. Энэ нь эргээд эрүүл мэндийн салбарт хүндрэл учруулж, өвчилсөн иргэд хяналтаас гарч, хэрээс хэтэрнэ. Ийм л хүнд нөхцөл байдалтай тулчихгүйн тулд бид ядаж дархлаа сэргээх нэмэлт вакциндаа л хамрагдах шаардлагатай байна. Өөр өөрсдөө хариуцлагатай баймаар байна.
Өнөөдрийн байдлаар дархлаа сэргээх нэмэлт тун буюу гуравдугаар тунд 876,936 иргэн хамрагдаад байна. Хувьчилбал 27 хувьтай явж байна. Энэ тоо нийт хүн амын 30 хувьд хүрч байж тохиолдлын тоог хоёр дахин, хүнд өвчлөлийг гурав дахин бууруулах тооцоотой. Омикрон хувилбар дотоодод бүртгэгдээгүй гээд бид тайвширч болохгүй. Омикрон хувилбараас нэг тун вакцинтай хүн 19 хувь, хоёр тунтай хүн 20 хувь, дархлаа сэргээх нэмэлт тунтай хүн 80-90 хувь хамгаалагдаж байгаа аж.
Баахан шинэ жил тэмдэглээд дараа нь омикрон болохоо байлаа гээд хөл хорио тогтоох энүүхэнд болоод байна шүү. Цар тахлын аюул биднийг отож буй энэ цагт хүн бүрийг сахилгатай, хариуцлагатай байхыг шаардаж байна. Хөл хориотой үед өлслөө цангалаа гэнэ. Дэглэм арай сулрууллаа гэхтэй зэрэг л задгайрч баяр наадам тэмдэглээд бэлччихнэ. Нөгөө халдвар хамгааллын дэглэм сахихыг ч бараг мартаад гүйж яваа хүн олон байна. Хэдүүлээ ёолкдоод л, баярлаж цэнгээд олуулаа цуглараад байвал омикрон хувилбар энд тэндгүй тархаж өнөөх байрныхаа гаднаас түгжүүлээд, хоол хүнсээ хүнээр зөөлгүүлээд ажилгүй орлогогүй, сэтгэл санаа айдас хүйдэстэй өдрүүд дахиад эхлэхийг үгүйсгэхгүй.Энэ бүхэнтэй нүүр тулахгүйн тулд гэр гэртээ л шинэ жилээ тэмдэглэмээр байна.
АНУ, Англи зэрэг улсад омикрон хувилбар нь дельтагаас хэд дахин илүү тархалттай байгаа учраас бэлтгэл ажлыг маш сайн хангах нь чухал гэж мэдээлж байна. Тэр дундаа дэлхийд ардчиллаараа гайхагддаг АНУ вакцин хийлгээгүй тохиолдолд халдварт өртвөл өөрсдөө хариуцлагаа хүлээгээрэй гэж мэдээлэл хийж байна. Тэгвэл бид яагаад хариуцлага ярьж болдоггүй юм. Хариуцлага ярихын тулд түрийвчтэй нь ярих хэрэгтэй болдог. Заавал хариуцлага тооцуулж, торгуулж байж ухаарах аяддаг муу зан бидэнд бий. Ер нь тэр шинэ жил зохион байгуулаад байгаа хувийн байгууллагууд, ТББ-уудыг торгох хэрэгтэй. Тахлын тоо нэмэгдэж байвал тэмдэглэж байгаа газраар нь эмчилгээний төлбөрийг нь төлүүлье л дээ.
Эрүүл мэндийн яамны мэдээлэлд өвчлөл буураад тохиолдлын тоо багасаж байсан ч эргээд эмнэлэгт хэвтэгсдийн тоо нэмэгдсэн. Энэ нь газар сайгүй шинэ жил тэмдэглэж байгаатай холбоотой гэж мэдэгдсэн. Байгууллагын шинэ жил гэж хэт олноор цугласан үйлдлээ нэн даруй зогсоох хэрэгтэй байна. Нэмэлт тундаа ч яаралтай хамрагдах хэрэгтэй байна шүү.
Жүдо бөхийн насанд хүрэгчдийн улсын аварга шалгаруулах тэмцээн Өмнөговь аймагт зохион байгуулагдлаа. Тэмцээн хоёр өдөр үргэлжилж шилдгүүдээ шалгаруулав.
Тэмцээний шилдэг тамирчнаар эмэгтэйчүүдээс Ц.Наранжаргал, эрэгтэйчүүдээс Г.Болор-Очир нар шалгарсан байна. УАШТ-ий жин тус бүрд түрүүлж, улсын аварга болсон тамирчдыг та бүхэнд танилцуулахад, эмэгтэй жүдочдоос 48 кг-д ОУХМ Г.Наранцэцэг, 52 кг-д Б.Хорлоодой, 57 кг-д Л.Энхрийлэн, 63 кг-д Б.Ганхайч, 70 кг-д Ц.Наранжаргал, -78 кг-д Б.Ганзаяа, +78 кг-д А.Адьяасүрэн нар улсын аваргаар шалгарлаа. Харин эрэгтэй жүдочдоос 60 кг-д Э.Ариунболд, 66 кг-д Г.Сод-Эрдэнэ, 73 кг-д Ц.Цогтбаатар, 81 кг-д Г.Болор-Очир, 90 кг-д Г.Алтанбагана, -100 кг-д О.Хангал, +100 кг-д Э.Мөнхжаргал нар тэргүүлж, аварга болжээ.
НИТХ-ын энэ оны сүүлийн хуралдаанаар Засгийн газрын 62 дугаар тогтоолын хэрэгжилтийг хэлэлцлээ.
Энэ тогтоолд нийслэлд түүхий нүүрс хэрэглэхийг хориглох тухай заасан юм. Нийслэлийн Агаар орчны бохирдлын асуудал хариуцсан төслүүдийн удирдагч Д.Ихбаяр хурлын үеэр мэдээлэхдээ, “Сүүлийн 2 жилд гэр хорооллын айл өрхийг сайжруулсан түлшээр ханган, шахмал түлшийг 735 машинаар тээвэрлэж, 600 цэгт борлуулж байна. Ингэснээр хотын агаарын чанар сайжирч, 2016 оны үеийн агаар дахь агаар бохирдуулагч бодисын дундаж агууламжийг шахмал түлш нэвтэрсэн 2020 оныхтой харьцуулахад РМ 2.5 тоосонцор 59 хувиар, РМ 10 тоосонцор 52.6 хувиар багассан” хэмээв.
Энэ оны 10 дугаар сарын байдлаар нийслэлийн 6 дүүрэгт 195.992 зуух хэрэглэж байв. Сайжруулсан түлшний хэрэглээ 685.972 тоннд хүрчээ. 100 кВт-аас дээш хүчин чадалтай тусгай зөвшөөрөлтэй усан халаалтын 182 зуух, 100 кВт-аас дээш хүчин чадалтай уур үйлдвэрлэгч усан халаалтын 88 зуух, 4200 кВт-аас дээш хүчин чадалтай усан халаалтын 41 зуух нийслэлд бий. Эдгээр зуухыг түүхий нүүрс, мидлинг, сайжруулсан түлшээр галлаж байгаа ч ирэх оны 5 дугаар сарын 15-наас түүхий нүүрсээр галлахгүй байхаар Шадар сайдын шийдвэр гараад байгаа.
Түүнчлэн нийслэлд агаар бохирдуулагч 661.348 автомашин байгаа нь 2016 оны үеэс 16 хувиар, жилийн өмнөхөөс 51.157-аар нэмэгдсэн байна. Тээврийн хэрэгслээс үүдэлтэй агаарын бохирдлын хоруу чанарыг хөл хорионы үе болон хөдөлгөөн хэвийн үеийнхтэй харьцуулахад РМ 2.5 тоосонцор 4 дахин, РМ 10 тоосонцор 3.8 дахин, хүхрийн давхар исэл 3.2 дахин, азотын давхар исэл 2.7 дахин ялгамжтай гарчээ.
Улаанбаатар хотын агаарын чанарыг сайжруулах бүсийг шинэчлэн Налайх дүүргийг, 2024 он гэхэд Багануур, Багахангай дүүргийг нэмж оруулахаар төлөвлөөд байна. Шадар сайдын тушаалыг хэрэгжүүлснээр 130 мянган тн түүхий нүүрс, 68 мянган тн мидлинг хэрэглээнээс хасна. Мөн авто тээврийн хэрэгслээс ялгарах бохирдуулагч бодисын хэмжээг багасгах эрх зүйн зохицуулалтыг боловсронгуй болгох аж.
Эрдэнэт үйлдвэр ТӨҮГ-ын Ерөнхий захирал Х.Бадамсүрэнтэй цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.
-ЭРДЭНЭТИЙН ЗЭСИЙН БАЯЖМАЛЫН ҮР ШИМ ЭНЭ ХҮНД ЦАГ ҮЕД МОНГОЛ ХҮН БҮРТ ХҮРЧ БАЙНА-
-Монголчууд холын хүнээс үг сонс гэдэг. Та ОХУ-д айлчилсан Ерөнхийлөгчийн айлчлалын багт багтсан. Айлчлалын үр дүнгийн талаар ямар сэтгэгдэлтэй байна?
-ОХУ-тай манай улс олон жил найрсаг хөршийн харилцаатай байсаар ирсэн. Энэ удаа Ерөнхийлөгчийн ОХУ-д хийсэн айлчлал хоёр улсын найрамдалт харилцаа, хамтын ажиллагааг улам зузаатгах, үр ашигтай болгоход чиглэсэн айлчлал боллоо хэмээн харж байна. Тухайлбал, хоёр орны төрийн тэргүүнүүдийн ганцаарчилсан уулзалт ярилцлагын үргэлжилсэн хугацаанаас энэхүү айлчлалд ямар их ач холбогдол өгснийг харж болох байх.
ОХУ-д хийсэн айлчлалын хүрээнд төмөр зам, хийн хоолой гэх мэт стратегийн олон асуудлуудыг ярилцсан. Энэ бол зөвхөн хоёр улсын хамтын ажиллагаа төдий бус бүс нутгийн хөгжил, хамтын ажиллагааны асуудал яригдаж байгаа. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч өмнө нь “Монгол Улс усан далайд гарцгүй ч, хүн далайд гарцтай улс” гэж хэлж байсан. Энэ удаагийн айлчлал, өмнө нь хийгдсэн айлчлалуудаас нэлээд ахиц дэвшил, үр дүнтэй айлчлал болсон. Мөн хоёр орны хамтын ажиллагааны үр дүнд өчигдөр, өнөөдөр, маргаашийг цогцоор нь харж, цаашдын хамтын ажиллагааны цар хүрээг илүү тодорхой болголоо.
-Цар тахлын хүндхэн хоёр жилийг бид туулж байна. Энэ хугацаанд Эрдэнэт үйлдвэр улсын мэдэлд 100 хувь байгаагийн ач тусыг Монголын ард түмэн бодитоор хүртэж байх шиг байна. Цахилгаан, дулааны төлбөрийг Эрдэнэт үйлдвэр бүтэн жил даалаа шүү дээ?
-Бид одоо ч энэ цаг үеийг туулж байна. Энэ үед Эрдэнэт үйлдвэрийн нийт хамт олны нуруун дээр хариуцлагатай үүрэг даалгавар ирсэн. Монгол Улсын Засгийн газар “Эзэн нь юмаа мэдэж эрэг нь усаа хашдаг” зарчмыг баримталж, “Коронавируст халдварын цар тахлын үед айл өрх, аж ахуйн нэгж байгууллагад дэмжлэг үзүүлэх зарим арга хэмжээний тухай” 211 дүгээр тогтоолоор түүхэн шийдвэр гаргасан. Энэхүү тогтоолын дагуу 2020 оны арванхоёрдугаар сарын 1-нээс 2021 оны долдугаар сарын 1-ний өдөр хүртэлх хугацаанд шаардлагатай санхүүжилтийн эх үүсвэрийг Эрдэнэт үйлдвэрт хариуцуулахаар шийдвэрлэсэн. Энэ үүргийг Эрдэнэт үйлдвэрийн уурхайчид хамт олон бүрэн хэрэгжүүлж, 600 орчим тэрбум төгрөгийг төлсөн. Улмаар 211 дүгээр тогтоолын хэрэгжилтийг 2021 оны арванхоёрдугаар сарын 31-ний өдөр хүртэл сунгаж, үүнтэй холбоотой нэмэлт санхүүжилтийг Эрдэнэт үйлдвэр үргэлжлүүлэн хариуцах үүрэг өгсөн. Энэ хүрээнд Сангийн яамтай хамтран баталсан журмын дагуу бид сар бүр иргэд, аж ахуйн нэгжүүдийн хэрэглэсэн ус, цахилгаан, дулааны төлбөрийг цаг тухайд нь шилжүүлсээр ирлээ. Өнөөдрийн байдлаар нийтдээ дээрх зардалд 830 тэрбум төгрөг төлөөд байна. Засгийн газрын энэхүү тогтоолын хэрэгжилтийг бүрэн хангаж дуусгахад нийт 1.1 их наяд төгрөгийг зарцуулах тооцоо гарсан. Манай хамт олон үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагааг тасалдалгүй, хэвийн жигд явуулах, улс орны эдийн засагт оруулах хувь нэмрийг нэмэгдүүлэхийн төлөө одоо ч хичээн зүтгэцгээж байна. “Цар тахлын үед болон улс орны хэмжээнд эдийн засгийг сэргээх, өсгөх төлөвлөгөөг хэрэгжүүлэх үеийн арга хэмжээний нэгдсэн хөтөлбөр”-ийг батлан санхүү, мөнгөн хөрөнгийг зөв, оновчтой удирдаж, орлого нэмэгдүүлэх, өртөг зардлыг бууруулах арга хэмжээг шат дараатай авч хэрэгжүүлэн ажилласны үр дүнд үйлдвэрлэл, эдийн засгийн үзүүлэлтүүдээ байнга давуулан биелүүлж, улс эх орныхоо өмнө хүлээсэн үүргээ нэр төртэйгөөр хэрэгжүүлж ирлээ.
-Таныг Ерөнхий захирлын үүрэгт ажилд томилогдсоноос хойш Эрдэнэтийн ашиг, орлого хэдэн хувиар нэмэгдэв?
-Би Эрдэнэт үйлдвэрийн Ерөнхий захирлаар 2016 оны арванхоёрдугаар сард томилогдож байлаа. Намайг томилогдох үед Эрдэнэт үйлдвэр тухайн жилийн санхүүгийн тайлангаар 1.2 их наяд орчим төгрөгийн борлуулалттай, 126 тэрбум төгрөгийн алдагдалтай байсан. Бид борлуулалтын орлогоо түүхэндээ анх удаа 2018 онд хоёр их наядад хүргэсэн бол энэ оны хүлээгдэж буй гүйцэтгэлээр гурван их наяд төгрөг давсан борлуулалт хийж байна. Энэ бол 2016 онтой харьцуулахад 2.6 дахин өссөн үзүүлэлт юм. Ерөнхий захирлаар томилогдсоноос жилийн дараа буюу 2017 онд 323 тэрбум төгрөгийн цэвэр ашигтай ажиллаж байсан бол 2021 оны хүлээгдэж буй гүйцэтгэлээр 2017 онтой харьцуулахад бараг гурав дахин өсөх төлөвтэй байна. Энэ бол Эрдэнэт үйлдвэрийн түүхэн дэх хамгийн өндөр үзүүлэлт болж байна.
-Энэ хугацаанд улсын төсөвт хичнээн төгрөг төвлөрүүлэв?
-Сүүлийн таван жилд нийтдээ улс, орон нутгийн төсөвт 4.4 их наяд төгрөгийг төвлөрүүлсэн байна. Энэ нь Эрдэнэт үйлдвэр 43 жилийн түүхэндээ улс, орон нутгийн төсөвт төлсөн нийт орлогын 40 хувийг сүүлийн таван жилд төлсөн үр дүн гарч байна даа.
-Цар тахлын хүндрэлээс иргэд, аж ахуйн нэгжүүд гарах хараахан болоогүй байна. Тиймээс цахилгаан, дулааны мөнгийг дахиад хэдэн сар Эрдэнэт үйлдвэр төлөх боломжтой болов уу?
-Монгол Улсын Засгийн газрын цаг үеэ олсон, зөв бодлого, шийдвэрийн үр дүнд цар тахлын амаргүй үед Эрдэнэт үйлдвэрийн зэсийн баяжмал айл өрх бүрт орж, монгол хүн бүр байгалийн баялгийнхаа үр шимийг хүртсэн дээ. Нэг үеэ бодвол бид цар тахлын хүндэрлийг давж байна. Нөхцөл байдалдаа уялдуулж, эдийн засгаа сэргээх ажлыг үе шаттайгаар хийж байна. Ард иргэд ч, аж ахуйн нэгжүүд ч цар тахлын үед ажиллаж, амьдрах учраа олж байх шиг байна. Тиймээс улс орныхоо эдийн засгийг сэргээхийн тулд бүгд хичээх хэрэгтэй л дээ. Бидний хэнд нь ч цар тахал дэгдэнэ гэсэн тооцоолол, түүнд зориулсан бэлтгэл, хариу арга хэмжээний нөөц байгаагүй. Монгол Улсын Засгийн газар Эрдэнэт үйлдвэрийн асуудлыг онцгойлон авч үзэж, У.Хүрэлсүх Ерөнхийлөгч Ерөнхий сайд байхдаа, Засгийн газрын 224 дүгээр тогтоол гаргаж, Эрдэнэт үйлдвэрийг түшиглэн бүс нутгийн тогтвортой хөгжлийг хангах асуудлыг тусган Эрдэнэт үйлдвэрийг 2031 он хүртэл хөгжүүлэх үндсэн чиглэлийг дэмжсэн. Энэхүү үндсэн чиглэлийг Төрийн өмчийн бодлого, зохицуулалтын газар баталсан. Батлагдсан үндсэн чиглэлийн хүрээнд хийгдэх томоохон төсөл хөтөлбөрүүд Монгол Улсын Засгийн газрын мөрийн хөтөлбөрт мөн тусгагдсан юм. Эдгээр төслүүд хэрэгжсэнээр манай улсын аж үйлдвэрийн салбарын хөгжилд томоохон түлхэц болох учиртай. Бид эдгээр том төслүүдээ хэрэгжүүлэх, үйлдвэртээ үр ашиг авчрах, хөрөнгө оруулалтыг үе шаттай хийхээр 2017 оноос бэлтгэл хангаж эхэлсэн. Тухайлбал, санхүү, эдийн засгийн суурь баазаа бэхжүүлж, 2019 онд өр зээлээ бүрэн төлж дуусган, мөнгөн хөрөнгийн хуримтлалыг бүрдүүлж чадсан юм. Дундаршгүй баялаг гэж үгүй шүү дээ. Тиймээс үүлэн чөлөөний нар шиг олдож буй ашигт малтмалын гаралтай түүхий эдийн үнийн өсөлтийн циклийг ашиглаж, бүтээн байгуулалт, хөрөнгө оруулалтаа эрчимжүүлж, төлөвлөсөн ажлуудаа цаг алдалгүй, шуурхай хэрэгжүүлэх нь үйлдвэрийн ирээдүйд ч, улс орны хөгжилд ч чухал юм.
-Бид Эрдэнэтийн бодит нөөцийг хэдэн жил ашиглаж болохоор байна вэ?
-Уул уурхайн баяжуулах үйлдвэрийн оршин тогтнох үндсийн үндэс бол нөөц баялаг. Саяхныг хүртэл Эрдэнэт үйлдвэрийн нөөц 30-40 жил ажиллаад дуусна гэсэн яриа хөөрөө байсан. Миний бие Эрдэнэт үйлдвэрийн Ерөнхий захирлаар томилогдоод онцгойлон анхаарсан асуудал бол эрдэс баялгийн нөөцийг өсгөх явдал байсан юм. Он жилүүд өнгөрөх тутам уурхай гүнзгийрэхийн хэрээр уул-геологийн нөхцөл хүндэрч, уулын цул тээвэрлэлтийн зай нэмэгдэж, өртөг зардал өсч байна. Энэ нөхцөл байдлыг харгалзан сүүлийн жилүүдэд явуулсан уулын ажил, ордын геологийн болон ашиглалтын нөөцөд иж бүрэн дүн шинжилгээ хийсний үндсэн дээр энэ чиглэлийн хөрөнгө оруулалтыг эрс нэмэгдүүлсэн. Бид геологи хайгуулын ажлыг эрчимжүүлэх бодлого барьж, сүүлийн жилүүдэд 30 орчим сая ам.долларыг зарцуулаад байна.Үүний үр дүнд Эрдэнэт үйлдвэрийн насжилт, ажиллах хугацааг бид нэмэгдүүлж чадлаа. Саяхан буюу арванхоёрдугаар сарын 10-ны өдөр Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн яамны дэргэдэх Эрдэс баялгийн мэргэжлийн зөвлөлөөр дээрх судалгааныхаа үр дүн, нөөцийн тайланг хэлэлцүүлж, Эрдэнэтийн овоо зэс-молибденийн ордын баруун хойд болон төвийн хэсэгт 10.7 сая.тн зэстэй, 0.5 сая тн молибдентой, 2.9 тэрбум тн хүдрийн нөөцийг баталгаажууллаа. Энэ нь Эрдэнэт үйлдвэр цаашид 60-70 жил ажиллах боломжтой болж байгаа гэсэн үг юм.
-Эрдэнэт үйлдвэрийн нэр дээр хичнээн ширхэг эрдэс баялаг, ховор элементийн лиценз байна вэ?
-Эрдэнэт үйлдвэр одоогоор зэс-молибдены хоёр, үйлдвэрлэлийн хэрэгцээнд болон бүтээн байгуулалтын төслүүддээ ашиглах зориулалттай барилгын чулуу, элсний ордын таван тусгай зөвшөөрөл эзэмшиж байна.
-Эрдэнэт үйлдвэрийн нийт үнэлгээ яг хэд вэ?, Эрдэс баялгийн лицензүүдээ оруулаад шүү дээ?
-Эрдэнэт үйлдвэрийн үнэлгээг хэрхэн үнэлэх вэ гэдгийг бид янз бүрийн хувилбараар судалж, тооцож байна. Тухайлбал санхүү, нягтлан бодох бүртгэл талаас нь, эдийн засгийн агуулгаар нь, түүнчлэн хөрөнгө оруулалт татах талаас нь тооцдог олон янзын аргачлалууд байна. Ер нь газрын доорх баялгийг үнэлэхдээ хэрэглэдэг олон улсын аргачлалууд нэг мөр биш байдаг. Дөч гаруй жил ажилласан, цаашид 60 гаруй жил ажиллах нөөц, баялагтай ордыг олон улсын түвшний ойлголтоор оновчтой үнэлэх асуудал их чухал.
-Дэлхийн томоохон 10 том уурхайн нэгт Эрдэнэт үйлдвэр багтаж чадаж байна уу?
-Зэсийн баяжмалын зах зээлд 2019 онд нийт 30 орон 34 орчим сая тонн баяжмалыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулсан байдаг. Дэлхийн зэсийн баяжмалын 36 орчим хувийг Чили, 23 хувийг Перу, таван хувийг Австрали, найман хувийг Канад, Мексик, дөрөв орчим хувийг Монгол, гурван хувийг Казахстан улс экспортолж байна. Харин зэсийн баяжмалын импортоор БНХАУ тэргүүлдэг бөгөөд 2019 онд 22 сая тонн зэсийн баяжмал буюу нийт худалдааны эргэлтийн 65 орчим хувийг дэлхийн 30 гаруй улсаас импортолсон байдаг. Хамгийн том нийлүүлэгч болох Чили улс Хятадын зэсийн баяжмалын импортын 35 хувь буюу найм орчим сая тонн, Перу улс 27 хувь буюу зургаан сая тонн, Монгол Улс зургаан хувь буюу 1.3 сая тонныг тус тус нийлүүлсэн байдаг. Энэ нь Хятадын зэсийн баяжмалын импортын 68 хувийг бүрдүүлж байна.Үйлдвэрлэгчдийн зах зээлд өрсөлдөх нэг үзүүлэлт бол тоо хэмжээний үзүүлэлт байдаг. Тэгвэл Эрдэнэт үйлдвэр хүдэр олборлолтын чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг дэлхийн 60 компанийн 2019 оны дундаж үзүүлэлтүүдтэй харьцуулахад эхний 10-т багтаж байна.
-Эрдэнэт үйлдвэрийн 49 хувийг төрд авсны ач тусыг та хэрхэн дүгнэж байна вэ?
-2023 онд Эрдэнэт үйлдвэрийг барьж байгуулах тухай Монгол Оросын Засгийн газар хоорондын хэлэлцээр байгуулагдсаны 50 жилийн ой, Эрдэнэт үйлдвэр анхны баяжмалаа гаргасны 45 жилийн ой тохионо. Энэ түүхэн хугацааны 38.5 жилд үйлдвэр маань хоёр улсын хамтарсан үйлдвэрийн статустай, 2.5 жилд Монголын хувийн хэвшлийн оролцоотой ажилласан. Харин 2019 оноос хойш зуун хувь төрийн өмчит үйлдвэрийн газар болон ажиллаж байна. Энд би хэдэн тоо баримт дурдъя. Эрдэнэт үйлдвэрийн хүдэр боловсруулалтыг өмчлөлийн гурван хэлбэр тус бүрээр авч үзэхэд, жилд дунджаар хамтарсан үйлдвэр байх үедээ 26.7 сая тн хүдэр боловсруулж байсан бол хувийн хэвшлийн оролцоотой ажиллаж байх үедээ 31.4 сая тн, зуун хувь төрийн өмчит үйлдвэрийн газар болсон энэ цаг үед 32.4 сая тн болж өссөн байна. Эндээс дүгнэхэд, зуун хувь төрийн өмчит үйлдвэрийн статустай ажилласан сүүлийн гурван жилийн дунджаар хамтарсан үйлдвэр байх үеэс 21.3 хувь, хувийн хэвшлийн оролцоотой ажиллаж байх үеэс 3.2 хувиар хүдэр боловсруулалтыг нэмэгдүүлсэн байна. Санхүү, эдийн засгийн үзүүлэлтийг аваад үзвэл борлуулалтын орлого төрийн өмчит үйлдвэрийн газар болж ажилласан хугацаанд жилд дунджаар хамтарсан үйлдвэр байх үеэс 2.2 дахин, хувийн хэвшлийн оролцоотой байх үеийнхээс 1.5 дахин өссөн байна. Цэвэр ашгийг харьцуулахад төрийн өмчит үйлдвэрийн газрын статустай ажилласан хугацаанд хамтарсан үйлдвэр байх үеийнхээс тав дахин, хувийн хэвшлийн оролцоотой байх үеэс 2.6 дахин нэмэгдсэн байна. Улс, орон нутгийн төсвийн орлогын дүнг харьцуулбал, хамтарсан үйлдвэр байх үеийнхээс болон хувийн хэвшлийн оролцоотой байх үеийнхээс 2.3 дахин нэмэгдсэн байгаа юм. Энэ бол бодит үр дүн. Эрдэнэт үйлдвэрийн удирдлага, уурхайчид, хамт олон бид “Төр муу менежер биш” гэдгийг энэ цаг хугацаанд харуулж чадсан.
-Стандарт банкны 100 сая ам.долларыг төлчихсөн болов уу. Эсвэл хараахан төлөөгүй байна уу?
-ӨАБНУ-ын Стандарт банкнаас “Жаст” групп зээл авахад нь Эрдэнэт үйлдвэр баталгаа гаргасан гэж буруутган 51 сая ам.доллар төлүүлэх шийдвэрийг 2013 онд Лондонгийн олон улсын арбитрын шүүхээс гаргасан байдаг. 2019 оны эхэн гэхэд үндсэн өр төлбөр, хүү, торгууль нийлээд 120 орчим сая ам.долларт хүрсэн байсан. Засгийн газрын чиглэл, дэмжлэгтэйгээр уулзалт, хэлцлийг зохион байгуулсны үр дүнд гурав дахин буюу 40 сая ам.доллар хүртэл бууруулж төлснөөр гадаад талдаа өр төлбөрийн асуудал, арбитрын хэрэг бүрэн хаагдсан. Харин дотооддоо буруутай этгээдээр хохирлоо төлүүлэх асуудлыг хууль тогтоомжийн хүрээнд шийдвэрлүүлэхийн төлөө ажиллаж байна. Энэ хэргийн анхан шатны шүүх хурлаар Жаст группээс Эрдэнэт үйлдвэрт 137.9 тэрбум төгрөгийг төлж барагдуулах шийдвэр гарсан. Эрдэнэт үйлдвэр нь төрийн өмчит үйлдвэрийн газрын статустай, онцгой дэглэмтэй ажилласан хугацаанд гадаад авлага, өр төлбөрийг бүрэн шийдвэрлэж, гадаад болон дотоодын банк, санхүүгийн байгууллагад зээлийн өр төлбөргүй болсон.
-Тэгвэл Жаст группээс Эрдэнэт үйлдвэрт төлөх 137.9 тэрбум төгрөгөө төлж эхэлсэн үү?
-Арбитрын дээрх хэрэгтэй холбоотой Жаст групп ХХК-ийн захирал Ш.Батхүү нарт 2013 онд эрүүгийн хэрэг үүсгэсэн. Уг эрүүгийн хэргийг Хан-Уул дүүргийн Эрүүгийн хэргийн анхан шатны шүүх 2020 оны аравдугаар сарын 5-22-ны өдөр хянан хэлэлцээд Ш.Батхүүгээс 137.9 тэрбум төгрөгийн хохирлыг гаргуулж “Эрдэнэт үйлдвэр” ТӨҮГ-т олгохоор шийдвэрлэсэн. Уг хэрэгт холбогдсон хүмүүсийн асуудал хамт яригдаж байгаа учраас дараагийн шүүхийн шатанд үргэлжилж байгаа юм билээ. Шүүхийн үйл явц хараахан бүрэн дуусаагүй байна.
-Саяхан 200 сая ам.долларыг гадны барьцаанд Эрдэнэт үйлдвэрээс өгсөн талаар нэг хэсэг шуугьсан. Энэ яг юу болов?
-Эрдэнэт үйлдвэр төрийн өмчит үйлдвэрийн газар болсон 2019 онд өмнө нь банк, санхүүгийн байгууллагад үүссэн байсан бүхий л өр төлбөрийг төлж барагдуулсан. Үүнээс хойш нэг ч төгрөг, нэг ч ам.долларын зээл авалгүй зээлийн хүүгийн дарамтгүй, өөрийн үйл ажиллагааны орлого, өртөг зардлын хэмнэлт, нэмэлт орлогын бүрдүүлэлтээр үйл ажиллагаагаа бүрэн санхүүжүүлэн, хэвийн жигд ажиллаж байна. Энэ нь лав сүүлийн 15 орчим жилийн хугацаанд Эрдэнэт үйлдвэрийн түүхэнд байгаагүй эерэг үр дүн болсон. Эрдэнэт үйлдвэрийн 2021 оны бизнес төлөвлөгөөг Төрийн өмчийн бодлого, зохицуулалтын газар 2020 оны арванхоёрдугаар сард баталсан. Энэхүү батлагдсан төлөвлөгөөгөөр 230 сая ам.долларын зээл авч, үндсэн чиглэлд тусгагдсан томоохон төсөл хөтөлбөрүүд, хөрөнгө оруулалтын ажлаа санхүүжүүлэхээр төлөвлөсөн байсан. Гэсэн хэдий ч дээрх мэдээлэл гарах үеэр Эрдэнэт үйлдвэр нэг ч төгрөгийн зээл аваагүй байсан, 240 сая долларын зээл үйлдвэрийн дансанд орж ирээгүй. Үйлдвэрийг барьцаалсан гэх мэдээлэл нь санаатай, зохион байгуулалттай тараасан худал мэдээлэл. Харин бид 2022 онд төлөвлөсөн том төсөл хөтөлбөрүүдээ үргэлжлүүлэн хэрэгжүүлэхийн тулд зээлийн эх үүсвэр, хамтран ажиллах хөрөнгө оруулагчид болон шаардлагатай санхүүжилтийн эх үүсвэр татах асуудлыг судалж байна. Ирэх онд хэрэгжүүлэх томоохон хөрөнгө оруулалтуудын ажлыг хийхэд санхүүжилтийн эх үүсвэр тодорхой хэмжээнд шаардлагатай. Энэ бол бизнесийн зарчим. Тодорхой хэмжээнд үр ашигтай зээл, хөрөнгө оруулалтаар бүтээн байгуулалтын ажил, төсөл хөтөлбөрүүдийг санхүүжүүлэх бизнесийн шийдэл, боломжууд байдаг шүү дээ. Энэ л зарчмаар бид 2022 оны бизнес төлөвлөгөөндөө тусгаад ажиллаж байна.
-Эрдэнэс MGL компанид Эрдэнэтийг нэгтгэх гээд байх шиг байна. Энэ тал дээр та ямар байр суурьтай байна вэ?
-Би Монголросцветмет нэгдлийн ерөнхий захирлаар ажиллаж байхдаа 2004 онд шиг санаж байна, ийм компани байгуулах хэрэгтэй гэдэг саналыг салбарын мэргэжилтэн, эрдэмтэн судлаачийн хувьд Засгийн газарт тавьж, шийдвэрлүүлсэн түүхтэй. Тийм болохоор энэ компанийн үйл ажиллагаанд санаа тавьж, өсөлт бойжилтод нь анхаарч байдаг л даа. Анх байгуулах саналыг тавьж, шийдвэр гаргуулж байсны хувьд энэхүү компанийн үйл ажиллагаа, ач холбогдол улам бүр өсч байгаад сэтгэл хангалуун байдаг. Стратегийн ач холбогдол бүхий ашигт малтмалын тусгай зөвшөөрөл эзэмшигч төрийн өмчит компаниудыг дээрх зорилгоор төвлөрүүлэн нэгдсэн удирдлагаар хангах зорилгоор “Эрдэнэс Монгол” ХХК-ийг анх байгуулсан юм.
Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн яам Үндэсний баялгийн сангийн тухай хуулийн төслийг боловсруулснаа салбарын мэргэжилтнүүдэд хэлэлцүүлсэн. Манай улс газрын хэвлийн баялгийн үр өгөөжийг Үндэсний баялгийн санд төвлөрүүлж тэгш, шударга хүртээх Үндсэн хуулийн суурь зарчимтай улс. Ер нь баялгийн санг хуримтлалын, тогтворжуулалтын болон хөгжлийн чиглэлийн сангуудаас бүрдүүлээд зааг, ялгааг нь хуульчлан амжилттай хэрэгжүүлж буй олон улсын жишээ түгээмэл бий. Өнөөдөр эхний хоёр санг Ирээдүйн өв сангийн тухай хууль болон төсвийн холбогдох хуулиар зохицуулж буй. “Алсын хараа-2050” Монгол Улсын урт хугацааны хөгжлийн бодлого, Засгийн газраас ойрын үед хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж буй үйлдвэржилтийн төслүүдийн санхүүжилтийн механизм, стратегийн хөрөнгө оруулагчтай хамтран ажиллахад хөгжлийн сангийн талаарх хууль эрх зүйн орчин дутагдаж байгааг
Үндэсний баялгийн сангийн тухай хуулиар зохицуулна. Үндэсний баялгийн сангийн тухай хууль батлагдахаар баялаг бүтээгч төрийн өмчит компаниудын бүтэц, зохион байгуулалтыг дахин оновчилж корпорацийн зарчимд нийцүүлэх шаардлагатай болно. Үүнд: Зэс, нүүрс, хар металлурги, металл бус ашигт малтмал, үнэт металл, цөмийн энерги, эрчим хүч, дэд бүтэц, байгаль орчин, зах зээл, судалгаа, шинжилгээний чиглэлээр чиг үүрэг, үйл ажиллагааг нь дагнан төрөлжүүлэх нь оновчтой бүтэц, зохион байгуулалт болов уу гэж уурхайчин хүний хувьд, салбарын судлаач хүний хувьд бодож явдаг даа. -Таныг “Эрдэнэтийн даргын албан тушаалаас буух гэж байна, баригдаж, хоригдох гэж байна” гэсэн яриа үе үе нийгэмд шуугиан тарих юм. Энэ ямар учиртай юм бол?
-Намайг өөрчлөх нь, өөрчлөгдөх нь гэсэн дэл сул тэнэмэл яриа энд тэнд яригддаг бололтой юм билээ. Ний нуугүй хэлэхэд, иймэрхүү асуудалд анхаарах завгүй он жилүүд үргэлжилж байна даа. Миний хувьд Монгол төрийн буянд бэлтгэгдсэн, хатуужсан, туршлагажсан хүний хувьд албан тушаал мөрөөдөж явсангүй. Хариуцсан, ногдсон ажлаа хүн шиг хийх хүсэл эрмэлзэлтэй, зарчимтай хүн. Харин тэр хоригдох, баригдах тухай асуудлыг чинь бол би л сонсоогүй юм байна.Засгийн газрын бодлого, дэмжлэгтэйгээр бид хүний нөөц, боловсон хүчний болон худалдан авалтын үйл ажиллагаанд зарчмын шинэчлэл хийж, хүний болон барааны шахаанаас салж чадсан гэж үзэж байгаа шүү. Ний нуугүй хэлэхэд, энэ шинэчлэлийг хийх амаргүй байсан. Үнэндээ, тэр ч даргын гуйлт, энэ ч даргын хүн гэх мэтчилэн бараа таваар, хүний шахааг зогсоох гэж их юм болсон доо. Олон ч хүний дургүйг хүргээ биз. Магадгүй олны хэлдгээр өмнө нь Эрдэнэт үйлдвэрт шахаа хийж байсан зарим нөхдийн эрх ашиг хөндөгдөөд ирэхээр өөрийн чинь асуугаад байгаа яриа хөөрөө, нөхцөл байдлыг үүсгэдэг байхыг үгүйсгэх аргагүй. Миний хувьд уурхайчид, хамт олонтойгоо баг болж Эрдэнэт үйлдвэрийн хөгжлийн асуудлыг тодорхой болгож, урт хугацаанд тогтвортой ажиллах нөхцөлийг бүрдүүлж чадсан. Энэ бол хариуцлагатай ажил. Тийм учраас би миний хувьд гэж хэллээ.
-Эрдэнэт үйлдвэртэй холбоотой тендерийн асуудал байн байн шуугиан дэгдээх юм. Та Эрдэнэт үйлдэрийн буюу улсын мөнгийг үр дүнтэй зарцуулахад хэрхэн анхаарч байна. Одоо дарга нар өрөө тасалгаагаа гоёдог, үр хүүхдээ гадаад сургадаг, архи согтууруулах ундаа худалдаж авдаг байдал зогссон гэж ойлгож болох уу?
-Эрдэнэт үйлдвэр тухайн жил хийх бүхий л ажлаа бизнес төлөвлөгөөндөө тусган Төрийн өмчийн бодлого зохицуулалтын газраар батлуулдаг. Батлагдсан төсөв төлөвлөгөөний хүрээнд үйл ажиллагаагаа явуулдаг. Ажилтан, ажилчдынхаа эмчилгээ үйлчилгээ, орон сууцны санхүүгийн дэмжлэг, сургалтын төлбөр, ахмадуудын тэтгэврийн нэмэгдэл, хүүхдээ асарч байгаа ээжүүдэд олгох тэтгэмж гэхчлэн тусламж, дэмжлэг, нийгмийн чиглэлийн зардалд нийт зардлын долоо орчим хувийг зориулдаг. Эрдэнэт үйлдвэр уул уурхайн үйл ажиллагаа эрхлэхээс гадна уурхайчдынхаа болон аймаг, орон нутгийнхаа ард иргэдийн нийгмийн үйлчилгээнд чиглэгдсэн олон цех нэгжүүдтэй шүү дээ. Үүний нэг болох Сэлэнгэ амралт аялал жуулчлалын цогцолбор халуун хоол, ресторан, амралтын газар, зочид буудлын үйлчилгээ үзүүлдэг. Энэ чиглэлээр ажилладаг, архи дарсаар үйлчлэх тусгай зөвшөөрөл бүхий дөрвөн нэгж байдаг. Эдгээр нэгжүүддээ худалдан борлуулах зорилготой архи дарсыг Эрдэнэт үйлдвэрийн дарга нар хувьдаа хэрэглэдэг мэтээр нэг хэсэг буруу зөрүү мэдээллийг санаатайгаар тараасан. Тухайн үед нь бид бодит байдал, үнэн зөв мэдээллийг хэвлэл мэдээллээр өгч байсан. Эрдэнэт үйлдвэрийн үйл ажиллагааг бид хуулийн дагуу шилэн болгосон. Үүнийг би хаана ч хэлнэ. Эрдэнэт үйлдвэрийн бүхий л үйл ажиллагаа холбогдох хууль тогтоомж, дүрэм, журмын хүрээнд явж байгаа гэдгийг би дахин хариуцлагатайгаар хэлье.
-Тэгвэл хуулийн дагуу ил тод, үнэн зөвөөр тавьсан мэдээллийг олон нийтэд хүргэхдээ мушгин гуйвуулж, олон нийтэд буруу ойлголт төрүүлээд байдаг гэж та хэлэх гээд байна уу?
– Мэдээлэл ил тод, шилэн байх нь сайн хэрэг. Гэхдээ ил тод, шилэн байгаа мэдээллийг агуулгаар нь тоо баримтаар нь баталгажуулж ухаж ойлгохгүй бол нийгэмд, олон нийтэд буруу ойлголт төрүүлээд байдаг. Улсдаа байтугай дэлхийд данстай томоохон үйлдвэрийн удирдлага, хамт олон ямар нэгэн байдлаар үргэлж хардалтад өртөж байдаг. Тийм учраас буруу ташаа мэдээлэл гарахад хуурай өвсөнд шүдэнз зурсан мэт тардаг. Араас нь үнэн учрыг нь мянга тайлбарлаад ч үр дүн тун бага. Ялангуяа ил тод байршуулчихсан байгаа мэдээллийг дундаас нь тасалж, өөрийнхөө харуулахыг хүссэн өнцгөөр тасдаж аваад ташаа мэдээлэл тараачихаар бидний хийж, хэрэгжүүлж байгаа ажлын утга учир, зорилго хазайчихдаг. Мэдээлэл ил тод, үнэн зөв байх ёстой. Мэдээллийг дамжуулж байгаа этгээд түүний агуулгыг алдагдуулахгүйгээр асуудлыг тал талаас нь бодитой мэдээлэх ёстой болов. Хэн нэгэн өөрийн дур зоргоор аашилж, хувийн хүслээ гүйцэлдүүлэх боломжгүй. Эрдэнэт үйлдвэрийн бүхий л үйл ажиллагаа хууль тогтоомж, дүрэм журмын хүрээнд ил тод явж байгаа. Миний зарчим бол аливаа байгууллагын удирдлага ч бай, ажилтан, алба хаагч ч бай ажиллаж байгаа газартаа сэтгэлээсээ ажиллах ёстой гэж үздэг. Аливаа юманд хүн, сэтгэлээсээ хандаж байж л үр дүнд хүрдэг. Хэдийгээр Эрдэнэт үйлдвэр төрийн өмчит компани мөн боловч, Эрдэнэт үйлдвэрт би “минийх” гэсэн сэтгэлээр хандаж ирсэн. Энэ миний хандлага, энэ миний зарчим.
-Эрдэнэт үйлдвэр олон нийтийн компани болох боломжтой юу?
-Эрдэнэт үйлдвэр бүтэн жилийн турш айл өрх, аж ахуйн нэгжүүдийнхээ тог цахилгаан, дулаан, уур ус, хог хаягдлын зардлыг бүрэн төлж 1.1 их наяд төгрөгийг зарцуулж байна. Энэ бол Эрдэнэт үйлдвэр олон нийтийн болох эхний алхам гэж харж байна. Цаашдаа стратегийн ач холбогдол бүхий Эрдэнэс Монгол зэрэг уул уурхайн компаниудынхаа үр шим, өгөөжийг Үндэсний баялгийн сангаараа дамжуулан ард иргэддээ хүртээдэг, улс орныхоо хөгжлийн бодлогоо хэрэгжүүлэх эх үүсвэр болгодог байх нь чухал л даа.
-Эрдэнэтийн зэсийн овоолгыг дагаж гарч ирсэн П.Цагаан даргын хамаарал бүхий зэсийн үйлдвэр ямар учиртай юм бэ. Зарим хүмүүс үүнийг томоохон луйвар байсан хэмээн хардах юм?
-Ачит ихт компани 2010 оноос хойш Эрдэнэт үйлдвэртэй ядуу агуулгатай хүдрийн овоолгыг ашиглах гэрээг байгуулан ажиллаж байна. Эрдэнэт үйлдвэрээс гарч байгаа исэлдсэн хүдэр болон ядуу агуулгатай хүдрийн ашиглалтын талаар янз бүрийн л яриа хөөрөө байдаг. Эрдэнэт үйлдвэр цаашдаа хүдрийн овоолгуудын талаар цэгцтэй бодлого баримталж, илүү үр ашигтай ашиглана. Энэ асуудлыг Засгийн газрын хуралдаанаар хэлэлцүүлэхээр Төрийн өмчийн бодлого, зохицуулалтын газар дээр ажлын хэсэг гараад ажиллаж байна. Би хувь заяаны төөргөөр харьцангуй залуудаа Ардын их хурлын депутатаар Бор-Өндөрийнхөө ард иргэдийн итгэлийн хүлээн сонгогдож, Монгол Улсын анхны үндсэн хуулийг батлалцаж, хүний эрхийн суурь зарчмуудыг батлалцаж байлаа. Тиймдээ ч аливаа асуудалд ул суурьтай хандаж, албан ёсны баримт, нотолгоотой зүйлд байр сууриа илэрхийлдэг зарчим надад хар залуугаас суусан байх. Ачит ихт компанийн тухайд луйвар байсан эсэхийг нь мэдэхгүй юм. Цаашдаа энэ чиглэлийн үйл ажиллагаа явуулдаг компаниудтай харилцан үр ашигтай хамтран ажиллах асуудлыг Засгийн газарт тавьж, нэг мөр шийдвэрлүүлнэ.
-Дэлхийд бий болж байгаа шинэ технологи бүрд зэсийг ашиглах юм байна. Энэ эрэлт хэрэгцээг мэдэрч технологийн дэвшил, шийдлийг хэрхэн бий болгож, үйлдвэрлэлийн хэмжээгээ нэмэгдүүлэхэд анхаарч байна вэ?
-Эрдэнэтийн овоо ордын уул-геологийн нөхцөл хүндэрч, хүдэр дэх зэсийн агуулга буурч, хүдрийн хатуулаг өсч байна. Энэ бол үйлдвэрлэл буурах, зардал өсөхөд шууд нөлөөлж байгаа байгалийн хүчин зүйл шүү дээ. Энэ бүхнийг уурхайчны болоод инженерийн оюун ухаан, сайн менежмэнтээр л ялан дийлж, давж гарах учиртай. Ингэж бид чадаж байгаа, цаашдаа ч чадна. Мөн технологийн үндсэн тоног төхөөрөмжийн насжилт өндөр, инженерийн шугам сүлжээний ашиглалтын хугацааны хэтрэлт үүссэн учраас үйлдвэрлэлийн өргөтгөл, шинэчлэлийн ажлыг хийх зайлшгүй шаардлага бий болсон. Ард түмнийхээ хайртай Эрдэнэт үйлдвэрийг өөд татаж авах, ялангуяа хэт ирээдүйг нь тодорхой болгох тал дээр Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ нар өмнөх Засгийн газарт хамтарч ажиллаж байх үедээ их зоригтой, шуурхай хөдөлсөн дөө. Ухнаагийн Хүрэлсүхийн тэргүүлсэн Засгийн газар сүүлийн 20 гаруй жилийн хугацаанд анх удаа Эрдэнэт үйлдвэрийн хөгжлийн асуудлыг тусгайлан авч үзэж, Засгийн газрын 224 дүгээр тогтоолыг 2019 онд гаргаж, тус үйлдвэрийг 2031 он хүртэлх хугацаанд хөгжүүлэх үндсэн чиглэлийг дэмжсэн. Энэхүү тогтоолыг хэрэгжүүлэн Төрийн өмчийн бодлого, зохицуулалтын газар 2019 оны 262 дугаар тогтоолоор уг үндсэн чиглэлийг баталсан юм. Батлагдсан үндсэн чиглэлийг тав таван жилээр төлөвлөн жил бүрийн бизнес төлөвлөгөөнд тусган хэрэгжүүлж байна. Төр засгийн бодлого, шийдвэрийн хүрээнд Эрдэнэт үйлдвэр тасралтгүй, хэвийн жигд ажиллаж, түүхэндээ байгаагүй өндөр амжилт, үр дүн гаргаж байна. Миний хувьд зөвхөн өнөөдрөөрөө амьдрахыг хүсдэггүй, ирээдүйдээ илүү анхаарахыг эрхэмлэдэг хүн. Эрдэнэт үйлдвэрийг удирдаж байгаа хүний хувьд аль болохоор сайн ажиллуулах үүрэгтэй. Тэрнээс илүү цаашдаа үйлдвэр, хамт олны маань ирээдүй сайн сайхан байх суурь, боломж нөхцөлийг бүрдүүлэхийн төлөө байна. Эрдэнэт үйлдвэрийг 2031 он хүртэл хугацаанд хөгжүүлэх үндсэн чиглэлийг хэрэгжүүлэх ажлын хүрээнд сүүлийн гурван жилд 1.3 их наяд төгрөгийн хөрөнгө оруулалт хийж, төлөвлөсний дагуу томоохон төслүүдийн бүтээн байгуулалтын ажлууд эрчимтэй явагдаж байна.Энэ бүхний хүчинд үйлдвэр маань сайн ажиллаж байгаа. Нэг үеэ бодвол техник, технологийн хувьд айдаггүйгээ авдрандаа хийчихсэн гэж бодож байгаа шүү. Монгол Улсын Засгийн газрын 2020-2024 оны үйл ажиллагааны хөтөлбөрт Эрдэнэт үйлдвэрийн Ил уурхай, Баяжуулах үйлдвэр, Засвар механикийн заводод өргөтгөл, шинэчлэлийг хийж, үйлдвэрлэлийн хүчин чадал, өгөөжийг нэмэгдүүлэх төслүүд тусгагдсаныг үе шаттайгаар хэрэгжүүлж байна. Исэлдсэн хүдрийг нуруулдан уусгах технологиор катодын зэсийн үйлдвэр барих болон Зэсийн баяжмал хайлуулах, боловсруулах үйлдвэр барьж байгуулахаар төлөвлөж байна. 2020-2024 онд үйлдвэрлэлийн орлого, үр ашгийг нэмэгдүүлэх зорилгоор хүдэр боловсруулалтыг 20 гаруй хувиар нэмэгдүүлэн 40 сая тоннд хүргэх өргөтгөл, шинэчлэлийн ажил хийгдэж байна. Үүний үр дүнд зэсийн баяжмалын үйлдвэрлэлийг энэ хэмжээгээр өсгөж, улсынхаа экспортын орлого, нийгэм, эдийн засагт оруулах хувь нэмрээ нэмэгдүүлэхийн төлөө ажиллаж байна. Нэмүү өртөг шингэсэн зэс бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлийг үе шаттайгаар хэрэгжүүлэхээр зорьж байгаа. 2020 оны байдлаар Эрдэнэт үйлдвэрийн борлуулалтын орлого жилд 2.1 их наяд буюу хоногт 5.8 тэрбум төгрөг байна. 2025 он гэхэд жилд 5.6 их наяд, хоногт 14 орчим тэрбум, 2028 онд жилд 11 орчим их наяд төгрөг, 1 хоногт 30 гаруй тэрбум төгрөг болгохоор зорьж байна.
-Өнгөрсөн жил улсын төсөвт зэсийн үнийг хэдэн төгрөг байхаар төсөөлөв. Бодит байдал дээр хэдэн төгрөг хүрэв?
-Эрдэнэт үйлдвэр төрийн өмчит үйлдвэрийн газар болсон цагаас хойш жил бүр төсөв, төлөвлөгөөгөө Төрийн өмчийн бодлого, зохицуулалтын газраар батлуулан ажиллаж байна. Бидний 2021 оны бизнес төлөвлөгөө, хөрөнгө оруулалтын төлөвлөгөөг Төрийн өмчийн бодлого, зохицуулалтын газар 2020 оны арванхоёр дугаар сард баталж өгсөн. Энэ онд зэсийн үнийг 6500 орчим ам.доллар байхаар төсөөлж байсан ч энэ оны хүлээгдэж буй гүйцэтгэлээр зэсийн үнэ дунджаар 9,000 орчим ам.доллараар хаагдах төлөвтэй байна. Зэсийн үнийн өсөлтийг ярьж байгаатай холбогдуулан хэлэхэд, зэсийн үнийн өсөлтийн зөрүү бүгд цэвэр дүнгээр орлого болж ордоггүй гэдгийг манайхан төдийлөн сайн мэддэггүй юм шиг байгаа юм. Эрдэнэт үйлдвэр ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөрийг үнийн өсөлттэй уялдуулан шатлалаар төлдөг. Тиймээс Эрдэнэт үйлдвэрийн хувьд цэвэр зэсийн үнийн өсөлтийн 45 орчим хувь нь бүх төрлийн татвар хураамжид, 15 орчим хувь нь ашигт малтмалын гаралтай түүхий эдийн үнэ өссөнтэй холбоотойгоор үйлдвэрлэлд ашиглагддаг гол гол түүхий эд, төмөр гангийн үнийн өсөлтөд зарцуулагдаж байна. Ингээд тооцохоор үлдсэн 40 орчим хувь нь л үйлдвэрт цэвэр орж ирж байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл, зэсийн үнэ 100 ам.доллараар өслөө гэж бодоход 40 орчим ам.доллар л үйлдвэрт ашиглагдах боломжтой орлого болдог юм.
-Ирэх жилийн зэсийн үнийг хэрхэн төсөөлөв. Цаашид дэлхийн зах зээл дээрх үнэ нэмэгдэх боломжтой юу?
-Бид 2022 оны зорилтот түвшин, хөрөнгө оруулалтын төлөвлөгөөгөө дөнгөж сая Төрийн өмчийн бодлого, зохицуулалтын газраар батлуулаад гарч ирж байна. Ирэх оны хувьд дэлхийн зах зээл дээрх зэсийн үнийг Монгол Улсын 2022 оны нэгдсэн төсвийн тухай хуулийг үндэслэн 8915.6 ам.доллар байхаар тооцсон. Олон улсын банк, санхүү, судалгааны байгууллагуудын сүүлийн үеийн төсөөлөл, таамаглалаар ирэх онд зэсийн эрэлт өсөх хандлагатай тул үнэ харьцангуй тогтвортой байх хандлагатай гэж үзэж байгаа. Гэхдээ олон улсын зах зээл, худалдааны нөхцөл сараар биш өдрөөр өөрчлөгдөж, томоохон сорилтууд тулгарч байна. Тэр тусмаа энэ ковид төсөөлшгүй, таашгүй нөхцөл байдлыг үүсгээд байна шүү дээ. Улс хоорондын хил гааль, тээврийн асуудлууд ч таамаглах боломжгүйгээр өөрчлөгдөж байна. Иймд бид эрсдэлийг тооцож, зөв менежмэнт хийж ажиллах нь чухал байна.
П.Батзаяа