Өнөөдөр Улаанбаатар хотод суурин 172, явуулын 38, түр 15 цэгт 227 багийн 982 эмч, ажилтан ажиллаж, 12890 иргэнийг дархлаажуулахаар төлөвлөжээ. Томоохон зах, худалдааны төвд 15 түр цэг ажиллаж байна. Иргэд өөрт ойр вакцины аль ч цэгт очиж дархлаажуулалтад хамрагдах боломжтой юм. Дархлаажуулалтын цэгүүд 09:00-20:00 цаг хүртэл ажиллана
Өнгөрсөн долоо хоногоос сайжруулсан шахмал түлшний борлуулалтын 600 цэг ажиллаж буй. Нийслэлийн хэмжээнд ахмад настан, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдтэй 15 мянган айлын янданг хөөлөхөөр төлөвлөснөөс 13500 айлын янданг хөөлжээ. Зургаан дүүргийн хэмжээнд 38.633 тонн түлш нөөцлөөд байгаа. Борлуулалтын цэгийн хүртээмж сайжирч, иргэдийн бухимдал намжсан байна.
Нийслэлийн Агаар, орчны бохирдлын асуудал хариуцсан төслүүдийн удирдагч Д.Ихбаяр “Сайжруулсан шахмал түлшний нөөц өнгөрсөн оны мөн үетэй харьцуулахад харьцангуй цөөн байна. Зүүн бүсийн үйлдвэр арванхоёрдугаар сард ашиглалтад орвол өвлийг өнтэй давах боломж бүрдэнэ” хэмээв. Тиймээс Хотын дарга зүүн бүсийн үйлдвэрийн саатлыг даруй шийдэж, шахмал түлшний нөөцөө нэмэгдүүлэх хэрэгтэйг холбогдох алба, үйлдвэр, аж ахуйн нэгжид санууллаа.
ДЭМБ Вирусийн эволюц хариуцсан техникийн группээс Technical Advisory Group on Virus Evolution зүгээс 2021 оны арваннэгдүгээр сарын 26 өдөр ӨАБНУлсад бүртгэгдсэн B.1.1.529 хувилбарыг анхаарал татсан аюултай хувилбарт бүртгэх шийдвэрийг гаргасан. Энэхүү шийдвэр нь энэ группд танилцуулсан мутацын мэдээлэл ба халдвар тархах хурд ба өвчлөлийн хүндрэлд нөлөөлөх зэрэг мэдээлэлд тулгуурласан болно.
Омикрон хувилбарын талаарх мэдээлэл
ӨАБНУ судлаачид болон бусад улсын судлаачид Омикрон хувилбарын талаарх олон төрлийн судалгааг хийж байгаа ба эхний үр дүнгүүд гармагц мэдээлэлийг тогтмол өгөх болно.
Халдварлах чадвар: Омикрон хувилбарыг Дельта зэрэг хувилбартай болон бусад харьцуулахад халдварлах чадвар өссөн эсэх нь эцэслэн тогтоодоогүй байна. ӨАБНУ улсад тохиолдлын тоо огцом нэмэгдсэн ба энэхүү нэмэгдэл нь Омикрон хувилбартай холбоотой эсэх талаарх тархвар зүйн судалгаа хийгдэж байна.
Өвчлөлийн хүндрэл: Омикрон хувилбарын халдвараар өвчилсөн хүмүүсийн хүндрэл нь Дельта зэрэг хувилбартай болон бусад харьцуулахад хэр хөнгөн эсвэл хэр хүнд байгаа мэдээлэл одоогоор тодорхой болоогүй байна. ӨАБНУ улсад тохиолдлын тоо огцом нэмэгдсэнтэй холбоотой хэвтэн эмчлүүлэгсдийн тоо нэмэгдсэн ба Омикрон хувилбарын халдвартай шууд холбоотой нь нотлогдоогүй байна. Омикрон хувилбарын халдварт өртөгсөдийн клиникийн шинж тэмдэг мөн бусад хувилбараас өөр гэдэг дээр мөн мэдээлэл одоогоор байхгүй байна. Омикрон хувилбарын халдварт өртөгсөдийн өвчлөл хүнд байгаа дээр мөн мэдээлэл байхгүй ба халдварт өртсөн дээд сургуулийн оюутнуудын дунд ажиглалт хийхэд хөнгөн байсан ба өвчлөлийн хүнд ба хөнгөний тал дээр илүү тодорхой мэдээлэл гартал хэд хэдэн долоо хоног хэрэгтэй. Одоогоор бүртгэгдсэн бүх хувилбарууд түүн дотроо дэлхий даяараа давамгайлж буй Дельта хувилбар нь хүнд өвчлөлийг үүсэн үхэлд хүргэж байгаа ба халдвараас урьдчилан сэргийлэх нь чухал.
SARS-CoV-2 халдвар:
Судалгааны урьдчилсан дүнгээс харахад урьд нь Ковид19 халдвараар өвчилсөн хүмүүс Омикрон хувилбарын халдвараар дахин өвдөх эрсдэлтэй гэсэн хязгаарлагдмал мэдээлэлтэй байна. Ойрын хугацаанд илүү тодорхой мэдээлэлүүд гарна.
Вакцины үр нөлөө : ДЭМБ зүгээс хамтрагч байгууллагуудтай хамтран энэхүү хувилбар одоо хэрэглэж буй вакцинд хэрхэн нөлөөлөх болон бусад арга хэмжээнд хэрхэн нөлөөлөх чиглэлээр судалгаа хийж байна. Одоогоор бүртгэгдсэн бүх хувилбарууд түүн дотроо дэлхий даяараа давамгайлж буй Дельта хувилбарт вакцинууд үр нөлөөтэй байгаа ба хүндрэл нас баралтаас хамгаалж байна.
Одоо хэрэглэж буй тестэд илрэх эсэх : Улс орнуудад өргөн хэрэглэж буй бх-ПГУ тест нь Омикрон хувилбарын халдварыг илрүүлэх боломжтой ба бусад тестүүдэд ямар нөлөө үзүүлэх бусад тестүүд илрүүлж чадах эсэх дээр судалгаа хийгдэж байна.
Одоогийн эмчилгээнд үр нөлөөтэй эсэх : Одоо хэрэглэж буй Corticosteroids ба IL6 Receptor Blockers эмчилгээнүүд хүнд хэлбэрийн Ковид19 халдвараар өвчилсөн хүмүүст үр дүнтэй хэвээр байна. Бусад эмчилгээ Омикрон хувилбарын халдварыг эмчлэхэд хэр үр дүнтэй байх дээр судалгаа хийгдэж байна.
Хийгдэж буй судалгаанууд:
ДЭМБ зүгээс Омикрон хувилбарын талаарх өргөн мэдээллийг цуглуулах чиглэлээр дэлхий олон оронд судалгаа хийж байна. Тухайлбал халдварлах чадвар, өвчлөлийн хүнд хөнгөн эсэх, шинж тэмдэг, вакцины үр нөлөө, шинжилгээний тестүүдэд оношлогдох байдал өөрчлөгдсөн эсэх, одоогийн эмчилгээний үр нөлөө өөрчлөгдөх эсэх гэх мэт.
ДЭМБ зүгээс мөн улс орнуудыг өвчтнүүдийн мэдээлэл, шинж тэмдэг талаарх эмчилгээний үр дүнгийн талаарх мэдээллийг WHO COVID-19 Clinical Data Platform линкээр илгээж байхыг уриалж байна.
Улс орнуудад зөвлөмж:
Омикрон хувилбарыг анхаарал татсан аюултай хувилбарт бүртгэсэн ба үүнтэй холбоотойгоор ДЭМБ зүгээс тандалтыг сайжруулах, генийн дараалалыг тогтоох судалгааг эрчимжүүлэх, илрүүлсэн генийн дарааллын мэдээллийг GISAID дата баазаар дамжуулан бусад улсуудтай хуваалцах, ДЭМБ лүү мэдээлэх, мөн талбар дээр тархвар зүйн ба лабораторийн шинжилгээг хийж энэхүү шинэ хувилбар нь халдварлах чадвар ба өвчлөлийн хүнд хөнгөнд нөлөөлж байгаа эсэх вакцины үр нөлөөнд хэрхэн нөлөөлж байгаа эсэх, одоогийн эмчилгээний үр дүнд нөлөөлж байгаа эсэх, оношлууруудын оношлох чадварт өөрчлөлт орсон эсэх мөн нийгмийн эрүүл мэндийн бусад арга хэмжээ хэр нөлөөтэй байгаа эсэхийг улс орнуудыг ДЭМБ -д мэдээлэхийг уриалж байна.
Улс орнууд Ковид19 тархалтийг бууруулах чиглэлээр нийгмийн эрүүл мэндийн бусад арга хэмжээг авах, шинжлэх ухааны нотолгоон дээр суурилсэн шийдвэр гаргах шаардлагатай. ДЭМБ зүгээс улс орнуудад зөвлөмж чиглэлийг үргэлжлүүлэн хүргэх болно.
ДЭМБ зүгээс вакцины тэгш хүртээмжтэй байдлыг сайжруулахыг улс орнуудад уриалж байгаа ба түүн дотроо эрсдэлт бүлэг болон эрүүл мэндийн ажилчдад мөн настангууд нэг ба хоёрдугаар тунд хамрагдах, тэгш хүртээмжтэй оношилгоо ба эмчилгээг хүргэхийг уриалж байна.
Иргэдэд зориулсан мэдээлэл:
Иргэдийн зүгээс халдвараас сэргийлэх хамгийн үр дүнтэй арга бол 1 метрийн хүн хоорондын зайг барьж, амны хаалтыг тогтмол хэрэглэж, агааржуулалтыг сайжруулахын тулд цонхоо онгойлгон агааржуулалт хийх, агааржуулалт муу хүн ихтэй газруудаар үйлчлүүлэхгүй байх, гараа тогтмол ариутгах, ханиаж найтаахдаа зөвлөмжийн дагуу найтаах, вакциндаа хамрагдахыг зөвлөж байна.
ДЭМБ зүгээс тогтмол шинэ мэдээллээр ДЭМБ эрдэмтэдийн зөвлөлийн хуралдаан бүрийн дараагаар хангах ба ДЭМБ веб сайт ба бусад сошиал сувагаар мэдээллийг хүргэнэ.
Нэмэлт материал :
Өнгөрсөн амралтын өдрүүдэд Тээврийн цагдаагийн албаны жижүүрийн шуурхай удирдлагын төвд нийт 625 дуудлага мэдээлэл хүлээн авснаас зам тээврийн ослын шинжтэй 462 дуудлага мэдээлэл бүртгэгдсэн байна.
Нийслэлд явган зорчигч мөргүүлсэн таван осол гарч, нэг хүн амиа алдсан. Мөн орон нутагт зам тээврийн таван осол бүртгэгдэж, 13 хүн гэмтэж, хоёр хүн нас баржээ.
Түүнчлэн согтууруулах ундааны зүйл хэрэглэсэн үедээ тээврийн хэрэгсэл жолоодсон 201 зөрчлийг илрүүлж, учирч болох эрсдэлээс урьдчилан сэргийллээ гэж ТЦА-аас мэдээллээ. Тодруулбал,
Коронавируст халдварын шинэ Омикрон хувилбар гарсантай холбогдуулан 2021 оны 11 сарын 28 өдрөөс эхлэн Чингис хаан Олон улсын нисэх буудалд бүх хуваарьт нислэгт хяналт хийж ажиллаж байгаа билээ. Ингэхдээ Улаанбаатар хотод буусан онгоцны зорчигчдоос ЭМ-ийн Сайдын тушаалаар ХӨСҮТ-ийн баг шинжилгээ авч нэвтрүүлж буй юм. Тэгвэл өчигдөр Турк-Улаанбаатар чиглэлийн онгоцоор ирсэн хоёр иргэний шинжилгээний хариу илэрсэн тул тусгаарласан гэх мэдээлэл гараад буй. Тухайн хоёр иргэн нь Украин улсын иргэд бөгөөд тэдний PCR шинжилгээний хариу сөрөг гарсан талаар ЭМЯ мэдээллээ.
Коронавирусийн “Омикрон” шинэ омог халдвар авсан залуу хүмүүст харьцангуй хөнгөн ч урьд өмнө байгаагүй шинж тэмдэг илэрч байна гэж шинэ омог гарч ирсэн талаар анхны таамаг дэвшүүлсэн Өмнөд Африкийн Бүгд Найрамдах Улсын Анагаах ухааны ассоциацын тэргүүн Анжелик Кутзе “The Daily Telegraph” хэвлэлд өгсөн ярилцлагадаа дурджээ.
Түүний хэлснээр, “Омикрон” омгоор гол төлөв 20-30 насны залуус халдварлаж буй нь ажиглагджээ. Тэдэнд сульдах шинж тэмдэг түлхүү илэрч байгаа бөгөөд амтлах, үнэрлэх чадварт ямар нэгэн өөрчлөлт гараагүй байна. Зургаан настай өвчтөнд өндөр халуурах, зүрхний цохилт ихсэх зовуурь ажиглагдсан байна.
Ковидын шинжилгээ нь эерэг гарсан гэр бүлийн дөрвөн гишүүнд хэт сульдсан шинж тэмдэг илэрсэн зэрэг урьд өмнө ажиглагдаж байгаагүй зовуурьтай өвчтөнүүд олноор хандах болсны дараа Анжелик Кутзе коронавирусний шинэ омог гарч ирсэн байж болзошгүй талаар Өмнөд Африкийн эрх баригчдад мэдэгдсэн байна.
Ингэхдээ шинэ омгоор халдварласан өвчтөнүүдийн тал нь вакцин хийлгээгүй байжээ.
Өндөр настнууд, ялангуяа чихрийн шижин зэрэг хууч өвчтэй өвчтөнүүдэд илүү хүнд тусаж магадгүй гэж Кутзе эмч болгоомжилж байна. Өмнөд Африкийн хүн амын зургаан хувь нь 65-аас дээш насныхан эзэлдэг тул энэ насны бүлгийн өвчлөлийн нөхцөл байдал одоогоор тодорхойгүй байна. Энэ омгоор өндөр настнууд халдварлахаас урьдчилан сэргийлэх шаардлагатай байна гэж Кутзе онцлоод ялангуяа вакцин хийлгээгүй өндөр настнууд хүндээр өвчлөх магадлал өндөр байна гэж сэрэмжлүүлжээ.
Энэ онд нийт дөрвөн удаа, 16 аймгийн 99 суманд малын шүлхий өвчин бүртгэгсэн. Өнгөрсөн долоо хоногийн даваа гаригт 12 аймгийн 56 суманд 85 голомтод хөл хорио тогтоожээ. Үүнтэй холбоотой санал бодлоо твиттерт жиргээд буй малын их эмч П.Болортуяатай (Чепуха) ярилцлаа.
-Шүлхийн халдвар юугаар дамждаг юм бэ?
-Шүлхийн халдвар зөвхөн махаар дамждаггүй. Хүн, мал амьтан, тээврийн хэрэгсэл гээд зөөвөрлөгдөж болох бүхий л зүйлсээр дамжих боломжтой.
-Хүнд халддаг юм уу, бид шүлхийтэй малын мах идвэл яах вэ?
-Хүнд халддаггүй, хүн шүлхийгээр өвчилсөн малын махыг идэхэд ямар ч аюулгүй. Хэдий тийм боловч өвчтэй махны өнгө, үнэрт өөрчлөлт орж тодорхой хэмжээгээр чанар муудна л гэсэн үг. Хүмүүс шүлхийтэй малын мах авчих вий гэж айж байна. Энэ тал дээр мэргэжлийн байгууллагууд өвчний голомтот газрыг зарлаж, сэжигтэй мал, мах худалдаж авсан бол яах вэ гэсэн зөвлөмж гаргах хэрэгтэй.
-Шүлхийн халдварын тоо нэмэгдсэнээр ямар хүндрэлүүд үүсч болох вэ?
-Цар тахлын улмаас Монгол Улсын махны экспорт тэг зогссон. Нэмээд малын гоц халдвар тархчихлаа. Коронавирус намжиж, хилээ нээсэн ч мал, махаа экспортлоход хүндрэлтэй боллоо. Импортлогч орнууд малын гоц халдварт өвчин дамжихаас болгоомжлох нь дамжиггүй. Экспортоор гарч буй махны сав баглаа боодол, тээврийн хэрэгсэл, жолоочийн хувцас, хэрэглэлээр шүлхий дамжих магадлал өндөр. Хамгийн гол асуудал нь өвчний голомтоос гарсан мал амьтан, махаар дамжин халдвар авах эрсдэлтэй. Өөрөөр хэлбэл, эрүүл бүс нутагт шүлхийн вирус тархаж болно. Махны экспортын хувьд адууны мах, боловсруулсан бүтээгдэхүүн гарах болов уу. Хонь, ямаа, үхрийн махны экспорт мөддөө сэргэхгүй. Малын гоц халдварт өвчинтэй тэмцэх, хяналтдаа авах зардал өндөр байдаг учраас эдийн засгийн хувьд ч их хохиролтой.
-Сүүлийн жилүүдэд бараг л жил болгон шүлхий дэгдлээ, малыг устгалаа гэдэг. Энэ арга хэмжээ үнэхээр үр дүнтэй юм уу?
-Баруун таван аймгийг шүлхий өвчингүй эрүүл бүс болгох гэж сүүлийн жилүүдэд маш их хүч хөдөлмөр, хөрөнгө зарцуулсан. Гэвч өдийг хүртэл үр дүн гарсангүй. Улсын хэмжээнд шүлхийн голомтгүй бүс байхгүй болчихлоо. Өмнө нь шүлхий өвчин хил дамжин манай улсад “импортлогддог” байсан бол одоо нутагшмал болж байна. Өвчний голомт хаа сайгүй болсон “эндемик” улс орнуудад шүлхийгээр өвчилсөн малаа устгадаггүй. Устгасан ч клиник шинж тэмдэг илрэхгүй буюу далд халдвартай, шүлхийн халдварыг тарааж байгаа мал цаана нь үлдэж л байдаг. Энэ төрлийн малын халдвар тараах чадвар нь шинж тэмдэгтэй малаас хэд дахин илүү байдаг. Иймээс малыг устгалд оруулах нь ямар ч үр дүнгүй арга юм. Жишээлбэл, “Ковид-19” халдварын үед өвдсөн хүмүүс нууц үедээ бусдад халдвар тарааж, эмч нар аль болох гэртээ байхыг зөвлөж байгаа шүү дээ. Түүнтэй адил шүлхийгээр өвдсөн малаа хотонд нь хорих ёстой.
-Малчид малын гоц халдварт өвчний талаар мэдлэг, мэдээлэл дутмаг байх шиг…
-Малын гоц халдварт өвчний талаарх мэдээллийг олон нийтэд ил тод нээлттэй мэдээлэх хэрэгтэй. Мэдээллийг нуух нь өөрөө маш аюултай. Хамгийн гол нь малчид, мал аж ахуй эрхлэгчид үнэн зөв, шуурхай мэдээлэлгүйн улмаас зэргэлдээ аймаг, суманд гарсан халдварт өвчнөөс малаа сэргийлж чадахгүй байна. Сүүлийн хоёр гурван жил малын гоц халдварт өвчний мэдээлэл нээлттэй байсан гэдэгт эргэлздэг. Магадгүй үүний уршгаар өнөөдөр 18 аймагт малын гоц халдварт шүлхий өвчний халдвар тархчихлаа гэж харж байна.
-Та твиттерт ирэх хавраас малын гоц халдварт өвчин дахин дэгдэнэ гэж жиргэж байсан, яагаад?
-Шүлхийгээс урьдчилан сэргийлэх вакцинжуулалт хийгдэж байгаа. Энэ вакцин зургаан сарын хугацаанд шүлхий тусахаас хамгаална. Мөн малчид өвөлжөөндөө буугаад, малын хөдөлгөөн татраад ирэхээр халдварын дэгдэлт хэсэг хугацаанд намжина. Гэхдээ шүлхийн вирус хүйтэнд илүү тэсвэртэй, олон голомттой болчихсон учраас үүсгэгч вирус нь байгальд хаа сайгүй байна гэсэн үг. Хонь, ямаанд шинж тэмдэг бага илэрдэг учраас олон сая малын биед шүлхийн вирус байна гэж ойлгох хэрэгтэй.
-Засгийн газраас яг ямар арга хэмжээ авах ёстой вэ?
-Мэргэжлийн хүмүүстэй хамтарч ойрын 3-5 жилд яаж шүлхийгээс хамгаалах, тархалтыг зогсоох талаар төлөвлөгөө боловсруулахгүй бол энэ өвчин яг коронавирус шиг асаад, уугаад л бүрэн унтрахаа больно. Олон эх үүсвэртэй болчихсон учраас байнга гараад байна гэсэн үг. Мэдээ, тоо баримтандаа анализ хийж дараа нь ямар арга хэмжээ авахыг тодорхойлно. Ирэх хавар өвчний дэгдэлт эргээд нэмэгдэх магадлалтай учир угтуулж бэлэн байдлаа хангах шаардлагатай байна.
–Таныг НҮБ-ын шугамаар Мьянмарт ажиллаж байсан гэж сонссон. Малын эмчийн чиглэлээр байсан уу?
-Би НҮБ биш, Олон улсын байгууллагын шугамаар Мьянмарт шүлхийн төсөл дээр ажиллаж байгаад ирсэн.
-Гадны орнууд шүлхийн халдварыг яаж дардаг юм бол?
-Улс орон бүр нөхцөл байдлаасаа шалтгаалаад өөр өөр арга хэмжээ авч хэрэгжүүлдэг. Манай улсын хувьд шүлхийн түүхчилсэн судалгааг харахад бид нар дотооддоо буюу нутагшмал байдалтай шүлхийгүй байсан. Гадны орноос дамжиж орж ирээд тэр улс нь арга хэмжээ аваад л намжчихдаг байлаа. Харин 2017-2018 онд орж ирсэн шүлхий зүүн аймгуудад нутагшаад үлдчихсэн. Түүнийгээ төв болон баруун аймгууд руу алдчихлаа.
-Энэ жил шүлхий өвчнөөс гадна үхрийн арьс товруутах өвчин дэгдсэн. Энэ өвчний эсрэг вакцин байхгүй гэсэн үү?
-Үхрийн арьс товруутах өвчин нь Монголд өмнө нь бүртгэгдэж байгаагүй. 1940-1950 оны үед Африкийн улс орнуудад тархаж, дараа нь Ойрхи, Дорнодын орнууд бүртгэгдэж, Зүүн Европоос Азийн орнууд руу тархаж буй шинэ өвчин. Хөрш зэргэлдээ орнуудад ч гарч байгаа. Манайд энэ өвчний эсрэг вакцин байхгүй, өмнө нь гарч байгаагүй учраас муу судлагдсан. Ялаа, шумуулаар дамжин халдварлаж байгаа учраас хяналтад оруулахад их төвөгтэй өвчин.
А.ГАНТУЯА
Оросын зохиолч Лев Толстойн “Анна Каренина” романаас сэдэвлэсэн сонгодог жүжиг өнгөрсөн 2020 оны аравдугаар сарын 3-нд Улсын драмын эрдмийн театрын тайзнаа нээлтээ хийсэн. Тус театрын уран бүтээлчид ирэх 12 дугаар сарын 15-20-ны өдрүүдэд “Анна Каренина” жүжгээ дахин тайзнаа тоглох гэж байна.
Үзэгчдийн аюулгүй байдлыг хангах үүднээс мэргэжлийн байгууллагуудын өгсөн заавар зөвлөмжийн дагуу ариутгал, халдваргүйжүүлэх, суудал зохион байгуулалтын бэлтгэл ажил хийж байгаа аж.
Оросын суут зохиолч Лев Толстойн “Анна Каренина” романыг Н.Пүрэвдагва жүжгийн зохиол хэлбэрт оруулан бичиж, Төрийн соёрхолт, найруулагч Н.Наранбаатар найруулж, зураачаар Т.Ганхуяг ажилласан.
Харин жүжгийн гол дүр буюу Анна Каренинаг СТА жүжигчин Н.Баярмаа бүтээсэн бол Алексей Каренинд Гавьяат жүжигчин Б.Жаргалсайхан, Соёлын тэргүүний ажилтан Д.Баттөмөр, Алексей Вронскийд Т.Сэргэлэн, СТА О.Гэрэлсүх нар тоглоно.
Хоёр бүлэг, 23 үзэгдэлт жүжгийн туслах дүрүүдийг Хөдөлмөрийн баатар, Ардын жүжигчин С.Сувд, П.Цэрэндагва, Гавьяат жүжигчин Г.Урнаа, Ж.Оюундарь, Соёлын тэргүүний ажилтан М.Тогтохжаргал, М.Түвшинхүү, Г.Номуун, Б.Шинэбаяр тэргүүтэй 20 орчим уран бүтээлч бүтээж буй.
Нийслэлийн Засаг дарга асан Э.Бат-Үүл нарын 11 хүнд холбогдох хэргийг өнөөдөр Чингэлтэй дүүргийн Эрүүгийн хэргийн анхан шатны шүүхэд хэлэлцэхээр товложээ.
Хэргийг эргэн сануулахад асан Э.Бат-Үүл, Төрийн орон сууцны санхүүжилтийн корпорацын захирлаар ажиллаж байсан А.Гантулга, “Бэрэн групп” компанийн захирал Б.Мөнхтөр нарыг бүлэглэж, эрх мэдэл, албан тушаалын байдлаа урвуулан ашигласан, мөнгө угаасан гэх хэрэгт прокуророос яллах дүгнэлт үйлдэн шүүхэд ирүүлсэн юм.
Саяхан Хөдөлмөрийн баатар цол хүртсэн Ардын багш, академич, Ч.Авдайтай ярилцлаа.
-Та “1943 оны хавар хонь хургалах цагаар төрсөн” гэж ярьсан байна лээ. Дэлхийн хоёрдугаар дайны нөлөөгөөр Монголд ч тарчиг байсан үе. Таныг мэндлэх үеийн талаар аав, ээж тань хууч хөөрч байв уу?
-Би долоон хүүхэдтэй айлын дороосоо гурав дахь нь. Одоо миний эгч байна. 85-тай, найм, есөн хүүхэдтэй хүн байдаг. Дараагийн ах, эгч маань байна. Миний дээд талын эгч маань 80-тай. Манайхан гайгүй өндөр насалдаг улсууд. Аавын ах 88 хүрсэн. Би бол 88 хүрэх төлөвлөгөөтэй зүтгээд байгаа. Яах вэ, 1943 онд манайх амины хэдэн малтай байсан. Тэр үед өөр юу байх вэ. Цаг агаар ч хэцүү байж. 1944 оны зуд гэж Монголд том зуд болсон шүү дээ. Намайг уяж орхичихоод цас малтаад явдаг байсан гэдэг. Тиймэрхүү маягтай л байж. Эцэг, эхээс өгсөн жинхэнэ нэр маань Равдандаш. Дүү нар маань “Авдай” гэж дууддаг. Сургуульд ороход “Чамайг хэн гэдэг вэ” гэхээр нь “Авдай” гээд тэр нэрээрээ явчихсан юм.
-Таны ах, эгч нар дөрөвдүгээр анги төгссөн гэсэн. Харин аав тань таныг сургах гэж хөөцөлдсөн гэсэн үү?
-Эгч, ах хоёр дөрөвдүгээр анги төгссөн. Миний дөнгөж дээд талын хоёр бол сургуульд сууж үзээгүй. 1951 онд Увс аймгийн Зүүнхангай сумын бага сургуульд ороод, дөрөвдүгээр ангиа төгсөхөд манай суманд ямар долоон жилийн сургууль байсан биш. Цагаанхайрхан суманд тав, зургадугаар ангидаа сурсан. Би бага сургуульд байхдаа бүх улирлаар онц гардаг. Аравдугаар ангиа ч онц төгссөн шүү дээ. Хичээл номдоо сайн юм гээд аав маань намайг мориор Цагаанхайрхан суманд, дараа нь Баруунтуруунд хүргэж өгч байлаа. Их сургуульд ч онц сурч байсан л даа. Хоёрдугаар курсийнхээ хавар л уушги муудаад, нэг хичээлдээ дунд авч, Сүхбаатарын цалин авч чадаагүй юм.
Жараад оны үед аж үйлдвэрийн салбарууд байгуулагдаж инженер техникийн мэргэжилтний хэрэгцээ өссөн тул 1959 онд МУИС инженерийн салбар нээж барилга, цахилгаан, дулааны салбарыг шат дараатай нээж, оюутан элсүүлж эхэлсэн. 1961 онд Механикч инженерийн ангийг нээхэд би элсэж, 1966 онд дотооддоо бэлтгэсэн анхны 18 хөнгөн аж үйлдвэрийн механикч инженерийн нэг болсон юм. Олон орос багштай. Манай ангийнхан төгсөхдөө дипломоо орос хэл дээр хамгаалж байлаа шүү дээ. МУИС-ийн ректор, академич Н.Содном багш санаачлан, Засгийн газарт тавьж хөөцөлдсөнөөр НҮБ-ын соёл, шинжлэх ухаан, боловсролын байгууллага (ЮНЕСКО) хариуцан Монгол Улсад Политехникийн дээд сургууль байгуулахад туслах болж, 40 багшийг тав, зургаан сарын хугацаагаар ЗХУ-д явуулж мэргэжил дээшлүүлэх болов. Би Киевийн Политехникийн дээд сургуульд мэргэжил дээшлүүлсэн юм.
Нэртэй мундаг багш нарын гараар орж байлаа.
-Та механикч инженер хүн. Монголчууд хонь, ямааны арьсаа боловсруулах үйлдвэртэй байсан мөртлөө өнөөг хүртэл яагаад арьсаа олигтой боловсруулж чаддаггүй юм бэ. Гутал хийдэг хүмүүс гаднаас түүхий эдээ авдаг гэдэг шүү дээ?
-Аж үйлдвэрийн комбинатыг Улаанбаатарт 1934 онд байгуулсан юм. Энд ноос угаадаг, эсгий бүтээгдэхүүн хийдэг, арьс ширээ боловсруулдаг, арьс ширээрээ гутлын түрий энэ тэрийг хийдэг байсан. 1960-аад онд Чехийн тусламжаар хонь, ямааны арьс боловсруулах үйлдвэр байгуулагдаж, энд боловсруулсан арьсаар чемодан, савхин өмд, цамц, түрийвч, бээлий янз бүрийн юм хийдэг байсан л даа. Энэ хоёр үйлдвэрээс гадна жилд 5 сая гутал хийдэг Гутлын үйлдвэр байгуулж өгсөн юм. Нэг их гоё, мундаг гутал хийхгүй ээ. Оросууд энд “бахиал” хийлгэж, цэргүүддээ өмсүүлдэг байсан. Одоо бол шинэ технологиуд гараад ирж. Арьсыг хромын идээлэгч бодис ашиглаж боловсруулдаг байхгүй юу. Хромын идээлэгч их хортой. Сүүлд манайхны мэргэжлийн улсуудтай хөөцөлдөж байгаад, Голландын нэхий идээлдэг тусгай бодис оруулж ирж, Толгойтод байдаг “Арилдий” үйлдвэрт дөрөв, таван жил туршаад, маш сайхан арьс боловсруулж байна. Дарханд баригдаж байгаа арьс ширний цогцолбор, одоо байгаа арьс ширний үйлдвэрүүд энэ технологийг авч, арьсаа идээлэх байх л даа. Хромын идээлэгч бодис ашигласан арьс ширэн бүтээгдэхүүнийг 2015 оноос худалдаанд гаргахыг хориглосон шүү дээ. Тэгээд л арьс хог дээр хэвтээд байгаа юм. Одоо энэ шинэ технологи үйлдвэрлэлд нэвтрээд ирэхээр арьс үнэтэй болно. Дотооддоо арьсаа сайхан боловсруулдаг болно. Энэ технологийг эзэмшсэн улсууд бий болж байна. Ийм технологийг Голланд, германчууд гаргасан. Хятадууд энэ бодисыг нь хоёр жил аваад, дараа нь өөрсдөө адилхан бодис хийсэн юм билээ. Армяны археологичид хүннүгийн булшнаас дөрвөн ширхэг нэхий бойтог олсон гэдэг. Бойтог огт муудаагүй байж. Ямар учиртай вэ гээд германчуудад хүсэлт тавиад, голландчуудтай хамтарсан эрдэм шинжилгээний төвд уг бойтгийг судлаад идээлгийн бодис гаргаж авсан юм билээ. Хромын идээгээр идээлснээс хоёр дахин бага хугацаанд идээлнэ. 10 000 ширхэг үхрийн арьс боловсруулахад арав гаруй сая төгрөгөөр хямд тусч байгаа.
-Монголоос угшилтай технологи юм биш үү?
-Угшилтай. Ер нь монголчууд арьс шир идээлэхдээ дээр үед шар ус, тараг, хужир ашиглаад дээр нь шар будаа нэмээд идээлдэг байж. Идээлэх үйл явц удаан л даа. Дээр үеийн хурган дотортой дээл үнэртэй байдаг шүү дээ. Манайхан үнэрийг нь арилгаж чаддаггүй байсан юм билээ.
-Та социализмын үед ч чацаргана боловсруулах талаар судалж, эрдмийн зэрэг хамгаалсан юм билээ. Чацаргана судлах болсон нь Увсад төрж өссөнтэй чинь холбоотой юу?
-Увсынхдаа биш л дээ. Би 1972 онд Узбек улсын Ташкентын аспирантурт сурахаар очсон чинь манай удирдагч багш ”Монголдоо хэрэгтэй чиглэлээр ажилла” гэсэн юм. Тэгээд чацаргана хураах боловсруулах чиглэлийг сонгож авч, түүгээрээ ажиллаж дэд докторын зэрэг хамгаалсан. Түүнээс өмнө чацаргана мэддэггүй л байсан. Манай суманд чацаргана байхгүй л дээ. 1964 онд манайхан Барнаулаас чацарганы зургаан сорт авчирч, Б.Лааган гуай ургуулж тарималжуулж байсан юм. Би бол 1990 онд, Ленинградын Ойн техникийн академид чацаргана хураах, боловсруулах техник, технологийн асуудлаар техникийн шинжлэх ухааны докторын зэрэг хамгаалсан. Бид хөдөө орон нутагт Завхан, Сэлэнгэ, Увс, Шарын гол, Улаанбаатарт чацаргана боловсруулдаг 16 үйлдвэр байгуулсан шүү дээ.
-Та чацарганатай холбоотой 16 патент авсан гэсэн. Энэ дунд чинь чацаргана хураах техник байдаг уу?
-Доргиож хураадаг, соруулж хураадаг хоёр төрлийн машин хийгээд туршсан. Тухайн үед нь манайхан олшруулаад авах ёстой байсан. Тэгж чадаагүй. Одоо бол бутан дээр нь доргиодог юмнууд Хятадад зөндөө гарсан. Тэрийг манайхан авчирч туршсан. Бид ч бас бутан дээр нь доргиодог юмнууд хийсэн л дээ. Тодорхой хугацаанд доргиох учиртай. Наймдугаар сарын 20-доос есдүгээр сарын 10-дын хооронд доргиож хурааж болно. Есдүгээр сарын 15-наас хойш чацаргана зөөлрөөд, доргиохоор хагарчихдаг байхгүй юу. Тийм үед өвлийг хүлээхээс өөр аргагүй. Бид өвөл хураадаг комбайн маягийн юм хийж, Улаангомд туршиж байлаа. Сүүлд миний удирдлагад дөрвөн хүн чацарганаар эрдмийн зэрэг хамгаалж, бид тэр юмнуудаа илүү нарийн боловсруулж гаргасан л даа. Жишээлбэл, доргиоход хоёр тийш хэчнээн хэмжээтэй савлуулах, минутанд хэдэн удаа савлах энэ тэрийг ч нарийн тогтоосон. Соруулж хураахад соруулах агаарын урсгалын хурдыг тогтоосон. Түүгээрээ юм хийгээд туршаад яваа. Улсаас дэмжээд хөрөнгө мөнгийг нь гаргавал бидний бүтээл Хятадынхаас хамаагүй илүү болсон шүү дээ.
-Хятадад бас чацаргана ургадаг уу?
-Дэлхийд 1,6 сая га-д чацаргана ургадаг. Түүний 1,4 сая нь Хятадад ургадаг. Манайд бол байгалийн чацаргана хуучин 27 мянга га гэж байсан. Одоо бол арав гаруй мянган га болсон. “Чацаргана” хөтөлбөр боловсруулж, 2010 онд Засгийн газраар батлуулаад, чацарганын суулгац хүмүүст үнэгүй өгч, сургалт хийсэн. Одоо 8000 га-д чацаргана тарьж байна шүү дээ. 20-иод үйлдвэрт гуч шахам нэрийн бүтээгдэхүүн гаргаж байна. 5000 гаруй хүн чацаргана тойроод амьдарч байна даа. Манай чацарганы цэвэр тос Солонгост болсон 50 гаруй орон оролцсон олон улсын үзэсгэлэнгээс алтан медаль авч байсан шүү дээ. Бидний гаргасан технологиор л энэ тосыг гаргаж авч байгаа. Чацарганын сок, шүүс байна. Өөр жимснүүдтэй холих арга бидний патент дотор байгаа л даа. 16 патент дотор чацаргана хураахтай холбоотой патент, чацарганы суулгац бий. Чацарганы суулгацыг газарт суулгаад, хүлэмжин дотор зунжин битүү манан үүсгэдэг юм, намар дороо үндэслээд, 20-30 см болно. Түүнийгээ ухаж аваад, задгай талбайд нэг жил суулгаад, 40-70 см хүрнэ. Түүнийг нь улсууд зарж худалддаг байхгүй юу. Орост 40-өөд сорт байна. Манайд бол арваадыг тарьж байна. Б.Лааган гуай чацарганы гурван сорт гаргаж аваад, түүнийг нь цаашид үргэлжлүүлж тарьж чадаагүй юм. Тийм л байгаа юм. Жимс, жимсгэний холбоотой хамтарч жил бүр чацарганын сургалт явуулж, номоо бичих ажилтай. Энэ холбоог олон жил даргалсан. Энэ жил ч бүх аймагт цахимаар сургалт явуулсан шүү дээ. Чацаргана тарих, боловсруулж бүтээгдэхүүн хийх талаар заадаг.
-Монголоос чацарганы бүтээгдэхүүн авах сонирхолтой улсууд хэр олон байдаг вэ?
-Япончууд, тайваньчууд, германчууд авч байна. Цаашдаа их хэмжээгээр авъя гэхээр манайхан тийм хэмжээгээр үйлдвэрлэж чадахгүй байгаа юм. Чацарганы тосны онцлог нь хортой туяанаас хамгаалдаг. Атомын цахилгаан станц дэлбэрэхэд манайхан чацарганы тосоо л илгээж байлаа. Чацарганы тос анагаах чадалтайгаас гадна өөр юмнуудтай холиод, янз бүрийн бүтээгдэхүүн гаргаж болдог. Чацарганыг оросууд сайн судалсан. Барнаулд чацарганын олон сорт тариалдаг. Хятадад талбай их ч нэг их нарийн судалгаа хийгээгүй юм билээ. Чацарганы олон улсын холбоо гэж бий. Хоёр жил тутамд их хурал хийдэг. Манайхан өргөн бүрэлдэхүүнтэй оролцдог.
-“Чацаргана” гэж таны ном байдаг. Өөр олон ном бичсэн байх аа?
-Гэр барихаас авахуулаад, хувцас хунар, эмээл хазаар, тэрэг чаргаа хийх тухай бичсэн. “Монголын нүүдэлчдийн үндэсний уламжлалт технологи” номыг С.Төмөржав; Ч.Сонгино нартай хамтарч бичсэн юм. Ч.Сонгино маш олон үзмэртэй “Монголын үндэсний уламжлалт технологийн музей” байгуулсан. Хөдөө, гадааныхан ч сонирхож үздэг, оюутан сурагчдын сургалтад ч ашигладаг музей байгаа юм. “Монгол Улсын орчин үеийн үйлдвэрлэлийн салбаруудын технологи” гээд номыг багш нартайгаа хамтраад бичсэн л дээ. Их дээд сургуулиудад хэрэглэгдээд явж байгаа. “Хөдөлмөрийн аюулгүй ажиллагаа, эрүүл ахуй” сурах бичиг гаргасан. Тав дахь удаагаа хэвлэгдээд байна. “Хүүхэд залуучуудын нэвтэрхий толь” гурван боть номд маань маш сайхан материалууд бий. Л.Түдэв гуайн удирдлагаар наяад онд гаргасан. Түүнийгээ бид бас өөрчилж сайжруулсан.
-Та бас Ю.Цэдэнбалын Академийн тэргүүн дэд ерөнхийлөгчөөр сонгогдсон гэсэн. Ингэхэд та Ю.Цэдэнбал даргатай уулзаж байв уу?
-1976 онд Политехникийн дээд сургуулийн захирал болохоор Улс төрийн товчооны хурлаар орсон юм. Тэгэхэд манай сургууль 200 гаруй багштай. Гэхдээ дөрөв, таван хүн л эрдмийн зэрэгтэй байв. Техникийн чиглэлийн эрдэмтэн ховор байсан юм. Тэр хуралд ороход Төв хорооны боловсон хүчин намайг “Политехникийн дээд сургуулийн захирал болгох гэж байгаа хүн” гэж танилцуулсан. Ю.Цэдэнбал дарга “Чи техникийн ухаанаар эрдмийн зэрэг хамгаалсан хүн үү, ямар чиглэлээр ажиллаж байна” гэж асууж байсан. “Маш хэрэгтэй чиглэлээр ажиллаж байгаа юм байна. Үүнийгээ сайн хийгээрэй, за батлах уу” гэсэн. Тэгж л уулзсан. Үүнээс өөр биечилж уулзаж үзээгүй. Филатова гуайтай бол зөндөө уулзаж байлаа. Хүмүүс ширүүн л гэдэг байсан. Бидэнд ширүүлэх юм юу байх вэ. Ажил төрөл ярьдаг байсан. Хүүхдийн цэцэрлэг барихад барилгачдаас гадна оюутнууд ажилладаг байв. Оюутан гаргах асуудлаар уулзаж байв.
Ю.Цэдэнбал даргыг хүндэлж явдаг. УИХ-ын гишүүн байхдаа Ц.Нямдорж бид хоёр хөөцөлдөж 60 сая төгрөг төсөвт тусгуулаад, Увс аймгийн Орон нутаг судлах музейн дэргэд Ю.Цэдэнбал даргын музей байгуулсан юм.