УИХ-ын гишүүн асан, “Петровис” компанийн Гүйцэтгэх захирал О.Содбилэгтэй ярилцлаа.

-Өнгөрсөн долоо хоногт төр, хувийн хэвшлийн хамтарсан төлөөлөл Москвад очиж, “Роснефть”-ийнхэнтэй уулзсан. Уулзалтын үр дүнд шатахууны нийлүүлэлтийг хэвийн үргэлжлүүлэхээр боллоо. Гэхдээ заавал хомсдол үүсгэлгүйгээр уулзаад асуудлаа ярилцаад, тохироод ирж болоогүй юм уу. Оросуудын зүгээс аль хавраас л нийлүүлэлтийн хомсдол үүсч болзошгүйг анхааруулсан байдаг шүү дээ?

-УУХҮЯ, Ашигт малтмал газрын тосны газрынхан болон импортлогчдын төлөөлөл Москва хотод “Роснефть” компанийн төлөөлөлтэй уулзаад ирлээ. Жил бүрийн хавар Монголын шатахуун импортлогч компаниуд “Роснефть” компанийнхантай уулзаж хоорондын гэрээ хэлэлцээрийн биелэлт, гэрээнд оруулах санаа болон өөрчлөх зүйлсийн талаар хэлэлцдэг юм л даа. Гэвч ковидын нөхцөл байдлаас шалтгаалаад энэ жил уулзаж амжаагүй. Гэтэл манай улсад шатахууны хомсдол үүсчихсэн. Тиймээс “Роснефть” компанийнхантай уулзах хүсэлтийг шатахуун импортлогчдын холбооны зүгээс УУХҮЯ, Ашигт малтмал газрын тосны газарт гаргасан. Мөн “Роснефть” компаниас урилга ирүүлсэн тул Москвад ээлжит уулзалтаа хийлээ. Уулзалтаар манайд үүсээд байгаа шатахууны хомсдолын талаар хэлж, асуудлаа ойлголцож, хэлэлцээр амжилттай болсон. ОХУ-ын талаас ч манай хүсэлтийг хүлээж авч Монгол Улсыг шатахуунаар таслахгүй байхад анхаарч ажиллахаар тохирлоо. Товчхондоо, төр хувийн хэвшлийн хамтарсан баг амжилттай ажилласан.

-Ер нь шатахуун юунаас болж хомсдов. Яагаад импортлогчид шатахуунаа хангалттай нөөцөлж чадаагүй юм бэ. Импортлогчдын зүгээс шатахуун ховордож магадгүйг төр засагтаа анхааруулж байв уу?

-Шатахуун гэнэт, нэг л өглөө босоход тасарчихсан юм биш. Шатахууны хангамж багасах нь байна шүү, цаад үйлдвэр нь засварт орохоор болсон шүү, бензиний олдоц хэцүүдэх нь гэдгээ ОХУ өнгөрсөн долдугаар сараас бидэнд албан бичгээр мэдэгдэж байсан.Тиймээс бид төрийн яам агентлаг, Засгийн газарт цаг тухайд нь хэлж, сануулж ирсэн. Өөр эх үүсвэрээс бензин импортолбол үнэ өсөхөөр байна, хариу чиглэл өгнө үү гэж Засгийн газарт нэг бус удаа хандсан.

Саяны уулзалтаар “Роснефть” компанийн зүгээс ч нөхцөл байдлаа маш тодорхой тайлбарлаж байна лээ. Сүүлийн хоёр жил ковидын нөхцөл байдлаас шалтгаалж аж үйлдвэрлэлийн шат дамжлагад нь маш их саатал үүссэн. Хүн хүч нь ковид тусах, хөл хорио, вакцинжуулалтыг хүлээх зэрэг олон асуудлаас шалтгаалж үйлдвэрлэлийнх нь шат дамжлага нь ачаалал үүссэн болохыг хэлсэн. Жил бүр үйлдвэртээ хуваарьт засвар үйлчилгээ хийдэг ч их засвар хийх шаардлагатай болсон гэсэн.

ОХУ-ын нефть боловсруулах үйлдвэрүүд энэ жил хоцрогдлоо нөхөхийн тулд их засварт орсон учраас дотоодын зах зээлд нь шатахууны нийлүүлэлт хомсдож, үнэ нь их өссөн. Тиймээс ОХУ-ын эрчим хүчний яамнаас нь экспортоо хязгаарла гэсэн үүрэг өгсөн байна. Тодорхой хэлбэл оросуудын зүгээс ямар нэгэн санаатайгаар шатахууныг гацаасан зүйл огт байхгүй. Дэлхий даяар ковидын үед бүх л улсын амсаж байгаа хохирлын нэг гэж тайлбарлаж болно. Оросууд хэлэхдээ монголчуудтай илүү ахан дүүсийн харилцаатай байснаа дурдаад, манайд үүссэн асуудлыг маш сайн ойлгож байгаагаа хэлсэн. Тиймээс бусад хөрш зэргэлдээ орнуудынхаа шатахууны экспортыг хойш нь татаад танайх руу яаралтай ачуулах шийдвэр гаргалаа гэдгээ ч нуугаагүй. Аравдугаар сард танай захиалдаг хэмжээг бүгдийг нь өгнө гэж гэрээллээ. Энэ сардаа багтаан 1500 тонн Аи-92 бензин, аравдугаар сард 44 мянган тонн Аи-92 бензин, есдүгээр сард ачигдаагүй байсан 10 мянган тонн Аи-92 бензин авахаар боллоо.

-ОХУ өөрөө ч нефтийн хомсдолд орсон гэсэн мэдээлэл цацагдах болсон. Энэ үнэн үү?

-ОХУ-ын дотоод зах зээл нь амаргүй байна. Яагаад гэхээр нефтийн хангамжийн асуудлаас гадна хэдийгээр хөл хорио тавигдсан ч ковидоос болж олон улсын аялал жуулчлал нь тэг зогссон. Гадагшаа аялж чадахгүй болсон тул дотоодын аялал жуулчлал зуны цагт ихээр нэмэгдсэн юм байна л даа. Үүнийг дагаад дотоодынх нь шатахууны хэрэглээ урьд өмнө байгаагүйгээр эрс өссөн юм байна. ОХУ-д зарагдаж байгаа шатахууны жижиглэнгийн үнэ нь биднийг сая очиход рекорд дээд үнэд хүрч өссөн.

-Оросууд ирэх сард нийлүүлэлтээ хэвийн үргэлжлүүлнэ гэдгээ амлаж. Гэхдээ энэ хэр найдвартай амлалт вэ. Дахиад Монголд шатахууны хомсдол үүсэхгүй гэсэн баталгаа байна уу?

-44 мянган тонн шатахууныг аравдугаар сарын эхний хагаст бүгдийг нь ачиж манайх руу явуулна гэсэн. Энэ бол их сайн мэдээ. Сарын эхний хагаст ачигдаад манайд ороод ирвэл шатахууны хомсдол үүсэхгүй, ердийн горимондоо орчихно. Одоо ачигдаж байгаа 1500 тонн бензин орж иртэл дөрөв, тав хонох байх. Үйлдвэрээсээ ачигдана, төмөр зам, хил гаалиар дамжаад компаниудын агуулах дээр бууж, тэндээсээ шатахуун түгээх станц руу очиж, хэрэглэгчид хүрэхэд мэдээж тодорхой хугацаа орно. Аравдугаар сарын 1-н хавьцаа бензин ороод ирчих байх. Хэвийн горимд ортлоо тодорхой хэмжээний хязгаарлалтууд байна байх. Гэхдээ одоогийнх шиг хатуу хуваарилалттай байхгүй болов уу. Ер нь манай хэрэглэгчид шатахуун тасрах нь гэх санаа зовох асуудалгүй л болж байна гэсэн үг.

-Аравдугаар сарын 1-нээс шатахуун олголт хэвийн горимдоо орно гэж ойлгож болох уу?

-Ирэх сарын 15-наас ердийн байдалдаа шилжинэ гэж тооцоолж байна. Хил гааль, логистик зэрэг тодорхой хэмжээний цаг хугацаа орох байх. Өөр тээг болох шалтгаан байхгүй бол шүү дээ.

-Нийлүүлэлт хэвийн боллоо гэхэд үнэ өсөх үү?

-Бензиний үнийг Засгийн газар тогтоож байгаа. Вакцинжуулалтыг тодорхой хэмжээнд хүртэл цар тахлын хүнд нөхцөл байдлыг харгалзан үзэж АИ 92 бензиний үнийг компаниуд алдагдалтай ч тодорхой хэмжээнд барьж борлуулалтаа хийгээч гэсэн саналыг Засгийн газраас шатахуун импортлогчдод хүргүүлсэн. Тиймээс ч АИ 92 бензиний үнийг вакцинжуулалтын тодорхой хэмжээнд хүртэл хөдөлгөхгүй барьж ирсэн. Шатахууны үнэ дэлхий даяар өссөн. Манай улс шатахуун импортлогчидтойгоо ярьж зөвлөж үнийг тогтоодог болохоор бензиний үнийг барьж байгаа. Ерөнхий нөхцөл байдлыг харж байхад дэлхийн зах зээл дээр шатахууны үнэ өсөлттэй байна. Бусад улс орнууд ковидтойгоо дасан зохицож ажиллаж, амьдарч байна. Олон улсад ковидоос болоод бүх зүйлийн үнэ өссөн. Бензиний хэрэглээ ч маш өндөр байгаа. Үнэ нь зах зээлийн зарчмаараа өсч байна. Өссөн үнээр нь бид худалдан авахаас өөр аргагүй.

-Монгол Улс шатахууны хэрэглээнийхээ 80,90 хувийг Оросоос авдаг. Хятад, ОХУ-аас орж ирж байгаа шатахууны үнийг адилхан гэж ойлгоод байгаа. Хятадаас авч болдоггүй юм уу?

-Бүс нутаг зах зээлийнх нь ерөнхий жишгээр харж байгаад үйлдвэрлэгчид үнийн дүнгээ тогтоодог. Одоогийн байдлаар хоёр хөршийн шатахууны үнэ адилхан байна. Бидний хувьд ОХУ-ын “Роснефть” компанитай минимиум худалдан авах гэрээтэй. Манай талдаа ямар баталгаа болдог вэ гэхээр тэдний талаас хэрэгцээт хэмжээг маань заавал өгөх үүрэг хүлээчихсэн байдаг. ОХУ-тай энэ салбарт манай улс түлхүү хамтарч ажилладаг. Дээрээс нь төмөр зам логистикийн хувьд хамгийн хурдан ачаа бараа орж ирдэг.

-Манайх нефтийн үйлдвэр барьж байна. ОХУ үүнд тааламжгүй хандаж байгаа асуудал анзаарагддаг уу?

-Тийм асуудал ерөөсөө ажиглагдахгүй байна. Манай улс газрын тосны салбар үүсгэн байгуулагдсаны 80 жилийн ойгоо тэмдэглэж байна. Энэ хугацаанд ОХУ манай улсыг үргэлж шатахуунаар хангаж ирсэн. Дотоодод нь өөрийнх нь хангамж багассан, үйлдвэрүүд нь засваруудаа хийж чадахгүй зэрэг асуудлууд үүссэн учраас ийм нөхцөл байдалд хүрсэн гэж ойлгож байгаа.

-Намрын их ажлын үеэр шатахууны хомсдол үүслээ. Дагаад үнийн хөөрөгдөл үүсэх вий гэсэн болгоомжлол иргэдийн дунд байна?

-Намрын тариа хураалт хөдөө аж ахуйн ажлуудад голлон хэрэглэдэг шатахуун нь дизель түлш. Энэ түлшийн нөөц хангалттай байгаа. Огт тасраагүй. Өвлийн дизель түлш рүүгээ орлоо гэхэд хангалттай.Цаана нь зуны түлш үлдэхээр харагдаж байна. Үнийн өсөлтийг бензиний хомсдолтой холбож ойлгох хэрэггүй.

-Нефтийн эх үүсвэрээ нэмэгдүүлэх, нэг компаниас хараат бус байх ёстой гэсэн том анхааруулга боллоо. Гэхдээ Монгол Улс яаж шатахууны эх үүсвэрээ нэмэгдүүлэх, сайжруулах ёстой вэ?

-2006 онд үүсгэн байгуулсан “Петроматад” компани Дорнод аймгийн Матад суманд нефтийн хайгуул хийж өнгөрсөн жил нефтийн ихээхэн нөөц тогтоосон. Энэ жил 10.5 сая ам.долларын хөрөнгө оруулалтыг гаднаас босгож, өрөмдлөг хайгуулын ажлаа хийгээд үргэлжлүүлээд олборлолт руугаа орохоор ажиллаж байна. Энэ салбар өөрөө маш амаргүй, эрсдэлтэй, ихээхэн санхүү хөрөнгө шаарддаг салбар. Тогтоосон нэг хэсэг газартаа дор хаяж 250 сая ам.доллараас доошгүй хөрөнгө оруулалт хийж байж байнгын тогтмол олборлолт хийх ажлууд явагдана. Нөөц нь олборлолт хийгдэхээр илүү нарийвчлагдаад гарч ирнэ. Газрын тосны геологийн нөхцөл байдлаас нь шалтгаалаад тогтоосон нөөцөөсөө олборлолт хийж бүгдийг нь гаргаж авах боломжгүй. Олборлолтоо хийгээд дотооддоо бензинээ үйлдвэрлэх, эсвэл экспортлоод орлогоороо бензинээ худалдан авдаг болох эрчим хүчний цогц үйл ажиллагаанд манай компани зүтгэж байна. Төр, хувийн хэвшил хамтарч байж л асуудлыг шийдвэрлэнэ. Монгол Улсыг хөгжүүлэхэд төр дангаараа, эсвэл хувийн хэвшил дангаараа зүтгээд асуудлыг бүрэн шийдэхгүй. Хамтын хөгжил, ойлголцол, итгэлцэл чухал. Төрийн бодлого ч хувийн хэвшлийнхэнтэй ижил гэдэгт итгэлтэй байна.

Монголчууд дотооддоо шатахуунаа үйлдвэрлэх, олборлолтоо нэмэгдүүлж аж үйлдвэрийн кластер байгуулна гэдгээ Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ нар ч удаа дараа мэдэгдсэн. Энэ айлчлалаар төр, хувийн хэвшил хамтарч асуудлыг шийдэж чадсан шиг цаашид үйлдвэртэй болох, зах зээлийн либералчилах асуудал дээр хамтарч ажиллах бүрэн боломжтой юм.

Бензин шатахуун тасалдлаа. Ард түмэн бажгадаж сандарч сүйд болж байна. Шатахуун түгээгүүр дээр оочероо булаацалдаж урдуур дайрлаа гээд хоорондоо алалцахаа шахаж байна. Юм үзээгүй эрх танхи ч хүмүүс юм. Дөнгөж сургаар нь ийм байгаа юм чинь жинхэнэ “юм” эхэлбэл яах юм байгаа юм, хэцүү л байх нь шиг. Өнгөрсөн хавраас хойш шатахууны хомсдол үүсэх нь, нөхцөл байдал хүндрэх нь гэсэн яриа өрнөж байсан ч тоохгүй явсаар ОХУ-ын талаас шатахуунаа нийлүүлэхгүй гэдгээ мэдэгдэж, БНХАУ-аас авахаар тохиролцож, мөнгөө шилжүүлсэн ч зөөвөрлөх төмөр замгүй хэмээн ийм боллоо.Одоо иргэд төрөөс тогтоосон хязгаарлалтаар шатахуунаа оочерлон авч байна. Ургац хураалт, өвөлжилт гээд намрын их ажилтай зэрэгцээд шатахууны хомсдол нүүрлэсэн нь эдийн засгийн хувьд маш муу мэдээ. Гэтэл колонк хэссэн приустэнгүүд бүтэн шөнө, бүтэн өдөр оочерлож байгаад л банкаа дүүргээд байх юм. Ямар ч сайхан зав байдаг юм. Ажил хийдэг хүн байдаггүй болохоор л энэ байх даа. Гомдсон хохирсноо яриад л. Нэг ёсондоо монголчуудын тар нь танигдаж байна.Ухамсартай ард түмэн бол машинаа долоо хоног гэртээ үлдээчихэд л болоод явчих юм. Машиныхаа оронд явган алхаж, автобусаар үйлчлүүлж, дугуйгаа унаад ажил төрөл, сургууль соёлдоо явчихаж болно. Хоёр цаг түгжирдэг газар 20-хон минут алхчихна. Нийтийн тээвэр өглөө, оройдоо л биш бол өдөрт сэлүүхэн хэдхэн хүнтэй л явж харагддаг. Машинаа болиод автобусандаа сууцгаа. Энэ долоо хоног дулаахан сайхан байна. Заавал машин тэргээр хүүхдүүдээ сургууль, цэцэрлэгт нь зөөгөөд байх шаардлага алга. Яагаад гэхээр шатахууны хомсдол долоо хоногоос бараг хэтрэхгүй дээ. Бидний мөнхийн хөрш Орос, Хятад хоёр алгын чинээхэн Монголыг шүлс шиг жаахан шатахуунаар л хясав гэж. Үндсэндээ ОХУ, БНХАУ Монголыг шатахуунаар бойкотолбол хоёр том гүрний худалдаа наймаа, гадаад харилцаа дэлхийд ямар харагдах вэ. Нэр нүүрээ боддог юм байгаа биз дээ.Өөрсдөө ажлаа хийхгүй, гэрээ баталгаагаа хойшлуулж улстөржиж ард түмнийг хуурах гэж үнэ өртгийг нь барьж байгаад л ийм болоо байлгүй. Буруугаа бусдад тохож нэг муу явган пиар шүү юм хийх аядаж байна. Бид долоо хоног машинаа тавиад алхчихад л энэ чинь эх оронч үзэл болчихно. Балга бензинээ эмнэлэг, цагдаа, онцгойгийн албан хаагчдадаа өгсөн нь дээр биз дээ. Эх орон хүндрэхэд ард түмэн яадаг вэ гэж бид уль доль болтол бичдэг. 1998 онд Өмнөд Солонгосын эдийн засаг хүндрэхэд иргэд нь хамаг үнэт эдлэл, ээмэг бөгжөө бариад зарж үрж мөнгө болго оочерлоод л зогсож байсан. Гэтэл манайхан өөрсдөө л шатахуунаа авах гээд оочерлож бухимдаж байна. Шатахуунд оочерлож байгаа хүмүүсийн 70-80 хувь нь хувиа бодож, довоо шарлуулсны үүднээс зогсож байгаа. Хүмүүсийн хэрэгцээг далимдуулж ашиг харан халтуур хийж мөнгө олох, ийм үед машин унаж хүүхдээ зөөдөг мундаг хүн болох гэж л зүтгэж байгаа биз. Гадаадад яваа монголчууд хүн сонирхохоор юм харангуутаа л “Энэ манайд хэд нугарах бол” гээд зогсож байдгийг ямар мэдэхгүй биш.

Харин дараагийн алхам бол бензин тасалдуулсан хүмүүст хатуу арга хэмжээ авах хэрэгтэй. Ард түмэн ч засаг төрийг хатуу шүүмжилж байгаа. Энэ нь ч зөв. Засгийн газар, зарим яамдын сайд нараас хариуцлага нэхээд эхэлсэн байна, иргэд. Ерөнхий сайд ч шатахууны хомсдол үүссэн өнөөдрийн нөхцөл байдлыг яаралтай дүгнэж, хариуцлага тооцох хүнийг олж ир гэсэн үүрэг өгсөн ч хариуцлага хүлээх хүн олдохгүй байгаа бололтой юм дуулдаж байна. Манай Засгийн газар ажил хийнэ гэдгийг огт мэдэхгүй байна. Харин нэг ажлыг гайхмаар сайн хийдэг нь пиар хэмээх өөрсдийгөө магтаж худал ярихыг л сурч. Засгийнхаа ажлыг хийхгүй, бүхнийг пиараар хийдэг энтертайнмент Засгийн газар болчихож гэж ард түмний шүүмжлээд байгаа нь үнэн.Хэдэн пиарчин залуусыг цуглуулчихаад пиарыг л их сайн хийж байна. Тэрийгээ мөн ч тасралтгүй хийх юм даа. Өнөө хэдэн пиарчууд нь ядахдаа “бай”-гаа онохгүй. Яаж ч пиар хийсэн хэдэн колонк нь хоосон болохоор энэ бүгд шүлс л болж хүн тоохгүй юм. Ажил хийдэггүй, шоу пиар хийдэг, түүнийгээ ажил гээд бодчихдог төртэй болоотохлоо шүү. Засагт ажил хийх дөр дадал суусан хүн бараг алга. Пиараа ажил гэж бодсон хүмүүс дийлэнх байна. Засаг төрийнхөн дэргэдээ ямар ч хэрэггүй, нэмэр тусгүй юмнуудыг цуглуулсан байдаг. Тэдэндээ их итгэдэг. Ямар ч сайн пиар хийлээ гэхэд “алаагүй үнэгний арьсыг хувааж” болдоггүй л байхгүй юу.

Хавар, намрын улирал бол аль ч Засгийн газрын хувьд маш хариуцлагатай цаг үе байдаг. Шатахууны хэрэглээнээс иргэдийн ажил амьдрал гээд олон зүйл шууд хамаардаг. Эх оронд нь шатахууны хомсдол үүсчихээд иргэд нь өдөр шөнөгүй урт дараалал үүсгэн оочерлоод зогсож байхад ҮАБЗ-ийн хоёр гишүүн, УИХ-ын 20 гишүүн АНУ-д зугаалж явна. Тэд ямар ажил хийв гээд харахаар Ботсвана улстай дипломат харилцаа тогтоосон байгаа юм. Бас тэрбум мод тарих юм гэсэн. Тэрэндээ бөөн хөөр. Өнөөхийг нь ч пиарчид нь ёстой нэг сэвж өгч байна. Тэгвэл улс орон нь шатахууны хомсдолд орох чинь ҮАБЗ- ийн гол ажил биш үү. Энэ аюултай байдалд орж байгаа юм биш үү. Даанч Ботсвана улстай дипломат харилцаа тогтоохоос доогуур гэж үзсэн болохоор яалтай билээ.

Засаг төрийг шүүмжилж байгаа иргэдтэй санал нэг байна аа. Гэхдээ заавал приусээ бензинээр дүүргэж урт дараалал үүсгэн зогсох хэрэг байна уу. Ард түмэн үнэхээр л бухимдаж байгаа бол, бухимдал чинь үнэн бол Хэнтий, СХД-т болох нөхөн сонгуулиар бухимдлаа гаргах хэрэгтэй байна. Таньдаг, мэддэг болгондоо МАН-д ганц ч санал битгий өг гэж захимаар байна. Эрх барьж буй МАН-ын хувьд ялсан ч, ялагдсан ч онцын ач холбогдолгүй нөхөн сонгуульд АН-ын нэр дэвшигчдэд саналаа өгөөд сэбхийтэл гаргаад ирмээр байгаа юм. Иргэдийн дуу хоолойг төр засагт хүргэх, төрийн элдэв хуйвалдааныг мэддэг, тэдний эсрэг дуу хоолойгоо зоригтой илэрхийлдэг тийм л хүнийг сонгох хэрэгтэй байна. Сонголтыг эцэст нь ард түмэн л мэддэг юм билээ дээ. Телевизээр дэмий харааж зүхэж орилолдсоноос энэ хамаагүй үр дүнтэй. Ард түмний санал хувирсныг засаг төр мэдэх нь тэдэнд сошиал телевизээр зүхэж шүүмжилснээс хамаагүй том аюулын дохио болж очно. Ингэвэл нэг ажил хийдэг болж магадгүй юм. Тэгэхгүй бол засаг нь пиар хийж, ард түмэн нь бажгадаж хий дэмий гасалж гүйхээс өөр чадамжгүй болсон байна, өнөөдөр. Ингээд харахаар Засаг төрийг ажил хийлгэхэд дөхөм болох ганц алхам нөхөн сонгууль л байх шив дээ. Ардчилсан засаглалтай оронд сонгууль л хамгийн том хариуцлага тооцох зүйл байдаг юм гэдгийг бүгдээрээ үргэлж санаж байх хэрэгтэй байна.