Ам.долларын урсгалыг дотоод руу татахын хэрээр эдийн засаг тэлдэг. Гэтэл манайх эдийн засгийн уналтад орсон атлаа доллараа гадагшаа алдсаар байна. Amway, Herbalife зэрэг сүлжээний бүтээгдэхүүнээс эхлүүлээд онлайн худалдаагаар асар их хэрэггүй зүйл худалдаж авч, доллараа гадагшлуулж байгааг та бүхэн хэлүүлэлтгүй мэдэж байгаа. Дээрх сүлжээнүүдийн бүтээгдэхүүн захиалдаггүй айл, онлайнаар гаднаас юм захиалаагүй эмэгтэй лав алга. Ялангуяа хөл хорионд суусан хоёр жилд сүлжээний бизнес, онлайн худалдаа дээд зэрэгтээ хүртэл хөгжлөө, тэр хэрээр доллараа гадагшаа урсгачихлаа.
Өнөө зун хил гааль дээр маш их хэмжээний бараа таваар саатлаа. Жимс, чихэр, амттан, элдэв шалдав хэрэгтэй, хэрэггүй хэд өмсөөд элчихдэг хямд өмд, гутал захиалахын оронд арматураа оруулж ирж байсан бол тэгж их саатахгүй ч байсан юм билүү. Газар тариалангийн бордоо, хортон шавьжны эсрэг бодис, барилгын материал зэрэг улс орондоо хэрэгтэй бараа, материалаа нэгдүгээр ээлжинд дугааргүй оруулдаг, саатуулдаггүй байх сахилга баттай болох цаг нь ирж. Өмд, гутал саатлаа гээд нүцгэрчихгүй. Монголчууд амьдрал дээр, хөрсөн дээрээ бууж амьдармаар байна.
Талх барьж зардаг айл байлаа гэхэд гурилынхаа мөнгөөр тансагладаггүй. Юу ч болж байсан амь зуулгыг нь тасалдаггүй хэдэн талхаа барихын тулд хамаг мөнгөө эхний ээлжинд талхны цехдээ зарцуулдаг. Үүнтэй адил монголчууд эхлээд хамгийн чухал салбарууддаа анхаарах ёстой. Тэр гаднаас оруулж ирдэг чихэр, жимсийг идсэнгүй гээд өлсөөд үхчихгүй. Тийм учраас гаалиараа эхлээд барилгын материалаа даруйхан шиг оруулчихвал ороод суух байр, байшин нь хямдхан байхад мах, гурил, төмсөөрөө нэг хэсэгтээ явчихна. Ийм л энгийн атал монголчууд их сүржин, нэг л буруу амьдраад байх шиг. Хөлөөрөө толгой хийж амьдраад байна гэхэд таарна. Ийм цамааны дээр монголчууд ядуу. Ядуу байгаагийн гол шалтгаан бол ажил хийдэггүйтэй нь холбоотой. Хөдөлмөрт дургүй, халамжлуулах дуртай учир яалаа гэж ажил хийх юм. Хөдөлмөр эрхэлж буй нэгнээ харин ч нэг шоолох маягтай. Боолын хөдөлмөр эрхэлж, хэн нэгний дор тэгж ч зовохгүй шүү хө гэсэн үгс унагах нь түгээмэл болчихсон. Цамаан, ядуугаас гадна монголчууд бие биедээ хайргүй. Нэг үндэстэн, нэг улсын, нэг том Монгол гэдэг халуун ам бүлийн гишүүн гэдгээ огт мэддэггүй. Хойшоо Улаан-Үдээр гараад тэндээс орос бараа барьж аваад л “Энийг Монголд аваачвал дээр нь хэдийг нэмж зарах вэ” гэнэ. Урагшаа Эрээнд очоод хямд бараа харчихаад “Монголд энийг хэд нугалж зарах бол” гэж хоорондоо ярилцдаг. Монгол үндэстнүүд нэгэндээ ийм хайргүй. Зөвхөн нэгнийхээ мөнгийг нь шулахыг л эн тэргүүнд чухалчилдаг. Нэг монгол хүний нүдэнд нөгөө монгол нь мөнгө шулах хэрэгсэл мэт харагддаг. Энэ бол ёс зүйгүй байгаагийн, ёс зүйгээ уландаа гишгэсний л илрэл. Гэтэл дэлхийн үндэстнүүд нэгнийхээ төлөө, ганц иргэнийхээ төлөө үндэс, угсаагаар хөдөлдөг. Тийм гайхамшигтай жишээг та бид олныг мэднэ.
Монголчууд ядуу атлаа тансаглах дуртай, ёс зүйгүй учир бултаараа нийлж үйлдвэртэй болох, үйлдвэрт ажиллах тухай ойлголтгүй. Энэ мэт гажуудлаасаа салъя гэвэл бид үйлдвэрлэгч, бүтээгч ард түмэн болох ёстой. Үйлдвэрлэгч ард түмэн болоход ядаж л өглөө эрт босч ажилдаа явдаг болно. Бүтээгч ард түмэн болоход ёс зүй нь дагаад өөрчлөгддөг. Илүү ёс зүйтэй болчихдог. Ёсз үйгээ өөрчилж, өндөр ёс зүйтэй болъё гэвэл монголчууд хөдөлмөрч, үйлдвэрчин, бүтээгч ард түмэн болохоос өөр гарцгүй.
Ёс зүй гэдэг зүйл эдийн засгаас зарим талаараа хамааралтай байдаг. ДНБ-ий өсөлт тодорхой хэмжээнд хүрэхээр тухайн улсын иргэдийн ёс зүй нь дээшилдэг хандлага бий. Яагаад вэ гэвэл анхдагч хэрэгцээнүүд нь хангагдаж, элдэв өр зээлийн дарамтаас ангижраад ирэхээр стресс бухимдлын түвшин ч буурдаг. Нэг хүнд ногдох ДНБ-ий хэмжээ нэмэгдэхийн хэрээр тухайн улсын иргэд нь аз жаргалтай, амар амгалан амьдардаг. Өнгөрсөн жил дэлхийн шилдэг орнуудаар шалгарсан Швейцарь, Канад, Япон, Герман, Австрали, Их Британи, АНУ, Швед, Голланд, Норвеги улсад ДНБ, нэг хүнд ногдох ДНБ-ий хэмжээ нь тоймгүй өндөр. Швейцарь улсын ДНБ 705.5 тэрбум ам.доллар, нэг хүнд ногдох ДНБ нь 65010 ам.доллар. Канад улсынх ДНБ 1.7 их наяд ам.доллар, нэг хүнд ногдох ДНБ 49690 ам.доллар. Голланд улсын ДНБ 913.7 тэрбум ам.доллар, нэг хүнд ногдох ДНБ 56489 ам.доллар, Норвегийн ДНБ 434.8 тэрбум ам.доллар, нэг хүнд ногдох ДНБ 74357 ам.доллар байх жишээний. Судлаачид тухайн улсын нэг хүнд ногдох ДНБ нь дунджаар 10 мянган доллар хүрснээр иргэд нь хоногийн хоолондоо зоволтгүй. Харин 40 мянган долларт хүрвэл аз жаргалтай амьдрах баталгаатай болж эхэлнэ хэмээн одоогоос хэдэн жилийн өмнө дүгнэж байсан. Гэтэл манай улсын хувьд өнгөрсөн оны эхээр нэг хүнд ногдох ДНБ 4470 ам.долларт дөнгөж хүрсэн.
Швейцарийг монголчууд Шамбалын орон, жаргалын орон гэх нь бий. Тэнд нэг хүнд ногдох ДНБ 65010 ам.доллар, энд Монголд 4470 ам.доллар. Нэг хүнд ногдох ДНБ 4470 ам.доллартай тэнцдэг улсын иргэдийн ааш авир, ёс зүй өнөөдрийнх шиг байхгүй гээд яах юм бэ дээ. Монголчууд ааш, харьцаа муутай байдаг нь ядуу байдагтай нь холбоотой. Ийм байхад нь хоосон ёс зүй ярьж, ёс зүйтэй бай гэж мянга хашгираад нэмэргүй. Ёс зүйтэй болъё гэвэл сайн эдийн засагтай болох ёстой. Сайн эдийн засаг бүтээе гэвэл иргэд нь ажилч, хөдөлмөрч, ажилтай бай. Ийм энгийн хамааралтай. Түүнээс биш “Нэгнээ хайрлая, ёс зүйтэй байя” гэж уриалаад нэмэргүй. Хуурай яриа л болно.
ДНБ-ээ өсгөхийн тулд иргэдийн хувьд эхний ээлжинд доллараа хий дэмий юманд үрж, гадагшлуулмааргүй байна. Тэвчиж болох зардлуудын жагсаалтаа гаргаж, үргүй юманд мөнгөө хийсгэхээ болих хэрэгтэй. Байгаа хэд гурван төгрөгөө хэмнээд хадгалж хуримтлуулчихаад тэрнийхээ оронд бүгдээрээ хөдөлмөрлөж эхэлье. Хамгийн сүүлийн жишээ гэвэл, зунжингаа хөдөлмөрлөж ургуулсан ногоо, жимсийг нь чөлөөтэй заруулахгүй, хөөж туугаад байгаа асуудал байна. Хэдэн байрлал зааж өгөөд “Тэнд очицгоо” гэжээ. Ингэж байрлал зааж өгөөд яах юм. Харин тэрнийхээ оронд өдөр зааж өгье. Баасан, бямба, нямд ч юм уу ногоогоо зараг. Хаана ч зарж болно. Байшин, хашаа болгоныхоо үүдэнд, хаа сайгүй зар. Эдгээр өдрүүдэд өөрт байгаа зарж болмоор юм байвал тэр бүгдээ бас зар. Эрвийх дэрвийхээрээ бүгд хөдөлмөрлөе, мөнгө олъё. Том том үйлдвэр, уурхай гэж алс хэтийн юм ярихаасаа өмнө өрх бүр үйлдвэрлэгч, иргэн бүр мөнгө олдог болъё. Зах зээлийн хүнд жилүүдэд 20 дугаар тогтоол гээчийн буянаар хүн болгон наймаа хийж, зарж борлуулмаар юмнуудаа зах дээр барьж очсоны үр дүнд өлсгөлөнг давчихсан даг.
Үүн шиг бүгд тус бүрдээ хөдөлмөр эрхэлье. Ингэхийн тулд хүмүүс халамж, төр засаг гэж дээшээ харж алга тосох биш өөрөө өөртөө итгэж, өөрийнхөө хүчинд найдах ёстой юм. “Би өөрөө хөдөлмөр хийгээд амьдарч чадна” гэсэн бат итгэл үнэмшилтэй бол. Шууд л өндөр цалинтай ажилд орох, дарга, даамал болох мөрөөдөлтэй байх биш би юмыг багаас нь эхлүүлэх ёстой гэдэг ёс зүй, баримтлалтай байх ёстой. Өөрт байгаа боломжийн хүрээнд тав, арван төгрөг олоод яваандаа амьдралаа босгочихно гэх итгэлээс илүүтэй УИХ-ын гишүүн, төрийн албанд яаж ийгээд шургалаад тэндээс мөнгө босгох тухай л юмыг түрүүлж ярьдаг болчихсон нь эмгэнэл болоод байна. Эсвэл өндөр цалинтай уурхай, Оюу толгойд л ажилд орох хүсэлтэй. Гэнэтийн азанд биш, өдөр бүр тасралтгүй зүтгэдэг шоргоолж мэт зогсолтгүй, итгэл үнэмшилтэй хөдөлмөрлөдөг зан монголчуудаас хийсэн одоод удаж байна. Оронд нь уул уурхай, хөдөлмөрийг үнэн голоосоо үзэн яддаг хажиг зантай болцгоочихсон. Ний нуугүй хэлэхэд хөдөлмөр хийж байгаа, хөдөлмөрч хүмүүсийг тоодоггүй. Сүүлийн үеийн кинонд гарч буй дүрүүд нь ихэвчлэн цагаан захтнууд байдаг. Кинондоо хөдөлмөрчин хүн, ажилч хүний дүрийг гаргаж, хөдөлмөрчин хүний дүрийг бахархам тод томруунаар гаргадаг байх нь хүмүүст эерэгээр нөлөөлнө. Бид өнөөдрийн энэ бишдээд буй хэв маягтаа дүгнэлт хийж, гадагшаа доллар урсгаад байгаа илүү зардлуудаа хэмнэж, хөдөлмөр эрхэлж эхэлбэл толгой нь мөрөн дээрээ ирж, амьдрал зөв зам руугаа орох байх.
