-ЖИРИЙН ИРГЭДИЙГ ТОМ КОМПАНИУДЫН ХУВЬЦАА ЭЗЭМШИГЧ БОЛГОЖ МӨНГӨЖҮҮЛЭХ НЬ МИНИЙ ИРЭХ ХОРИН ЖИЛИЙН ТОМ АМБИЦ-
“Мандал” санхүүгийн нэгдлийн ТУЗ–ийн дарга, эдийн засагч Ө.Ганзоригтой ярилцлаа.
–Иргэн бүрд банкны эзэн байх боломж бий, баялгийн шударга хуваарилалт хийе гэх мэт мессэж чинь олны анхаарлыг татаад эхэлчихлээ л дээ. Нөгөө талд Засгийн газрын тэргүүн, төрийн эрх мэдэлтэй зарим нэг хүн баялгийн тэгш хуваарилалт хийх ёстой гээд уул уурхайгаас орж ирсэн мөнгийг зүгээр л тэгшитгээд тараагаад уналаа. Баялгийн шударга болон тэгш хуваарилалтын ялгаа нь юу юм бэ гэдгээс яриагаа эхлэх үү, хоёулаа?
-Өнгөрснөө эргээд харахаар би Монголын санхүүгийн зах зээлийн 20 жилийнх нь түүхийг бичилцчихэж, иргэдийн санхүүгийн боловсролыг дээшлүүлэх, санхүүгийн зах зээлийг хөгжүүлэх чигт нэлээд ажил амжуулсан байна. Таны сая асуусан баялгийн шударга хуваарилалт бол миний ирэх 20 жилд зорьж хийх том ажлуудын нэг. Би ирэх жилүүдэд баялгийн шударга хуваарилалтаас гадна тэтгэврийн реформ, иргэдэд том корпорациудын эзэн болох боломжийг нээсэн хөрөнгө оруулалтын сангийн чиглэлээр ажиллана. Баялгийн тэгш хуваарилалт гэсэн үг хэний ч амнаас гарах ёсгүй. Бид тэгш байдаг нийгэмд 70 жил аж төрөөд бүтэлгүйтсэн. Тэгш байх нь сүйрэл гэдгийг ойлгоод шударга гэдэг нийгэм рүү орж яваа улс. Хүн бүр тэгш боломжтой амьдрахыг л шударга гээд байгаа юм. Аа харин тэгш хуваарилалт бол сүйрэл. Шуудхан хэлэхэд, социализм. Тэгш боломж гэдэг чинь ардчилал.
–Бас л шуудхан асууя. Одоогийн Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Ерөнхий сайд байхдаа чөлөөт зах зээл гэж байхгүй гэсэн утгатай мэдэгдэл хийсэн удаатай. Энэ мэт өнгө хандлагаас нь анзаарахад шударга биш тэгш хуваарилалт хийчих вий гэсэн болгоомжлол төрөөд байх юм, танд тийм болгоомжлол төрөхгүй байна уу?
-Би харин ч сайнаар харж, эерэгээр ойлгож байгаа. Монгол Улсын 30 жилийн түүхэнд анх удаа УИХ-ын дарга, Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд нь нэг намаас сонгогдлоо. Та бодоод үз дээ, бусад Ерөнхийлөгч нарт ямар эрх байсан билээ? УИХ, Засгийн газар нь өөр нам учраас юм хийх гэхээр хөдөлж чаддаггүй байсан шүү дээ. Гэтэл өнөөдөр У.Хүрэлсүх, Г.Занданшатар, Л.Оюун-Эрдэнэ гурав төрийн өндөр суудлуудад суучихлаа. У.Хүрэлсүх, Л.Оюун-Эрдэнэ хоёр шударга ёсыг тогтооно, хонгилыг нураана, МАНАН-г арилгана гэж гарч ирсэн. Энэ зарчмаа дагаад явбал ийм хүчтэй нэгдэлд реформ хийх асуудал биш. Тэр утгаар нь би эергээр харж суугаа, найдаж яваа.
–Өнөө л цүнх баригчдаараа тойрон хүрээлүүлээд өмнөх өнгө маягаараа явчихвал яах уу?
-Энэ том эрх мэдлийг өнөө л МАН маягийн намчирхсан, жалгархсан, нутгархсан, ах дүүрхсэн өнгө янзаараа ашиглавал 2024 он гэхэд манай улс сүйрнэ. Би Хэнтийнх юм чинь Хэнтийн залуус дарга болох ёстой гээд явчихвал энэ улс жинхэнэ диктатур руу гулсаж орно.Нэг л мэдэхэд улсаараа Венесуэл болж үндэсний аюулгүй байдал алдагдана. Монгол өнөөдөр гуравхан сая хүнтэй. Гурван сая хүнээ 300 хүнтэй сумынхаа түвшинд аваачихгүйхэн шиг аж төрүүлж, цүнх баригч, найз нөхөд, нутаг усныхандаа давуу эрх олгодог байдлаа зогсоож, бүх иргэддээ тэгш боломж олгохын төлөө ажиллах эсэх нь У.Хүрэлсүх, Л.Оюун-Эрдэнэ гэдэг хоёр хүнээс л шалтгаална. Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ бидний үе. Бизнес, эдийн засаг сайн мэдэхгүй ч улс төрөө сайн мэднэ. Харвард төгсөөд шууд Монголдоо ирсэн хүмүүсийг сайд дарга нараар тавьж байна л даа. Цаашид ч олноор нь тавих байх. Улс төрд цоо шинэ, олзуурхмаар хандлага ч гэлээ тийм төгс шийдэл биш. Өнөөдөр Монголд бизнес, эдийн засаг сайн мэддэг залуус өчнөөн бий. Тэднээс зөвлөгөө авах хэрэгтэй. Бидэнд ч гэсэн Ерөнхий сайд шиг улсаа хөгжүүлэхсэн гэсэн чин хүсэл байна. Харвард төгссөн дарга залуус хувь хүнээсээ давж гараад ийм залуусын үгийг сонсвол улсаараа хурдан хугацаанд хөгжих асуудал биш гэж хэлэх гээд байна л даа.
–Тан шиг өөдрөг бодол төрөхгүй л байна. Ерөнхийлөгч, УИХ–ын дарга, Ерөнхий сайд нь нэг намынх, хэдэн арван жилээр тогтчихсон гажуудал шууд өөрчлөгдөхөд хэцүү, тэгэхээр дарангуйлал руу улсаараа гулсчих вий гэсэн хар төрөөд байх юм…?
-Дахиад хэлье, Монголын ардчиллыг тогтоож үлдээх эсэх нь үнэмлэхүй засаглалыг авсан У.Хүрэлсүх, Л.Оюун-Эрдэнэ хоёроос л шалтгаална. Л.Оюун-Эрдэнийн харах ёстой хамгийн гол нэг л өнцөг бий. Хэнтий аймгийн Бэрх суманд өнөөдөр төрсөн хүүхэд Зайсанд төрж байгаа хүүхэдтэй ижил тэгш боломжоор хангагдах ёстой. Түүнээс биш сайдын хүүхэд учраас гадаадад төрийн тэтгэлэг аваад тэргүүн ээлжинд явчихдаг, Хэнтий аймгийн хүүхэд учраас төрийн өндөр албан тушаалд томилогддог байж болохгүй. Энэ чинь тэгш бус, шударга биш хандлага.Товчхондоо хүмүүсийн боломжийг дээрэмдэж байгаа хэрэг.
–Та ирэх хорин жилийн карьериа баялгийн шударга хуваарилалтыг хийхэд зарцуулна гэж хэллээ. Шударга хуваарилалтыг яг яаж хийх гарц шийдлээ сонирхуулаач, Ерөнхий сайд та ч гэсэн нар шиг зах зээлийнхээ гал тогоонд олон жил болсон хүмүүсийн үгийг сонирхож суугаа байх…?
-Том компаниудыг хөрөнгийн бирж дээр гаргаж задалъя, жижиг иргэдийн эрх ашгийг хамгаалдаг хөрөнгө оруулалтын сан гэдэг бизнесийг дэлхийн сонгодог стандартаар хөгжүүлье гэсэн амбиц надад бий. Ирэх 20 жилд хийх ажил маань энэ. Бүр тодруулж хэлбэл, сая миний хэлдэг шийдэл бол баялгийн шударга хуваарилалтыг хийх гол гарц.
–Том компаниудын хувьд хувьцаагаа хөрөнгийн зах дээр арилжаалах сонирхол нь хэр байдаг юм бол?
-Би 2012-2015 оны үед энэ талаар их ярьсан л даа. Тэр үед хүлээж авах хүн их цөөн байсан. Сүүлийн хэдэн жилд том компаниудын захирлуудын хандлага өөрчлөгдсөн, хувьцаагаа арилжаалъя, бүтээсэн баялгаа хуваалцъя гэх болсон. Сүүлийн 30 жил бизнес эрхэлж баялаг бүтээж ирсэн ах нарын хувьд миний яриад яваа шийдэл бол бизнес нь цаашид тогтож үлдэх тухай асуудал. Тийм учраас нухацтай бодож үзээрэй гэж танай сониноор дамжуулж хэлмээр байна. Өнөөдөр Монгол шиг чөлөөт зах зээлтэй капиталист гэх мөртлөө топ 100 компанийг нь 100 гэр бүл эзэмшдэг улс дэлхийн хаана ч байхгүй. ОХУ ч тийм биш. Нийгэм, эдийн засгийг барьж байгаа энэ компаниуд хувьцаат байх ёстой. Эдгээр компанийн хувьцааг иргэн мөнгөө төлөөд худалдаж авах боломж бүрдэх байх ёстой. Үүнийг тэгш боломж гээд байгаа юм. Би Өмнөговь аймгийн угшилтай, Төв аймгийн Батсүмбэр суманд өссөн, Улаанбаатарт ерөнхий боловсролын сургуулиа төгссөн, гурван нутагтай хүн. Өнөөдөр би тэг цэгээс эхлээд “Мандал даатгал” гэдэг компани байгуулчихсан дажгүй амжилттай яваа. Гэтэл миний дараагийн үеийнхэнд ийм боломж байхгүй. Даатгалыг нь би эзлээд авчихсан. Ундаа, харилцаа холбоо, банкны бизнест мөн л миний болон миний өмнөх үеийнхэн эзэн суучихсан. Уул уурхай, барилгын салбар ч эзэнтэй болчихсон. Тэгэхээр Долоон буудалд төрж байгаа хүүхдэд, тэнд өсч өндийж буй залууст ямар боломж байна вэ? Ямар ч боломжгүй нийгэм рүү бид алхаж яваа. Энэ бол эргээд үндэсний аюулгүй байдалтай холбоотой асуудал. Венесуэлийн гашуун тавилан руу явах уу, үгүй юү гэдгийг шийдэх гарц. Ер нь ямар ч хүн боломжгүй болохоороо, буланд шахагдахаараа шийдсэн юм хийдэг.
–Шийдсэн юм гэдэг нь…?
-Дээрэм тонуул, Уго Чавес. Куба улс өнөөдөр коммунист диктатуртай. Энэ улсыг олон жил удирдсан Фидель Кастро гудамжнаас гарсан хүүхэд шүү дээ. Бүх бизнес, бүх боломж нь хаагдсан учраас залуус нь хувьсгал хийж, баячуудынхаа хөрөнгийг хураасныг бүх дэлхийгээрээ мэднэ. Өнөөдөр Монголын бизнес эрхлэгчид 30 жилийн турш бизнесээ босголоо. Үнэхээр мундаг. Тэр хүмүүс байсан учраас бид өнөөдөр ус, ундаа, хоолоо гаднаас авч идэхгүй аж төрж яваа. Барилгаа өөрсдөө барьж байна. Банк, харилцаа холбоо, бензин түгээгүүр маань монгол эзэнтэй. Тэр утгаар нь өнөөдөр бид топ 100-н компанийн захирлууддаа баярлах ёстой. Бензинийг нь оросууд, ундааг нь хятадууд, банкийг нь германчууд, харилцаа холбоог нь япончууд гээд нэг ч монгол эзэнгүй байж болох байсан.
–Манайх шиг социализмаас чөлөөт зах зээлд шилжсэн улсууд дунд бүх бизнесээ гадныханд эзлүүлчихсэн орон дэлхийд байна уу?
-Байлгүй яахав. Зах зээлээ хэт чөлөөтэй тавьснаас болоод ийм хэцүү байдалд хүрсэн улс Европт бий. Зүүн Европын хуучин социалист улсуудаас гээд ярихад банк, газар, барилгын компани, даатгал гэх мэт бүх хөрөнгөө баруун Европын том компаниудад дээрэмдүүлчихсэн орнууд нэг биш нэжгээд байна. Гэтэл өнөөдөр Монголын топ таван банкны ядаж хоёр нь монгол эзэнтэй, нэг нь төрийн мэдэлд байгаад нь бид бизнес эрхлэгчдэдээ, улстөрчдөдөө баярлах ёстой. Би идэвхтэй хөдөлмөрлөх учиртай хорин жилийнхээ ард гарлаа. Хийе гэснээ хийчихсэн.Одоо дараагийн 20 жилээ хараад сууж байна гэж танд хэлсэн дээ. Яг үүн шиг манай бизнес эрхлэгчид 30 жилийн түүхээ бүтээлээ, одоо дараагийн үе рүүгээ оръё гэх цаг болсон. 30 жил бизнесээ хийлээ, алтан гадас, хөдөлмөрийн баатруудаа авцгаалаа, одоо бүтээсэн баялгаасаа ард түмэнтэйгээ хуваалцах хэрэгтэй. Бүтээсэн баялгийг нь ард түмэн үнэгүй авъя гээгүй. Хувьцаагаа үнээр нь зар, тэгээд ард түмний хамгаалалтад ор л гэж байгаа юм.
–Компаниуд хувьцааныхаа тодорхой хувийг иргэдэд зарчихвал улстөрчид дээрэлхэж, дээрэмдэж, бизнест нь илт халдаж чадахаа болих сайн тал байгаа шүү, нээрээ?
-Ерөөсөө л тэр. ХААН банк хувьцааныхаа 30 хувийг иргэдэд зарчихвал таны сая хэлсэнчлэн улстөрчид дээрэлхэж чадахгүй. Улстөрчид дээрэмдэх гэвэл ХААН банкны хувьцааг авсан 30 мянган иргэн босно. Цаад утга агуулга нь ийм учраас бизнес хийдэг ах нар миний энэ санааг бухимдахгүйгээр ойлгож хүлээж авах байх. Нөгөө талд иргэдэд цалингаараа том компанийн хувьцаа авах боломж бүрдэнэ. MCS-ийн хувьцаанаас худалдаж авлаа гэхэд Ж.Оджаргал захирлыг өөрийнхөө төлөө ажиллуулж эхэлж байна гэсэн үг. Яг энэ хандлага дээр иргэдээ дэмжих хэлбэр бол хөрөнгө оруулалтын сан. Бид хөрөнгө оруулалтын сан байгуулж иргэдийг нэгтгэж, том компанийн хувьцаа эзэмшигч болгоод явна. Үүн дээр нэмж хэлэхэд Ерөнхий сайд тэтгэврийн реформыг хийх хэрэгтэй.
–Тэтгэврийн реформыг салбарын сайд нь эхэлж яриад Засгийн газарт оруулах ёстой биш үү?
-Би олон жил реформ ярьж явлаа. Эцэст нь нэг л зүйл ойлгосон. Тэтгэвэр, боловсрол, эрүүл мэнд гээд аль ч салбарын реформыг салбар хариуцсан сайд хийж чаддаггүй юм байна. Хийх боломж ч байдаггүй юм байна. Хийе гээд ямар нэг шийдэл гаргахаар Сангийн яам нь мөнгө гаргахыг зөвшөөрдөггүй гэх мэт өчнөөн саад тулгардаг. Товчхондоо Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд, УИХ-ын дарга гурав нийлж байж л реформ хийх юм билээ. Та бод доо, би Голомт банкны гүйцэтгэх захирал байхдаа тэнд реформ хийж чадсан. Хэрвээ би тухайн үед Удирдах зөвлөлтэйгөө улс төр, популизм хийгээд суугаад байвал манай хэлтсийн захирал реформ хийж чадах уу. Хэзээ ч чадахгүй. Ийм л энгийн логик бий.
–Төрийн гурван өндөрлөг нэг намын угшилтай байгаа энэ цаг реформ хийх алтан үе байх нь…?
-Яг тийм. Ер нь реформ хийх нь ур чадварын гэхээсээ илүү хүсэл эрмэлзлийн асуудал. Ерөнхий сайд тэтгэвэр, боловсролын реформыг, Г.Занданшатар, У.Хүрэлсүх хоёр эрх зүйн реформыг хийх хэрэгтэй. Эрх зүйн реформ хийхгүйгээр энэ улс хөгжихгүй.
–Эрх зүйн реформ гэдгээ тодруулж тайлбарлавал…?
-Гадаад, дотоодын хөрөнгө оруулагчдад шударга ханддаг байх ёстой. Хамгаалах биш шударга хандах гэж тодотгомоор байна. Бүр тодруулж хэлбэл, тэгш боломж олгодог эрх зүйн реформ хэрэгтэй. Том дарга болохоор эрүүгийн ял авдаггүй, жирийн иргэн учраас хэн нэгний дохиогоор ял аваад явдаг, өрсөлдөгч бизнесмэнээ хууль эрх зүйн хонгилоор алхуулдаг, бизнесийг нь булаадаг, дээрэмддэг, чангалдаг, улс төрийн ялалт байгуулахын тулд эрүүгийн хэрэг үүсгэдэг байдлыг бүрмөсөн зогсоох хэрэгтэй. Баялаг бүтээгч хэн бэ гэдэгт хуульч, улстөрч, эмч, багш орохгүй. Мэдээж бүгд улс орондоо хэрэгтэй ажил хийж яваа. Гэхдээ яг мөнгө олж ирдэг нь бизнесмэнүүд. Товчхондоо тэд бол баялаг бүтээгчид. Бизнес эрхлэгчид нь эрүүгийн хэрэгт орооцолдоод яваад байвал бизнесээ хийж, мөнгө олж ирж чадахгүй. Монголын топ бизнемэнүүдийн хувьд эрүүгийн хэрэг үүсээгүй хүн байхгүй боллоо. Дунд шатны бизнесийнхэн ч ялгаагүй. Эрүүгийн хэргээ аргалж, хаах гэж хууль эрх зүйн байлдаанд ороод явж байгаа. Энэ тохиолдолд юун бизнес хийх манатай. Ингэхээр улс орон яаж хөгжих вэ дээ. Үнэхээр хэрэг хийсэн бол цаг алдалгүй хурдан шийдэх хэрэгтэй. Өнөөдрийнх шиг тав, зургаа, долоон жилээр гэрч, сэжигтэн яллагдагч гээд явуулаад байвал хөгжил ярихад хэцүү. Эдийн засагч хүнийхээ үүднээс эдийн засгийн бүтээмж алдагдаад байгаа шалтгааныг яриад байна л даа.
–Том компанийн захирлууд дунд хувьцаагаа хөрөнгийн зах дээр гаргаж арилжаалах сонирхолгүй нь олон байх аа. Хөрөнгийн зах зээл дээр хувьцаагаа арилжаалдаг хувьцаат компаниудын тоог өсгөхийн тулд төрийн зүгээс ямар хөшүүрэг хэрэглэвэл үр дүнгээ өгөх бол?
-Төр маш том худалдан авагч. Төрд бараа бүтээгдэхүүнээ нийлүүлнэ гэдэг компаниудын орлогод маш нэмэртэй шийдэл байдаг. Тэгэхээр төрөөс тендер авч байгаа компаниудад “Хувьцаат компани бол тэргүүний ээлжинд тендерт шалгаруулна” гэсэн босго тавиад өгчих хэрэгтэй.
–Гэхдээ нөгөө талд тендер авдаг компаниудаас хувь хүртэж амьдардаг төрийнхөнд тийм сонирхол байх болов уу гэсэн асуудал бий шүү дээ?
-У.Хүрэлсүх, Г.Занданшатар, Л.Оюун-Эрдээн гурав л хийвэл хийж чадна гээд байгаагийн цаад учир нь энэ л дээ. Энэ гурав хийхгүй бол хэн ч хийж чадахгүй. Учир нь ямар ч реформ тухайн салбарт ажилладаг хүмүүсийн маш том эсэргүүцэлтэй тулдаг.
–Манайх шиг цөөхөн хүн амтай улсад реформ хийж чадвал маш богино хугацаанд сэвхийгээд ирэх байх аа?
-Санал нэг байна. Реформыг сарын дотор хийж болно. Дэлхийд гуравт жагсдаг Калифорнийн Беркелейн их сургууль гэж бий. Тэнд сурч байх үед Хүний хөгжлийн төвийнх нь захирал, улс орнуудад реформын зөвлөгөө өгдөг эрдэмтэн надаас манай улсын боловсролын системийг сонирхсон юм. Миний хариуг сонсчихоод “Өө танайх чинь сурах бичиг, сургалтын бодлого агуулгаа бүгдийг нь яамнаасаа өгдөг юм чинь реформ хийхэд маш амархан. Учир нь танайх коммунист хэлбэрээрээ, нэгдмэл удирдлагатай хэвээр яваа юм байна. АНУ-д бол реформ хийхэд хэцүү. Мужууд, муж дотроо дүүргүүд, дүүрэг болгон хараат бус. Нэг дүүрэгт тодорхой асуудлаар хандахад, манай дүүрэгт испани гаралтай хүүхдүүд байдаг учир наадахыг чинь хүлээн зөвшөөрөхгүй гээд гэдийчихдэг. Танайх нэгдмэл системтэй, босоо тогтолцоотой болохоор реформыг дор нь хийнэ” гэж хэлсэн. Үнэн л дээ. Манайд хуучин коммунист маягийн босоо тогтолцоонууд үлдчихсэн. Боловсролын салбарт үлдсэн. Нийгмийн даатгал гээд харахаар аль эрт 1980 оныхоороо, салхи ч ороогүй байх жишээний. Хууль эрх зүйн салбар бас босоо тогтолцоотой. АНУ-д прокурорууд нь гэхэд л бие даачихсан. Хотын прокурор бол “Уучлаарай үндсэн хуулиа мөрдөнө” гээд суучихдаг. Харин манайд их өөр. Ерөнхий прокурорын үг бол хууль. Тэгэхээр энэ талаа ашиглаж реформоо яаралтай хийчихээд дараа нь босоо тогтолцоогоо нурааж хэвтээ болгох хэрэгтэй. Учир нь босоо тогтолцооны дээр бурангуй ашиг хонжоочин хүн суучихаар тогтолцоог бүхэлд нь ялзруулдаг гэм, эрсдэлтэй.
–Хөрөнгө оруулалтын сан байгуулахад хууль эрх зүйн ямар ч саад байхгүй юу?
-Ямар ч асуудал байхгүй.
–Хүмүүс хэр сонирхож байна. Шууд төчнөөн төгрөгөөр том компаниудын хувьцаа худалдаж авъя гэх мэтээр хандаад эхэлчихсэн үү?
-Эхэндээ хэр явах бол гэсэн асуулт байсан. Гэтэл одоо иргэд их сонирхож байна. Өнөөдрийн байдлаар манай “Мандал ассет менежмэнт” гээд хөрөнгө оруулалтын сан удирддаг компанид 15 мянган иргэний хүсэлт ирчихээд байна. 500 сая, 5 сая, 500 мянгатай хүн ч хандаж байгаа. Хөрөнгө оруулалтын санд нэгдье, тэтгэвэртээ гарахад барих хөрөнгөтэй, үр хүүхдэдээ өвлүүлэх хувьцаатай болъё гэсэн хүсэлтэй хүн олон байна. Байр сав өвлүүлнэ гэж ярихаа больж. Байр сууцны үнэ өсөхөө больсон учраас өсч үрждэг хувьцаанд мөнгөө хийе гэсэн хандлага хүчтэй байна. Улс орныхоо баялгийн хуваарилалтад оролцъё, том компанийнхаа эзэн болъё гэдэг эрмэлзэл ард түмэнд маш их байгааг олж харлаа. Иргэд хөгжихийг хүсч байна. Төрөөс мөнгө өгчихвөл зүгээр сууна гэсэн сонирхолтой хүн алга. Хүн л юм чинь хөгжихийн төлөө тэмцэх нь жам л даа. Товчхондоо том компаниуд хувьцаагаа гаргавал иргэд авахад бэлэн байна.
