– ӨРШӨӨЛИЙН ХУУЛИЙГ ДАЛИМДУУЛЖ МАН-ЫН ГУЧ ГАРУЙ ЭРХ МЭДЭЛТЭН ЭРҮҮГИЙН ХЭРГЭЭС МУЛТАРСАН ТҮҮХ ӨНГӨРСӨНД БИЙ –
МҮХАҮТ–ын ерөнхийлөгч асан, бизнесийн удирдлагын доктор Б.Лхагважавтай ярилцлаа.
–Эдийн засгийн өршөөлийн хуулийг дахиж гаргахгүй гэсэн мэдэгдлийг Сангийн сайд саявтар хийчихлээ. Дахиж өршөөл үзүүлэх шаардлагагүй нөхцөл бүрдчихсэн гэсэн үг үү?
-Сангийн сайд тийм мэдэгдэл хийсэн л дээ. Гэхдээ бид хатуу хөл хорионд улсаараа байлаа, жил хагасын хугацаанд. Тайлан гаргаж өгдөг ная гаруй мянган аж ахуйн нэгж өнөөдөр гэхэд 33 мянга руу уруудчихсан, 500 гаруй мянган ажлын байр алга болсон, эдийн засгийн макро тоонууд тэр чигтээ хасахтай гарсан. Хөл хориотой үеийн татварын эрх зүйн орчны зохицуулалтын асуудлууд байх ёстой ч үүнийг хийж чадаагүй. Ерөнхий сайд асан У.Хүрэлсүх 2020 оны гуравдугаар сарын 28-нд анхны мэдэгдлээ хийсэн, цар тахалтай холбоотойгоор нийгмийн даатгалын шимтгэл, татварын хүү торгууль, алдангийг төлүүлэхгүй гэж. Энэ мэдэгдлээ 2020 оны арваннэгдүгээр сарын 9-нд дахиад бататгаж хийсэн юм. Ингэж мэдэгдсэн хэрнээ эрх зүйн актыг нь бүрдүүлж өгөөгүй. Нийгмийн даатгалын шимтгэлийг нэг хэсэг төлүүлэхгүй явсан даа, тэгэхэд нийгмийн даатгалын шимтгэлийн хуулинд өөрчлөлт оруулсан. Үүнээс гадна Зөрчлийн хуулинд байдаг нийгмийн даатгалтай холбоотой хэсгийг ч өөрчилсөн. Ерөнхий сайдын мэдэгдсэн хүү торгууль, алдангийг тооцохгүй гэдэг бол бараг өршөөлийн хууль. Монгол Улсын 31, 32 дахь Ерөнхий сайд ингэж мэдэгдсэн ч татварын ерөнхий хууль, татварын хуулийн зөрчилтэй холбоотой хуульд өөрчлөлт хийгээгүй. Бизнес зогссонтой холбоотой хүү, торгууль өнөөдрийг хүртэл шийдэгдээгүй яваа гэсэн үг.
–Ерөнхий сайдын мэдэгдэл эрх зүйн акт болоогүй учраас бизнесийнхэн хүү, торгуулийн асуудалтай яваа байх нь ээ?
-Тэгж ойлгож болно.Уг нь Ерөнхий сайдын мэдэгдэл хууль эрх зүйн акт шүү дээ. Хамгийн аюултай нь 2020 оны нэгдүгээр сарын 1-нээс Татварын багц хууль шинээр хэрэгжиж эхэлсэн. Энэ хуультай холбоотойгоор журам гаргах ёстойгоос өнөөг хүртэл арваад журам нь батлагдаагүй. Ковидын үеийн татварын шалгалтууд яаж хийгдэж, маргаан таслах зөвлөлийн хурал, захиргааны хэргийн шүүхүүд ямар зарчмаар явагдах вэ гэдэг нь журмуудаар зохицуулагдах ёстой. Гэтэл ганц ч журам гараагүй гацааны байдалтай яваа.
–Сангийн сайдын хийх ёстой ажил биз дээ?
-Уг нь тийм, гэхдээ Б.Жавхлан сайд олж харахгүй байна л даа. Татвар талдаа ямар ч мэдлэг алга.
–Дахиад асууя, өмнө нь татварын өршөөлийн хууль цөөнгүй гарсан, одоо ийм хууль үнэхээр хэрэггүй болчихсон уу?
-Хэрэггүй болсон гэж хэлэх аргагүй асуудал. Өмнө нь батлагдсан татварын өршөөлийн хуулийн үр дүнг манай МАН-ын Засгийн газар үргэлж хүртсээр ирсэн.
Бүр системтэйгээр ярья. 1992 оны Үндсэн хуулиар хүний эрх, аж ахуй эрхлэх эрх чөлөөг анх удаа олгосон. 1993 онд үүнийг дагаад татварын хуульд өөрчлөлт оруулсан байдаг. Гэхдээ иргэнээ өмчгүй байлгах, эдийн засгийн эрх чөлөөг нь боомилсон социалист систем урсгалаараа цаашаа яваад өгсөн л дөө. П.Жасрай гуайн Засгийн газрын үед аж ахуйн нэгж 45 хувь хүртэл дөрвөн шатлалтай татвартай байсан. Энэ өндөр татвараас болоод 1992-1996 онд бүх аж ахуйн нэгж (тухайн үед 1852 байгууллага байв) дампуурсан. Ингэж явсаар 1996 онд хөдлөх ямар ч аргагүй болчихсон байсныг М.Энхсайхан Ерөнхий сайд болоод засч чадсан юм. Эдийн засгийн либерал бодлого явуулсны үр дүнд 45 хувийн татвар багасах үйл явц өрнөсөн л дөө. Сүүлд 2006 онд АН-ын залуус татварууд өндөр байна гээд дөрөв арвын бодлого гэж гаргаж ирсэн. Үүнийг нь 2006 оны зургадугаар сарын 19-нд М.Энхболд Ерөнхий сайдаар ажиллах үедээ батлуулсан түүхтэй. НӨАТ-ыг арван хувь, аж ахуйн нэгжийн орлогын татварыг 25, 10, нийгмийн даатгалын шимтгэлд компани 19 хувийг төлж байсныг 10 хувь болгосон. Дараа нь 2007 оны тавдугаар сард Татварын ерөнхий хуулийг (Ц.Нямдоржийн зассан хууль. Тухайн үед Үндсэн хуулийн Цэц түүнийг энэ шалтгаанаар түүнийг огцрох үндэслэлтэй гэсэн дүгнэлт гаргаж байв) баталсан. Социалист улбаатай өндөр татварын системийг багасгасан шинэ систем үйлчилж эхэлсэн гэсэн үг.
–Таны хэлж байгаа шинэ систем 2008 оноос хэрэгжиж эхэлсэн байх аа?
-Тэгсэн, 2008 оны нэгдүгээр сарын 1-нээс хэрэгжиж эхэлсэн. Энэ шинэ системийг ажиллуулахын тулд өмнө нь 2007 оны арванхоёрдугаар сарын 25-нд УИХ-ын хаалттай хуралдаанаар татварын зарим хууль ба нийгмийн даатгалын шимтгэлийн хуулийг шинэчлэх хууль гэж баталсан. Тэр хууль 2008 оны нэгдүгээр сарын 1-нээс 2008 оны долдугаар сарын 1-ний хооронд үйлчилсэн. Бүртгэгдээгүй ажил үйлчилгээ орлогоо ил гаргаж бүртгүүлээрэй, тэгсний дараа татварын шинэ хуулиар явна шүү гээд гаргасан хууль л даа.
–Таны яриад байгаа наад хуулийг чинь эрх баригчид өөрсдөдөө зориулж гаргаад өөрсдөө ашигласан гэж шүүмжилдэг…?
-Нуугаад байх юмгүй үнэн л дээ. Зургаахан сарын хууль баталчихаад Сангийн яам, Татварын ерөнхий газраас журмыг нь бүр сүүлд баталж байсан юм. Өөрөөр хэлбэл, 45-хан хоног үйлчлээд дууссан хууль. Энэ хуулийн дүнд 5.6 тэрбум ам.долларын орлого ил гарсан байдаг. Гэхдээ хамрагдсан тоо нь маш бага. 43000 компани бүртгэлтэй байснаас 2200 компани л боломжийг ашигласан. Ийм тэнцвэртэй бус эрх зүйн орчин үүсгэчихсэн учраас тэр алдааг нь засах гэж 2015 онд эдийн засгийн өршөөлийн хуулийг баталсан юм. Хүмүүсийн мэддэггүй нэг асуудал бий. 2008 оны нэгдүгээр сарын 21-нд Татварын өршөөлийн хуулийг баталсан. Тэр хууль өнөөдөр ч хүчин төгөлдөр байгаа. Татварын акт тавиулсан хүмүүст тавьсан өршөөл л дөө. Мөн тэр өдөр Эрүүгийн хуулиас таван зүйл авсан юм. Нэг нь татварын, нөгөөх нь албан тушаалтны гэмт хэрэгтэй холбоотой 253 дугаар зүйлийг хүчингүй болгосон. Албаар зориудаар хүчингүй болгосон. Бүр тодруулж хэлбэл, татварын өршөөлийн хуулийн эрх зүйн өөрчлөлтийг далимдуулж эрүүгийн хуулиас өндөр албан тушаалтны хэргийг мулталсан.
–Эрүүгийн хуулиас ямар хүмүүсийн хэргийг мулталсан гэж?
-Тухайн үед 2000-2008 оны гэмт хэргүүд өршөөгдсөн. Нийтдээ 34 албан тушаалтан өршөөгдсөн байдаг. Бөмбөгөрийн хэрэг, хадгаламж зээлийн хоршоо, Хадгаламж банкны асуудал буюу У.Хүрэлсүх тэргүүтэй улстөрчдийн казинодсон хэргийг өршөөсөн. Эрүүгийн хуулиас зүйл алга болгож гэмт хэргээ дарсан байдаг юм. Ц.Нямдорж, Ц.Шаравдорж, Д.Лүндээжанцан нарын бүгдийнх нь нийлж хийсэн зүйл л дээ.
–Өндөр албан тушаалтнуудын хэргийг ингэж цайруулах болсон цаад шалтгаан нь юу юм бол?
-Сонгууль. 2008 оны сонгуулиар одоогийн МАН, тухайн үеийн МАХН 35 хувийн рейтингтэй байсан. 34 албан тушаалтан нь ял авбал рейтинг нь тэг хувь руу уруудах байсан учраас С.Баяр дарга тухайн үедээ тэгж сэтгэсэн хэрэг. Эрүүгийн хуулиас зүйлийг нь алга болгоод буцааж оруулсан цаад түүх нь энэ л дээ.
–Буцааж сэргээсэн түүх нь сонирхолтой санагдчихлаа…?
-Би тухайн үед энэ асуудлыг олон нийтэд мэдээлсэн юм. Тэр мэдээллийн дагуу УИХ-аас надад захиа ирсэн л дээ. 2008 оны хоёрдугаар сарын 7-нд ирсэн тэр захианд “Таны хүсэлтийн дагуу Эрүүгийн хуулиас 253 дугаар зүйл санамсаргүй алга болсныг буцаагаад орууллаа” гэсэн утгатай өгүүлбэр бий. Эрүүгийн хуулиас зүйл алга болоход үндсэн зарчмынх нь дагуу түүнд хамаарах бүх хэрэг, мөрдөн байцаалт өршөөгддөг. Дахиад хэлэхэд, тэр хүрээнд 34 албан тушаалтан өршөөгдсөн. Эрүүгийн хууль буцаж үйлчилдэггүй учраас тэр хэргүүд тэгээд замхарсан. Ингээд харахаар системийн өөрчлөлтийг өөрсдөдөө зориулаад хийчихсэн гэж шүүмжлэхээс аргагүй байдаг л даа. Жижиг бизнес эрхлэгчид буюу ердийн иргэд учраа олоогүй өнгөрсөн. Дараа нь эдийн засаг 17 хувь хүрсэн. Үүнд макро түвшинд хийсэн татварын системийн өөрчлөлт маш чухал үүрэг гүйцэтгэсэн. Товчхондоо 2008 онд хийсэн татварын системийн өөрчлөлтийг 99 хувь нь ашиглаж чадаагүй. 2010 онд үр дүнгээ харсан чинь өнөө 2200 компани дээр бизнесийн бүх төвлөрөл явагдсан байсан. Монополиуд бий болж эхэлсэн. Жижиг дундууд нь бүгд байхгүй болсон л доо. Тэр үед би Ерөнхий сайд Сү.Батболдын зөвлөх байсан юм. Бодит байдал нь ийм байгаа учраас татварын хуулинд системийн өөрчлөлт хийе гээд ажиллаж эхэлсэн. Тэр сонгуулиар АН засгийн эрх авч уул уурхайн түүхий эдийн үнэ тав дахин унаж, 17 хувийн өсөлттэй эдийн засаг навс унасан. АН-ын залуус дахиад нэг капитал оруулж ирэх ёстой, Б.Лхагважавын яриад байдаг бүртгэгдээгүй капиталыг оруулж ирье гээд ажилласан байдаг юм. Тухайн үед манай улсад ирсэн Нобелийн шагналт Эрнандо Сато хүртэл “Улаанбаатарыг чинь тойроод гэр хороолол гэж зургаан тэрбум ам.долларын хөрөнгө бүртгэлгүй байна” гэж хэлснийг та ч сонссон байх. Капиталаа бүртгэлжүүлж байж капитализм явдаг гээд бүргтгэлийн системийг дахиад ажиллуулахаар зүтгэсэн. Бүртгэдэг хамгийн гол систем нь НӨАТ гэж хараад 2015 онд шийдэл болгосон. Тэр үед Ж.Эрдэнэбат Сангийн сайд, У.Хүрэлсүх Шадар сайд байсан юм. Тухайн үед НӨАТ-ын хуулийг л баталсан. МАН, АН хамтарч байгаад 2015 оны наймдугаар сард салсан. Тэр далимаар 2015 оны наймдугаар сарын 17-нд Эдийн засгийн ил тод байдлын хуулийг баталсан юм.
–Эдийн засгийн ил тод байдлын хуулийг батлах болсон хамгийн гол шалтгаан гэвэл та юуг онцлох вэ?
-Өмнөх татварын өршөөлийн, ил тодын хуулийг тэгш бус хэрэглэснээс болоод 12 мянган компанийн эзэд нягтлангууд цагдаагийн үүдэнд оччихсон байсан юм. 12 мянган хүнд эрүү үүсгэх нөхцөл үүсчихсэн байсан гэсэн үг. Эдийн засаг нь хасах нэг рүү уруудчихсан цаг шүү дээ. Тийм хэцүү үед бизнес эрхлэгчид нь хэдэн мянгаараа шоронгийн хаалга татах гээд зогсоно гэдэг том асуудал. Тийм учраас өршөөл үзүүлье гээд наймдугаар сарын 17-нд эдийн засгийн ил тодын хуулийг баталсан. Эдийн засгийн ил тод байдлын хуулийг баталсан бас нэг шалтгаан бий. 2016 оны нэгдүгээр сарын 1-нээс НӨАТ-ын бүртгэл эхлэх гээд байсан юм. Тэр шийдвэрийн дараа 18 мянган компани өршөөлд хамрагдаж 34 их наядын ажил үйлчилгээ орлогыг ил гаргасан. 1990 оноос хойш 2016 оны нэгдүгээр сарын 1 хүртэл бий болсон өмч, хөрөнгө, үйлчилгээ гээд бүртгэгдээгүй юмаа л бүртгэсэн. Түүнээс биш бэлэн мөнгө огт гарч ирээгүй. Үүнийг зарим нь улс төр болгож өчнөөн тэрбумыг оффшорт нуулаа энэ тэр гэж шүүмжилсэн л дээ. Дараа нь 2013-2017 онд эдийн засаг айхавтар хямарсан. 34 их наядыг ил гаргаж, НӨАТ-ын систем ажиллаж эхэлсэн учраас тэр хэцүү цагт ажраагүй. 2017 оны татварын орлого нэг их наядаар давсан. 2018 оных ч нэг их наядаар давсан. Товчхондоо системийн өөрчлөлт хийж чадсан учраас ийм үр дүн гарсан юм. Дараа нь У.Хүрэлсүхийн Засгийн газар 2019 оны гуравдугаар сарын 18-нд ээлжит бус чуулган хуралдуулж татварын үлдэгдэл багц хуулиудыг батлуулж чадсан. Аж ахуйн нэгжүүдийн хувьд цар тахалтай нэг жил гаруй хугацаанд татварын асуудал гарсангүй нь энэ шийдвэрүүдийн үр дүн. У.Хүрэлсүхийн батлуулсан хуулийн хамгийн том гавьяа нь Аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татварын хуулийг 25, 10, 1 болгосон явдал. Өнөөдөр 1.5 тэрбумын орлоготой аж ахуйн нэгж тайлангаа өгөөд яг НӨАТ шиг 90 хувийг нь буцааж авч байгаа. 300 саяас доош орлоготой хүн орлогынхоо нэгхэн хувийг бүртгүүлээд тайлан өгөхгүй байж болно. У.Хүрэлсүх, Ч.Хүрэлбаатар хоёрыг энэ ажлаа сурталчлахгүй яваад нь гайхаад байдаг юм. 2020 оны нэгдүгээр сарын нэгнээс татварын багц хууль бүгд шинээр шинэчлэгдсэн. НӨАТ-ын систем маш сайн ажиллаж эхэлсэн. Дахиад шинэ систем ажиллах гэж байна. Яг энэ үед уг нь Өршөөлийн хууль маягийн зүйл хэрэгтэй байсан юм. Гэтэл өршөөл үзүүлэх нь битгий хэл бүх бизнесээ жил хагасжин хорьчихлоо.
–Ковидын дараах эдийн засгийн сэргэлтийг ашиглахын тулд дампуурах дөхсөн компаниуддаа өршөөл үзүүлж, дэм өгөх маягийн ажил хийх ёстой гэж үү?
-Ерөөсөө л тэр. Тайлангаа 1.5 жил зогсоосноос болж НӨАТ-ын өрөнд орсон, орлогын албан татварын өртэй яваа компаниудаа төр өршөөх хэрэгтэй. Учир нь төрийн зохицуулалтаар эдийн засаг явагдана гэсэн системийг ашиглаж төр бүх бизнесийг зогсоосон. Яг тэгж зогсоосон шигээ татварын систем, даатгалын системийг зогсоох л ёстой. Монгол улсын төр засаг 1996, 2008 онд иргэндээ эрх чөлөө өгсөн. 2016 онд аж ахуйн нэгждээ эрх чөлөө өгсөн. Үр дүнд нь улсын татварын орлого дандаа нэг их наядаар давж байсан. Эрх чөлөө өгөх тусам, татварыг багасгах тусам татварын орлого нэмэгдэж байсан. Өнөөдрийн хамгийн том шоглоом юу гээ. Энэ бүхнийг хийж байсан филосифичид нь эрх барьж байгаа хүмүүс дотор алга.
–Хэн хэнийг хэлээд байна та?
-М.Энхсайхан, С.Баярцогт, Ч.Сайханбилэг, Б.Ариунсан, Ж.Эрдэнэбат нарыг хэлж байна л даа. Энэ хүмүүс татварын реформуудыг хийхэд маш сайн оролцсон. Тухайн үеийн МҮХАҮТ ч сайн оролцож байсан. Эдийн засгийн өршөөлийн хууль яг эрүү үүсгэх хэмжээний буруутай, төсвийн мөнгө луйвардсан, улсын баялгийг хулгайлсан улсад огт хамаагүй байсныг хэлмээр байна. Сүүлд нь хар жагсаалтад орсон процессыг Ч.Хүрэлбаатар сайд албаар эдийн засгийн өршөөлийн хууль руу нааж буруутгасан. 2017, 2018 онд төсвийн орлого нэг нэг их наядаар нэмэгдсэн нь НӨАТ-ын систем, өршөөлийн хууль гэдгийг Ч.Хүрэлбаатар тайлбарлаж чадаагүй. Тэр бүү хэл, энэ реформыг эсэргүүцэж байсан гэдэг утгаараа МАН таг дуугүй өнгөрсөн. Ковидыг далимдуулаад эдийн засгийг коммунизм маягаар зуун хувь удирдах процесс руу орж ирж байна л даа. Ялангуяа төрийн өмчтэй 40 компани дээр тухайлж яримаар байна. Төрийн эрхшээлд байдаг эдгээр компани дангаараа эдийн засгийн 40 хувийг хангадаг. Эдийн засгийн 40 хувийг төр барьчихсан гэсэн үг. Хувийн хэвшлийн тухайд хөл хорионы зогсолтоос болоод эрх чөлөө нь хаагдангуут төрийн компаниуд давамгай орж ирлээ л дээ.
–Засгийн газар яг одоо яах ёстой вэ?
-Хасахтай эдийн засаг руу капитал оруулах хэрэгтэй байна. Мүглэнд орсон аж ахуйн нэгжүүдээ сэргээхийн тулд урам өгөх хэрэгтэй. У.Хүрэлсүхийн татварын алданги, хүү торгуулийг 2020 онд авахгүй гэсэн мэдэгдлийг хуульчилж өгөх хэрэгтэй. Татварын ерөнхий хууль, Зөрчлийн хуульд зохих өөрчлөлтийг нь хийж өгөөд, хэд дахин багассан татвар төлөгчдөө буцааж сэргээмээр байна. 1990 оноос хойших дөрвөн том хямралаас гарсан арга нь ерөөсөө л иргэн аж ахуйн нэгждээ эрх чөлөө өгсөн. Эдийн засгийн эрх чөлөөг нь, чөлөөтэй ажиллах урмыг л өгсөн. Гарцыг нь гаргаж өгөөд өөрсдөө холдож байсан. Төр өөрөө юм хийх гэж дайраагүй. Одоо бол манай төр бүх аж ахуйн нэгжээ царцаачихаад өөрсдөө бүхнийг хийнэ гэж дайраад байна. Улсын гайгүйхэн хэдэн үйлдвэрийн олсон ашгийг нийгмийн халамжид өгч байна.
