Эрчим хүчний яамны Бодлого, төлөвлөлтийн газрын Сэргээгдэх эрчим хүчний хэлтсийн дарга И.Лувсанцэрэнтэй ярилцлаа.
–Хил дамнасан голуудад нийт хэдэн усан цахилгаан станц байдаг вэ. Үүнээс ярилцлагаа эхлэх үү?
-За тэгье, Монгол Улсын хувьд хилийн дагуу гадагш урсгалтай гол дээр барьсан усан цахилгаан станц байхгүй байна. Харин ОХУ-ын хил дагуу Байгал нуураас эх аван урсдаг Ангар мөрөнд 14724.4 МВт-ын суурилагдсан хүчин чадалтай долоон усан цахилгаан станц байгуулагдсан байгаа. Эхнийх нь Эрхүүгийн 660 МВт-ын УЦС, дараа нь Братская 4500МВт, Усть-Илимская 4320 МВт, Богучанская 4000МВт, мөн Енисей мөрөнд Саяно-Шушенская 6400 МВт-ын том чадлын усан цахилгаан станцууд байгуулагдсан байдаг.
–Монголын ихэнх гол мөрнүүд гадагшаа чиглэсэн урсгалтай байдаг. Үүнд чиглэсэн усан цахилгаан станц байдаггүй. Манайх барьж чадахгүй байна уу?
-Тийм ээ. Монгол орны ихэнх гол мөрнүүд гадагш чиглэсэн урсгалтай байдаг. Ус цаг уурын хүрээлэнгийн судалгаанаас харахад Монгол орны баруун, хойд хэсэгт байрлах нийт 3800 гаруй том, жижиг голуудын урсац олон жилийн дунджаар 34.6 тэрбум м3, ба урт нь 65000 км хүрэх бөгөөд тэдгээрийн эрчим хүч үйлдвэрлэх зориулалтаар ашиглах нөөц нь 6,417.7 МВт буюу 56 тэрбум кВт*цаг эрчим хүч гаргах боломжтой гэж тодорхойлсон байдаг. Үүнээс зөвхөн Сэлэнгэ мөрөнд л гэхэд 1056 МВт, Орхон гол 469 МВт, Туул голд 278 МВт-ын хүчин чадалтай усан цахилгаан станц барих боломжтой юм. Бид Тайшир болон Дөргөний усан цахилгаан станцыг барьсан туршлага байна. Гадагш урсгалтай голд усан цахилгаан станц барихад хөрш оронтой “Хил дамнасан голын сав газрыг хамгаалах, зүй зохистой ашиглах тухай” гэрээ байгуулсан байдаг тул гэрээний дагуу хэлэлцэх шаардлага байгаа.
–Ер нь манайд усан цахилгаан станц барих ажил их удаашралтай байдаг. Үүний учир юу вэ?
-Хамгийн сүүлд Сэлэнгэ мөрний ай савд буюу Сэлэнгэ мөрөнд цутгадаг Эгийн голд 315 МВт-ын усан цахилгаан станц барихаар ТЭЗҮ болон холбогдох бүх судалгааны ажлуудыг хийж, Засгийн газраас төслийн санхүүжилтийг шийдвэрлэж, барилга угсралтын ажлыг эхлүүлж байсан. Гэвч ОХУ-аас Эгийн голын усан цахилгаан станцыг байгуулснаар Байгал нуурт нөлөөлөл үзүүлж болзошгүй байна гэдэг асуудлыг НҮБ-ын Дэлхийн өвийн хороонд тавьснаар усан цахилгаан станцын барилга угсралтын ажил зогссон.
Бид Дэлхийн өвийн хорооны зөвлөмжийн дагуу Эгийн голын усан цахилгаан станц нь Сэлэнгэ мөрөн болон Байгал нуурын биологийн олон янз байдалд нөлөөлж буй эсэхийг судлуулахаар Франц Улсын БРЛ инженеринг компанитай хамтран ажиллаж байна. Дэлхий нийтийг хамарсан “Ковид-19” цар тахлаас шалтгаалж Сэлэнгэ мөрөн болон Байгаль нуурын биологийн олон янз байдалд үзүүлэх нөлөөлөх судалгааны ажлын Монгол Улсад болон ОХУ-д хийх судалгааны ажил хойшлогдоод байна. Цар тахлын нөхцөл байдал намжсаны дараа энэхүү судалгааны ажлыг бид дуусгаж, үр дүнг Дэлхийн өвийн хороонд цаашлаад олон улсад танилцуулж, Эгийн голын усан цахилгаан станцыг барих болно.
–Монгол Улсын Засгийн газрын үйл ажиллагааны хөтөлбөрт ойрын хугацаанд усан цахилгаан станц барих төлөвлөгөө бий юү?
-Монгол Улсын Засгийн газрын 2016-2020, 2020-2024 оны үйл ажиллагаа хөтөлбөрт Эрдэнэбүрэнгийн 90 МВт-ын усан цахилгаан станцыг барьж байгуулахаар тусгагдсан. Монгол Улсын Засгийн газрын 2018 оны тавдугаар сарын 30-ны өдрийн 160 дугаар тогтоолоор “Эрдэнэбүрэнгийн усан цахилгаан станц барих” төслийг БНХАУ-ын Засгийн газраас Монгол Улсын Засгийн газарт олгох нэг тэрбум ам.долларын хөнгөлөлттэй зээлийн хөрөнгөөр хэрэгжүүлэх төслүүдийн жагсаалтад оруулахаар шийдвэрлэсэн. Төслийн шинэчилсэн техник эдийн засгийн үндэслэл (ТЭЗҮ)-ийг БНХАУ-ын Төрийн өмчит China Water Resources Beifang Investigation Design and Research (BIDR) компанитай хамтран боловсруулж Эрчим хүчний яамны дэргэдэх Шинжлэх ухаан технологийн зөвлөлийн хурлаар 2019 оны арваннэгдүгээр сарын 8-ны өдөр хэлэлцүүлж, дэмжигдсэн. Эрдэнэбүрэнгийн усан цахилгаан станц төслөөр Ховд голын Шижигтийн хавцалд 255 метр урт, 42 метр өндөр бетон нүүртэй шороон боомтыг байгуулж, 9871.1 га талбайд шинээр нуур үүсгэх бөгөөд уулан дундуур 4835 метр урт, 7.5 метрийн диаметртэй ус дамжуулах хоолойг шинээр байгуулж, дөрвөн ширхэг 22.5 МВт-ын турбин генератортой, нийт 90 МВт-ын суурилагдсан хүчин чадалтай цахилгаан станц барьж жилдээ 366 сая кВт.ц цахилгаан эрчим хүч үйлдвэрлэх боломжтой төсөл юм. Төслийн барилга угсралтын ажлыг 2021 оноос эхэлж 61 сарын хугацаанд бүрэн дуусгаж, хүлээн авахаар төлөвлөсөн. Ингэснээр баруун бүс буюу Баян-Өлгий, Увс, Ховд, Завхан, Говь-Алтай аймгуудыг цахилгаан эрчим хүчний хэрэглээг сэргээгдэх эрчим хүчээр 100 хувь хангах боломж бүрдэнэ.
–Усан цахилгаан станцын ач холбогдол нь ер нь юу юм бэ?
-Усан цахилгаан станц нь эдийн засгийн хувьд ашиглалтын хугацаа 50-100 жил байдаг ба үйл ажиллагааны зардал нь нүүрс, хийн цахилгаан станцыг бодвол харьцангуй хямд, тогтвортой байдаг. Мөн эрчим хүчний оргил ачаалалд тохируулан богино хугацаанд цахилгаан үйлдвэрлэдэг тул импортын өндөр үнээр цахилгаан эрчим хүч худалдан авах шаардлагагүй болно. Одоо байгаа дулааны цахилгаан станцуудын горимыг тогтвортой барихад эерэгээр нөлөөлж, тэдгээрийн ашиглалтын зардал буурах ба тоноглолын ажиллах хугацааг уртасгаж, засварын зардлыг бууруулдаг. Төсөл хэрэгжсэн орон нутагт ажлын байр бий болж, усан цахилгаан станцын ажилчдын хэрэгцээг хангах жижиг дунд үйлдвэрлэл хөгжих боломж бүрдэнэ.
Мөн Монгол Улсын усны нөөцийг ашиглан бага болон дунд чадлын усан цахилгаан станц барьж сэргээгдэх эрчим хүчийг хөгжүүлэх бүрэн боломжтой юм. Байгаль экологийн хувьд дулааны цахилгаан станцуудтай адил хаягдал үнс, утаа, нүүрсний хаягдал үүсгэхгүй, нүүрс шатаахгүй тул утаа буюу нүүрстөрөгчийн давхар исэл (CO2)-ийг ялгаруулахгүй. Усан сан үүсгэснээр тухайн бүс нутгийн агаарын чийгшлийн түвшин нэмэгдэж цаг уурын таатай нөхцөл бүрдэн, ховордож буй ургамлууд ургаж, түүнийг дагаад аялал жуулчлал хөгжих тус тус техникийн болоод эдийн засгийн өндөр ач холбогдолтой.
–Зарим хүмүүс “Усан цахилгаан станц улирлын чанартай болохоор манайд төдийлөн сайн хөгжихгүй байна уу” гэдэг. Гэтэл мэргэжилтнүүд өвөл ажиллах боломжтой байдаг талаар хэлдэг шүү дээ. Энэ зөвхөн том голуудад л хамааралтай зүйл үү?
-Эрчим хүчний салбарт 2008 оноос 11 МВт-ын хүчин чадалтай “Тайшир” болон 12 МВт-ын Дөргөний усан цахилгаан станцыг улирал харгалзахгүй ажиллаж эрчим хүч үйлдвэрлэж байна. Тайширын усан цахилгаан станцын туршлагатай инженер техникийн ажилчид усан сан болон усан цахилгаан станцын далангийн харьцах хэсгийг хөлдөөхгүй байх технологийг бий болгоод амжилттай ашиглаж байна. Энэ нь бага болон дунд чадлын усан цахилгаан станцуудыг өвөл ажиллах боломжтойг баталсан нотолгоо юм. Бичил буюу 1 МВт-аас бага хүчин чадалтай усан цахилгаан станцын хувьд тухайн гол өвөл хөлддөг учир өвлийн улиралд ажиллах боломжгүй байдаг. Манай орны хувьд улиралын чанартай ажилладаг Завхан аймгийн Алдархаан сумын нутагт 2 МВт-ын хүчин чадалтай Богдын голын усан цахилгаан станц, Говь-Алтай аймгийн Дэлгэр сумын нутагт 400 кВт-ын хүчин чадалтай Гуулин усан цахилгаан станц, Завхан аймгийн Тосонцэнгэл сумын нутагт 375 кВт-ын хүчин чадалтай Тосонцэнгэл усан цахилгаан станц болон Завхан аймгийн Завханмандал сумын нутагт 110 кВт-ын Хүнгүй, Завхан аймгийн Цэцэн-Уул сумын нутагт 150 кВт-ын хүчин чадалтай Галуутай зэрэг усан цахилгаан станцууд ажиллаж байна.
–Тэгэхээр усан цахилгаан станцыг заавал том гол гэлтгүй жижиг голд ч барих боломжтой гэсэн үг үү?
-Орчин үед технологи хөгжиж том, жижиг бүх голуудад усан цахилгаан станц барих боломжтой болсон. Гол нь тохиромжтой байрлалыг тодорхойлох явдал бөгөөд Монгол орны голуудын усны эрчим хүчний “ашиглах боломжтой нөөц”-ийг нарийвчлан тодорхойлж, хөрөнгө оруулалт багатай, ашигтай хувилбарыг сонгон нарийвчилсан судалгааны ажил хийж, усан цахилгаан станцын төслийг дэс дараатай барьж байгуулах шаардлага байгаа юм. Нэг ёсондоо усны эрчим хүчний мастер төлөвлөгөөг хийх шаардлагатай байгаа.
–Дулааны цахилгаан станцууд шиг усан цахилгаан станцын хүчин чадлыг нэмж, өргөтгөж болдог уу?
-Голын урсацын хэмжээнд тохируулж усан цахилгаан станцыг байгуулдаг тул хүчин чадлыг нэмж, өргөтгөх боломжгүй юм. Харин тухайн усан цахилгаан станцын байршлаас хамаарч каскад байдлаар буюу гол дагуу хэдэн ч усан цахилгаан станц байгуулж хүчин чадлыг өргөтгөх боломжтой. Үүнийг эрчим хүчний хэрэглээтэйгээ уялдуулаад хөгжүүлэх бүрэн боломжтой.
–Дулааны цахилгаан станц болон усан цахилгаан станц барих өртөг, төсөв нь хэр байдаг вэ?
-Олон Улсын Сэргээгдэх эрчим хүчний агентлагийн мэдээгээр 100 MВт хүртэл хүчин чадалтай усан цахилгаан станцын хөрөнгө оруулалтын өртөг 2019 онд дунджаар 2856.5 ам.доллар/кВт байна. Үүнийг 100 МВт-ын хүчин чадалтай усан цахилгаан станцын хувьд тооцвол хамгийн ихдээ 388.1 сая ам.доллар болно. Нүүрсээр ажилладаг дулааны цахилгаан станцын хувьд ялгаруулах утааны хийн үзүүлэлт болон нэгж хүчин чадлаас хамаарч хөрөнгө оруулалт өөр өөр байдаг бөгөөд манай орны хувьд хамгийн ихдээ 2575 ам.доллар/кВт байна.
Р.ХИШИГЖАРГАЛ
Аргын тооллын дөрөвдүгээр сарын 18, Санчир гариг. Билгийн тооллын 6, Хэрцгий охин одтой, улаан бич өдөр. Өдрийн наран 5:57 цагт мандан, 19:46 цагт жаргана. Тухайн өдөр хулгана, луу жилтнээ аливаа үйлийг хийхэд эерэг сайн. Эл өдөр элдэв үйлд хянуур хандах хэрэгтэй ба ан, гөрөө хийх, мал, адгуус муулах, сан тавиулах, угаал үйлдэх, бүжиг наадам хийх, цэцэрлэг байгуулах, хур оруулах, дархны үйлд сайн. Хувцас эсгэх, шинэ хувцас өмсөх, зөвлөгөө хийх, сэтгэлд сэвтэй газар очиход муу. Өдрийн сайн цаг нь хулгана, үхэр, луу, могой, хонь, нохой болой. Хол газар яваар одогсод зүүн зүгт мөрөө гаргавал зохистой. 
