УИХ–ын гишүүн Т.Доржхандтай ярилцлаа.
-ХҮН “Ерөнхийлөгчөө захиалъя” аян өрнүүлж эхэлсэн. Иргэд, сонгогчид ямар санал дэвшүүлж байна вэ?
-“Ерөнхийлөгчөө захиалъя” аянд 20 мянга орчим хүн цахимаар саналаа өгсөн. Зөвхөн Улаанбаатараас бус аймаг орон нутгаас, гадаадад байгаа иргэдээс ч тэр маш идэвхтэй саналаа өгч байна. 2017 онд бидэнд сонголт байхгүй байснаас болж 100 гаруй мянган цагаан сонгогчид гарч ирж байлаа. Энэ удаад сонголт гаргаж өгч байгаад талархлаа илэрхийлсэн маш их хандалт ирж байна.
Бид тодорхой хуулийн хязгаарлалтад байгаа. Тэр нь сонгуулийн жил буюу нэгдүгээр сарын 1-нээс хойш сонгуулийн сурталчилгаа хүртэлх хугацаанд ямар нэгэн эрэмбэ тогтоох, нэр дэвшигчээ зарлах боломжгүй гэх хуулийн хязгаарлалт юм. Бүр том хуулийн хязгаарлалт нь Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн сурталчилгааны хугацаа ердөө 14 хоног байгаа. Та бүхний мэдэж байгаачлан эрх баригч нам өөртөө зориулж дүрмээ зохиодог. Ерөнхийлөгч гэдэг бүх ард түмнийг илэрхийлэгч, эв нэгдлийг хангагч байх ёстой. Тэр утгаараа Ерөнхийлөгч орон нутгаар явж бүх иргэдтэйгээ уулзан мөрийн хөтөлбөрөө танилцуулж байж сонгогдох учиртай. Гэтэл тэр боломжийг нь хангахгүй байна. Хоёрхон долоо хоногт яаж 21 аймгаар орох юм бэ, боломжгүй биз дээ.
Дээрээс нь 2020 оны УИХ-ын сонгуулиар бодлогын мэтгэлцээн болоогүй. МАН-ынхан айж зугтаагаад намын даргынхаа ард орсоор байгаад 62 суудалтай болсон нь үнэн.Бид мэтгэлцээнд хичнээн дуудаад ч цухуйгаагүй хүмүүс шүү дээ. Одоо ч яг түүнийгээ л хийх гэж байна. Танигдсан нэрээ гаргаж ирж Ерөнхийлөгчид сойх нь.
Гэтэл мэргэшсэн, мэдлэг чадвартай, туршлагатай хүн нь танигдаагүй гэх сул талтай болчихож байна. 14 хоногт өөрийгөө таниулж чадахгүй, бодлогын мэтгэлцээн хийе гэхээр цаг байхгүй, амжихгүй гээд хийхгүй. Бид Ерөнхийлөгчид нэр дэвшинэ гээд байгаа Х.Баттулга, У.Хүрэлсүхтэй бодлогын мэтгэлцээн хиймээр байна. Энэнээс зугтах гэж л тийм зохицуулалт хийсэн. Тийм байхад яаж шударга сонгууль болох юм бэ.
–Уг нь Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг энэ мэт гажуудлыг засах болов уу гэх хүлээлт байсан. Гэтэл Засгийн газар нь хэдхэн сарын настай, Сонгуулийн тухай хуулиуд нь алдаа мадагтай хэвээр байх шиг.
-Яг үнэн. Ерөнхийлөгчийн сонгууль ямар болох вэ гэдгээс хамаарч Үндсэн хууль амьдралд хэрэгжиж байна уу үгүй юү гэдэгт маш том тест болно. Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөө баталчихлаа, их сайхан том өөрчлөлт хийчихлээ гээд байгаа боловч түүнийгээ органик хуулиуддаа тусгаад, хэрэгжүүлэхгүй юм бол зүгээр шоу болно шүү дээ. Хэвлэл мэдээллийнхэн маань яг ийм байдлаас хандмаар байгаа юм. Бид ч УИХ дээр ийм байр сууриас хандах болно. Тэгж байж шинэчлэл, өөрчлөлт хийсний ашиг шимийг нийтээрээ хүртэнэ.
–Та Ерөнхийлөгчийг Цэцийн шийдвэрт нөлөөлж байна гэж шүүмжилсэн. Угтаа бид Цэцийн дээр хөх тэнгэр байдаг гэлцдэг. Тийм байхад шийдвэрт нь нөлөөлөх боломжтой гэж үү?
-Маш тодорхой хэлэхэд, Цэц бол Үндсэн хуулийн асуудлыг, аливаа зөрчлийг арилгадаг, Үндсэн хуулийн шүүх. Цэцийг Үндсэн хуулийг улстөрчдөөс хамгаалах үүрэгтэй л гэж ойлгодог. Үндсэн хуульт ёсоо хамгаалж байна гэдэг төрөө хамгаалж байгаа хэрэг. Хуульт ёсоо хүндэтгэх юм бол хуулийн засаглалыг бий болгож бэхжүүлнэ гэсэн үг. Гэтэл эрх мэдэлтэй, хамгийн хүчтэй улстөрч гэж хэлж болох Монгол Улсын төрийн тэргүүн нь өөрөө хуульд нөлөөлдөг, хуульчдыг өрөөндөө дууддаг. Түүнийг нь Хууль зүйн сайд нь баталгаажуулаад байгаа. Өөрийнх нь асуудал Үндсэн хуулийн шүүх дээр яригдаж байхад Цагаан сарын үеэр хоёр ч удаа очиж нөлөөлсөн. Үндсэн хуулийн дээр Цэц, түүний дээр хөх тэнгэр байх ёстой, хэн нэгэн эрх мэдэлтэй албан тушаалтан байх ёсгүй байтал хоёр ч удаа очиж Цэцийнхээ даргыг зогсоож байгаад мэдээлэл өгч байгаа нь Цэцийн шийдвэрт нөлөөлж байна гэж харагдаж байгаа.
Иргэний хувиар Д.Үүрцайх хуульч бид хоёр Үндсэн хуулийн Цэцэд хандсан. Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн тухай хууль ярьж байсны дараа ийнхүү хандсан юм. Аравдугаар сарын 20-ны үед тус хууль яригдсан. Тухайн үед би УИХ дээр Үндсэн хууль батлагдчихлаа, Үндсэн хуулийн үг, өгүүлбэрийг Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн тухай хуульдаа тусгаж өгсөнгүй, аливаа хууль Үндсэн хуулийн тайлбар байдаг гэж хэлж байсан. Гэтэл эрх баригчид бид хуулийг тайлбарлахгүй гээд бөөрөнхийлөөд л байсан. Улмаар Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн тухай хууль Төрийн мэдээлэл сэтгүүл дээр хэвлэгдсэнээр хүчин төгөлдөр болсон. Бид тус сэтгүүл хэвлэгдэж гарахыг хүлээж байгаад яг гарсных нь маргааш Үндсэн хуулийн Цэцэд хандсан. Товчхондоо, сонгууль бүрийн өмнө та бүхэн дүрмээ зохиогоод, өөрсдөдөө зориулж дүрэм хийгээд байна. Иргэд ч ойлгохгүй энэ дүрмийг чинь би ч бас ойлгохгүй байна. Сонгууль дөхмөгц янз бүрийн үндэслэл гаргаж ирж бужигнуулахаасаа өмнө яг одоо энэ асуудлаа тодорхой болгооч ээ л гэсэн юм. Үндсэн хуульд Ерөнхийлөгчийг зургаан жилээр нэг удаа сонгоно гэж тодорхой заасан байгаа. Энэ нь өмнөх болон одоогийн Ерөнхийлөгч дахин дэвших ямар ч боломжгүй заалт юм. Үүнийгээ л Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн тухай хуульдаа тусгаач ээ гэсэн.Энэ асуудлыг аль болох эрт нэг тийшээ тодорхой болгоод тусгачих юм бол одоогийн болон өмнөх Ерөнхийлөгч нь нэр дэвших эсэх, бусад нам эвслүүдээс нэр дэвшигчид нь ямар дүрэмтэй байх юм гэдэг нь тодорхой болно. Хамгийн гол нь сонголтоо хийх гэж байгаа иргэд маань бүрэн ойлголттой болох хэрэгтэй шүү дээ. Ердөө л энэ. Тийм агуулгаар, Үндсэн хуулийнхаа үзэл санааг хамгаалах зорилгоор Цэцэд хандсан. Харамсалтай нь одоог хүртэл шийдэгдээгүй байна.
–Ерөнхийлөгчийн сонгууль, УИХ–ын нөхөн сонгуультай холбоотой гарсан 40 дүгээр тогтоолд өөрчлөлт оруулахаар ярьж байна. Сонгууль дөхсөн энэ үед уг тогтоолын төслийг дахин хөндөж байгаа нь хууль зөрчихгүй юү?
-Хуулийн зохицуулалт нь ямар байх ёстой вэ гэдгийг судлаагүй байна. Гэхдээ цаг тулсан үед өөрсдөдөө тохируулаад санал оруулж ирж байгааг би буруу гэж үзэж, дэмжээгүй. Сумъяабазар гэж хүн УИХ-ын гишүүнээс чөлөөлөгдөхдөө Хотын дарга болно гэж чөлөөлөгдсөн. Би тэр үед “Та Сонгинохайрхан дүүргийн сонгогчдынхоо өмнөөс тангараг өргөөд ажиллах ёстой хүн. Гэтэл дарга болно гээд явж байгаа нь хэр зүйтэй юм бэ. Энэ чинь буруу жишиг тогтоож байгаа юм биш үү” гэж тодорхой асуусан ч өөрөө хариулаагүй. Харин Төрийн байгуулалтын байнгын хорооны дарга өмнөөс нь “Бид боловсон хүчний их өргөн нөөцтэй нам. Тиймдээ ч боловсон хүчнээ бодлогын хүрээнд тодорхойлж байна” гэж маш тодорхой хариулсан. Үүнтэй холбоотойгоор сонгуулийн зардлын асуудал гарч ирсэн.
–Та тэр үед нөхөн сонгуулийн зардлыг Сумъяабазар гаргах хэрэгтэй гэж хэлж байсан байх аа.
-Тийм. “Эрх барьж байгаа МАН-ын хүний нөөцийн бодлогын хүрээнд энэ хүнийг Хотын даргаар томилсон гэж та бүхэн тодорхой хэлсэн. Тийм бол МАН нөхөн сонгуулийнхаа зардлыг төл, үүнд татвар төлөгдчийн мөнгийг зарцуулах нь буруу” гэх байр суурийг илэрхийлсэн. Харин тэд ийм зохицуулалт байхгүй гэж асуудлаас зугтсан. МАН нь санхүүжүүлэхгүй юм бол Сумъяабазар өөрөө санхүүжүүл гэдгийг хэлсэн. Та бүхэн санаж байгаа бол Хотын дарга өөрийнхөө өрөөний үүдэнд халдваргүйжүүлэлтийн хаалга тавьчихсан байсан. Өөрийнхөө мөнгөөр авч тавьснаа ч хэлсэн байсан. Мөнгө төгрөгтэй ийм боломжтой байгаа юм бол намынхаа шийдэхгүй гээд байгаа асуудлыг өөрөө шийдвэрлэ гэсэн л шаардлага тавьсан. Тийм зохицуулалт алга аа л гээд байсан.
Гэтэл өнөөдөр сонгууль болохоос хоёр, гуравхан сарын өмнө дахиад зохицуулалт оруулж ирж байгаа нь буруу байна. Нөхөн сонгуулийг, Ерөнхийлөгчийн сонгуультай нийлүүлж хийж байгаа ганц үндэслэл нь зардлаа бууруулах. Тус тусдаа хийх юм бол тэрбум төгрөгийн, нийлүүлээд хийвэл 100-300 сая төгрөгийн зардал гарах нь гэсэн тайлбарыг өгч байсан. Энэ үндэслэлийн дагуу Ерөнхийлөгчийн сонгуулийг нөхөн сонгуультай хамт хийх шийдвэр УИХ-аар дэмжигдсэн юм. Тийм байхад энэ асуудал буцаад л орж ирлээ. УИХ тоглоомын байгууллага юм уу. Ер нь нэг нам ингэж шийдвэрээ гаргаад байх нь хэр зөв юм бэ. Үнэхээр шийдвэрээ гаргаад явж байгаа юм бол хариуцлагаа хүлээ, санхүүжилтээ гарга. Цар тахлаас болж эдийн засаг хүндрэлтэй байгаа үед нөхөн сонгуулийн мөнгийг татвар төлөгчдийн мөнгөнөөс биш, нам нь өөрөө эсвэл тухайн хүн нь гаргах хэрэгтэй.
Түүнчлэн тэр хүн Нийслэлийн онцгой байдлын дарга гэсэн албан тушаалтай. НОК-ын даргын эргэж буцсан буруутай олон шийдвэр гарсан. Үр дүнд нь Засгийн газар огцорчихсон. Өнөөдөр “Нэг хаалга-Нэг шинжилгээ” гэх арга хэмжээг хэрэгжүүлсэн. Гэтэл хаалгаар нь, орцоор нь, байшингаар нь биш бүхэл бүтэн хороогоор нь хөл хорьчихож байна. Ингэж нийгэмд бухимдал үүсгээд байна. УИХ дээр хуулиа хэлэлцээд явж байх ёстой хүн тэр нийслэл дээр очиж самраад, НОК дээр буруу шийдвэр гаргаад яваад байгаагийн золиос нь нийслэлийн иргэд болоод байна. МАН-д боловсон хүчний бодлого байж болно ,гэхдээ боловсон хүчин муутай юм байна гэсэн дүгнэлтэд хүрч байгаа.
–Нөгөөтэйгүүр ХҮН–ыг МАН–ын гар хөл болчихсон гэж хэлээд байгаа шүү дээ. Магадгүй Цэцэд хандсантай холбоотойгоор энэ хардлага улам нэмэгдсэн болов уу?
-Ерөнхийлөгч нэр дэвших үү, үгүй юү, Үндсэн хуулиа хамгаалъя гэж хандсан нь одооных бус оны өмнөх асуудал юм. Гэтэл Ерөнхийлөгчийн пиарын баг, шулуухан хэлэхэд троллууд барьж идэх гэж байна. ХҮН бол МАН-ын нам, тэднийг төлөөллөө гэж хэлж байна. Х.Баттулгыг нэр дэвших үү үгүй юү гэхээр МАН-тай наадаг. Сонгуулийн үеэр Ц.Элбэгдоржтой ч наадаг, бүр тэрнээс өмнө Х.Баттулгатай өөртэй нь ч нааж байсан. Энэ бол улс төрд байдаг л зүйл. Үүнд эмзэглээд байх зүйл байхгүй. Харин Х.Баттулга нь байна уу, У.Хүрэлсүх нь байна уу хамаагүй, бид маш тодорхой дүрмээр сонгуулиа хийж сурвал энэ нь ардчилалд оруулж буй том хувь нэмэр юм.
ХҮН, Зөв хүн электорат эвсэл бол МАН, АН-ын хүүхэлдэй биш ээ. Бид тэдэнтэй бодлогоор өрсөлдөх юм бол ямар ч байсан илүүг хийж чадна. Улс орныг илүү хөгжүүлж чадна гэдэг итгэл үнэмшил байна. Тэгж бодохгүй байгаа бол бидэнтэй мэтгэлц л дээ. Томоороо гайхуулаад, түрий барина. Эрүүлээр өрсөлдье гэсэн нэгнийгээ бие биетэйгээ наана. Тэрэнд нь ард түмэн итгэнэ ч гэж юу байх вэ. Бид үүнийг өөрчилнө. Цаг хугацаа бүхнийг харуулах байлгүй дээ.
Аргын тооллын гуравдугаар сарын 24, Буд гариг. Билгийн тооллын 11, Найралт эх одтой, цагаагчин хонь өдөр. Өдрийн наран 6:47 цагт мандан, 19:10 цагт жаргана. Тухайн өдөр гахай, туулай жилтнээ аливаа үйлийг хийхэд эерэг сайн ба могой, морь жилтнээ сөрөг муу нөлөөтэй тул элдэв үйлд хянамгай хандаж, биеэ энхрийлүүштэй. Эл өдөр элдэв үйлд хянуур хандах хэрэгтэй ба ан гөрөө хийх, мал, адгуус муулах, угаал үйлдэх, мал худалдан авах, мал түгээх, огторгуйн үүдийг боох, их хүмүүнтэй уулзахад сайн. Сахил санваар авах, хануур төөнүүр хийлгэх, балгадын суурь тавих, нохой худалдан авахад муу. Өдрийн сайн цаг нь бар, туулай, могой, бич, нохой, гахай болой. Хол газар яваар одогсод зүүн хойш мөрөө гаргавал зохистой. Тэрсүүд өдөр.
