Ерөнхийлөгч асан Ц.Элбэгдорж орон нутгийн сонгуульдаа идэвхтэй оролцож саналаа өгсөн байна. Тэрбээр цахим хуудаснаа “Саналаа өглөө. Төөрч будилах юм алга. Намыг нь хараад, дэвшсэн хүнийх нь өмнөхийг дүүртэл будлаа. Мөн биз” гэж бичжээ.
Орон нутгийн сонгуулийн санал хураалт өнөөдөр өглөө 07.00 цагт улс орон даяар эхэлсэн. Ирцийн мэдээлэл болон бусад асуудлаар 12.00 цагт Нийслэлийн сонгуулийн хорооноос мэдээлэл өгнө гэж буй.
Сүхбаатар аймгийн Эрдэнэцагаан сумын V багийн малчин О.Мөнхжаргалынх 45 хүний суудалтай автобусаар оторт явдаг айл. Түүнтэй утсаар холбогдож ярилцлаа.
-Танай гэр бүлийн оторт автобусаар явж байгаа зургийг хотынхон хараад шуугиж байна?
-Тэгж байна (инээв).
-Та өмнө нь V багийнхаа Засаг даргаар ажилладаг байжээ?
-Тийм ээ.
-Хэзээнээс автобусаар оторт явдаг болов?
-Хоёр жил гарны хугацаа өнгөрч байна аа.
-Ер нь ямар учраас автобусаар оторт явах болов. Доторхыг нь хачин сайхан тохижуулсан байна билээ?
-Мал хариулахад нүүдэл чухал. Монголчууд бид чинь нүүдэлчин удмынх. Мал гэдэг усны тунгалаг, өвсний соргогийг дагаж байвал тарга тэвээрэг авах нь илүү. Ойр ойрхон нүүдэл хийж байвал амар. Гэр барьчихаар тэр болгон барьж, буулгаад л, ачиж буулгана гээд ажил ихтэй. Тэрийг хөнгөвчлөх зорилгоор хүмүүс вагончик хэрэглэдэг болсон. Тэгсэн ч гэсэн вагончикоо машинаар чирнэ. Тэгээд би “Ерөөсөө том автобусаар оторт явж болдоггүй юм байх даа. Яах бол” гэж бодоод хоёр жилийн өмнө хот руу очоод шууданд явдаг 45 хүний суудалтай, тендерийнх нь хугацаа дууссан автобуснаас нэгийг аваад өөрөө наашаа унаж ирсэн юм. Суудлыг нь авчихсан. Дундаа тасалгаатай. Фэйсбүүкээр тарчихсан байгаа наад зурган дээр чинь харагдаж байгаа даа. Вагончик ухаан нь уртдаа зургаан метр. Автобус 12 метр шүү дээ. Хоёр вагончикийн хэмжээтэй. Явж байхад тав тухтай. Ухаан нь манай өвөлжөө, хаваржаа сумын төвөөсөө 80 км-ийн зайтай байдаг байхгүй юу. Өвөлжөө, хаваржаанаасаа зусландаа буухын тулд задгай усаа бараадаад сумын төвийнхөө ойролцоо ирж буудаг юм. Гурав, дөрөвхөн км-ийн зайд. Манай Эрдэнэцагааны Чоно гол гэж байгаа шүү дээ. Газрын зурагт тэмдэглээтэй гол бий. Тэгж задгай усаа бараадна. Энэ хооронд нүүдэл хийхэд замд дор хаяж хоёр хонодог. Замд бороо шороо, салхи шуурга таарна. Газан плитка асаагаад гадаа эсвэл ачааны машины бүрхүүл дор, нөмөр газар бараадаж хоол цайгаа хийнэ. Тав тух муутай. Гадаа юм уу, машин дээрээ хононо. Гэтэл автобустай явахад малаа хөөж ирээд л малаа жаахан өнгөрч зогсоод хоол цайгаа хийчихнэ. Мал хөөж байгаа хүмүүс орж ирээд цай хоолоо идчихнэ. Тэгээд л орондоо орчихно. Яг л гэртээ байгаа юм шиг тухтай.
-Хээтэй сайхан тавилгуудтай юм билээ. Тавилгуудаа бэхэлчихсэн байдаг уу?
-Бэхлээгүй. Хүмүүс ингэж их асуудаг юм. Автобус чинь том, урт болохоор хааяа ганц нэг дайвалзах төдий л байна уу гэхээс биш тавилга хөдөлдөггүй юм. Таван ханатай гэрийн тавилга яг гоё таарчихсан. Цаад өрөөндөө дөрвөн ортой. Авдар, шүүгээгээ тавьчихаар голоор нь хүн явахад чөлөөтэй. Наана нь гал тогоо нь тавигдчихсан. Жолоочийн ард хоёр суудал өөд өөдөөсөө харчихсан. Голдоо ширээтэй. Яг л гал зуухын өрөө гэсэн үг л дээ.
-Отрын гэрээс олон талаараа л давуу байх нь мэдээж дээ?
-Давуу тал олон байлгүй яахав. Автобус чинь өндөр шүү дээ. Метр гарангийн өндөртэй. Манайхны тал газарт хаашаа л бол хаашаа малаа харчихна. Дээрээ нарны дэлгэц суурилуулчихсан. Явж байхад аккумлятор байнгын тогтой байна. Бороо, шороонд амар. Машин учраас битүүмж сайтай. Ямар ч шороо тоос орохгүй дээ. Доод талын багаж байдаг шүү дээ.
-Тийм.
-Тэнд 45 хүний бараа, ачаа тээш орох багтаамжтай болохоор таван ханатай гэр янзын сайхан багтана. Гэрээ ачаад л явж байдаг юм.
-Танайх хэдэн ам бүлтэй вэ?
-Эхнэрийг минь Б.Энхтуул гэдэг. Манайх ам бүл дөрвүүлээ. Хүү маань хотод байдаг. Охин минь сурагч. Манай малыг хардаг дүү, найз хоёр минь фэйсбүүкээр яваад байгаа тэр зурган дээр гарсан байна билээ.
-Одоо ч отроор явж л байгаа юм байна, тийм үү?
-Тийм тийм. Цас ортол өвөлжөө, хаваржаанаасаа зайтай намаржаа маягаар намаржаагаа холхнуур тойроод явна шүү дээ. Долоо хоног хөдлөөд нэг юм уу, хоёр км-ийн цаана зогсоно. Ойр ойрхон нүүгээд явдаг юм.
-Өвөл яаж байна вэ?
-Өвөлжөөндөө бол гэрээ барьчихна. Өвөлжөөндөө жижиг гэрээрээ явчихна. Хаваржаандаа багажиндаа байгаа гэрээ барьчихна даа.
-Отроор автобустайгаа явж байхад даарч хөрвөл яаж дулаацдаг вэ. Автобусаа асаагаад дулаацдаг уу?
-Автобус маань хэвийн ажиллагаатай. Асаагаад явахад паараар нь халаачихна. Шууданд явж байгаад л зогсчихсон автобус л даа. Одоо бол нэг их хүйтэн биш л байна. Манай нутаг чинь сайхан л даа.
-Эрдэнэцагаанаар намаржаа хэр байна?
-Манай Сүхбаатарын Эрдэнэцагаан чинь сайхан нутаг. Энэ жил бороо хур сайтай, мал таргалсан. Намаржаа сайхан байна.
-Эрдэнэцагааны V баг хаагуур байдаг вэ?
-Отрядын баг. Манайх чинь хилийн хороотой шүү дээ. Бичигт боомт гээд зүүн урд талын ганц боомт бий. Аав ээж минь отрядын хилчин улсууд л даа.
Эрүүл мэндийн яамнаас covid-19 халдварын цаг үеийн нөхцөл байдлын тухай ээлжит мэдээллийг хийлээ.
Өнгөрсөн 24 цагийн хугацаанд 287 мянган хүн шинээр халдвар авч, 4 мянга гаруй хүн эндcэн байна. Харин 284 мянган хүн эдгэрчээ.
Өнөөдөр ХӨСҮТ, ЗӨСҮТ, Дархан-Уул, Сэлэнгэ аймгийн вирус судлалын лабораторид 812 сорьцод шинжилгээ хийхэд коронавирус илрээгүй.
НҮБ-ын Ерөнхий Ассамблей 2008 онд жил бүрийн аравдугаар сарын 15-ны өдрийг “Дэлхийн гар угаах өдөр” хэмээн тунхагласан. Жил бүр уг өдрийг тэмдэглэн өнгөрүүлэх нь дэлхийн сая сая хүмүүсийг гараа савандаж угаахыг уриалсан томоохон компанит ажил болдог бөгөөд гараа савандаж угаах нь нийт хүн ам, ялангуяа бага насны хүүхдийг суулгалт, амьсгалын замын цочмог халдварт өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх энгийн, хүн бүрийн хийж чадах хялбар арга гэдгийг ойлгуулахад чиглэдэг.
Дэлхий дээр 5 хүртэлх насны 5.9 сая хүүхэд нас барсны 9 орчим хувь нь суулгалт өвчний шалтгаантай байна. Гараа савандаж угаах энгийн аргыг хэвшүүлснээр энэхүү нас баралтыг 50 хувиар бууруулах боломжтой ба гараа савандаж угааснаар зөвхөн суулгалт өвчнөөс урьдчилан сэргийлээд зогсохгүй уушгины хатгалгаа, бусад халдваруудаас сэргийлэх боломжтой нь тогтоогджээ.
Хөдөлмөр нийгмийн хамгааллын яамны Нийгмийн халамжийн хэлтсийн дарга М.Цогтбаатартай ярилцлаа.
-Халамж хавтгайрч байгаа тухай асуудал Засгийн газрын хэмжээнд хүрч яригдаж байна. Жишээ нь, саяхан Авлигатай тэмцэх газраас ноцтой зөрчил илрүүлсэн тухайгаа зарлалаа. Баян-Өлгий аймагт хийсэн шалгалтаар группт байдаг 400 гаруй иргэнийг шалгахад тал нь цоо эрүүл байна гэсэн. Яамнаас халамжийн тэтгэвэр, тэтгэмж олгох үйл явцад ямар хяналт тавьж ажилладаг вэ?
-Баян-Өлгий аймагт болсон тэр зөрчил нь эмзэг бүлгийн магадлах комиссоор групп тогтоолгож, нийгмийн даатгалаас тэтгэмж завшсан асуудал гарсан. Тэнд эмч нар хуйвалдсан, эрүүл хүнийг өвчтэй болгож бичиг баримт хуурамчаар үйлдсэн ноцтой зөрчил илэрсэн. Энэ хэргийг хууль хяналтын байгууллагаар шалгаж байгаа учраас хэрэг эцэслэн шийдвэрлэгдэхээр хэн хэний буруутай үйл ажиллагаа байсан бэ гэдэг нь тодорхой болох байх. Хөдөлмөрийн чадвар алдагдалтыг тогтоож байгаа комисс байгаа. Энэ комиссоос тогтоосон актын дагуу Нийгмийн даатгалын сангаас группийн тэтгэмж олгож байгаа процесс юм. Энэ үйл ажиллагааг явуулж байгаа байгууллага болгон дээр хяналтын ажилтнууд байдаг.
-Одоогийн байдлаар улсын хэмжээнд хичнээн иргэн нийгмийн халамжид хамрагдаж улсаас тэтгэвэр тэтгэмж авч байна вэ?
-Ер нь Нийгмийн халамжийн хүрээнд авч үзэх юм бол нийгмийн хамгаалал дотроо нийгмийн даатгал, нийгмийн халамж гэсэн хоёр төрөл байгаа. Хүн ажил хөдөлмөр эрхлээд юмуу сайн дураараа нийгмийн даатгал төлөөд явж байсан иргэн маань хөдөлмөрийн чадвараа алдах юм уу янз бүрийн эрсдэл учрахад нийгмийн даатгалын сангаас тэтгэвэр тэтгэмж тусламжаа аваад явдаг. Хэрвээ хүн нийгмийн даатгалд шимтгэл төлж яваагүй бол нийгмийн халамжийн сангаас тэтгэвэр тэтгэмж авах эрхтэй.
Хүмүүс энэ хоёрыг хольж ойлгоод байдаг. Нийгмийн халамжаас хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэн, ахмад настан, харж хандах хүнгүй ахмад настан, хүчирхийлэлд өртсөн гэр бүл гэх мэт эмзэг байдлыг шалгуур болгож нийгмийн халамжийн дэмжлэг туслалцаа үзүүлдэг. Үүнд давхардсан тоогоор 800 мянган хүн нийгмийн халамжийн сангаас ямар нэг байдлаар тэтгэмж авч байна. Давхарсан тоогоор гэдэг нь жишээ нь хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэн тэтгэвэр авна, дээр нь байнгын асаргаатай бол байнгын асаргааны тэтгэмж авна, эм тарианы мөнгө гэж улиралдаа нэг авч байна, амралт сувилалд үйлчлүүлж байна. Дээр нь тусгай хэрэгсэл буюу таяг, өвдгөвч, сонсголын аппарат гэх мэт тусгай хэрэгслүүдийг авдаг. Энэ бүхнийг нийлүүлэхээр нэг хүн дээр таваас зургаан тэтгэмжийн үйлчилгээ үзүүлэх нь бий. Үүнийг давхардсан тоогоор авч байгаа гэж хэлээд байгаа юм. Жишээ нь, ахмад настан гэхэд ахмад настны тэтгэвэр тэтгэмжээс гадна насны хишиг, тусгай хэрэгсэл авах хөнгөлөлт, хиймэл шүд гэх мэт үйлчилгээ нэмэгдэхээр 800 мянга гаруй хүн болчихож байна. Харин нэг төрлийн халамжийн үйлчилгээ авсан 600 мянга гаруй иргэн байна гэсэн судалгаа байна.
-Нийгмийн халамжийн санд 2020 онд хичнээн төгрөгийн төсөв батлагдсан бэ. Жилд хичнээн төгрөгийг иргэдэд халамж, тэтгэмж хэлбэрээр олгодог юм бэ. Өнөө жил бас энэ тоо нэлээд өссөн байх?
-Нийгмийн халамжийн сангийн 2020 оны батлагдсан төсөв 1.343.0 тэрбум төгрөг. Үүнээс батлагдсан төсөв 750.3 тэрбум төгрөг. Цар тахлын арга хэмжээ авах шаардлагаар 592.8 тэрбум төгрөгийг нийгмийн халамжид нэмж олгогдохоор төсөвлөгдсөн. Нийтдээ Халамжийн 10 нэр төрлийн багц үйлчилгээний тэтгэвэр тэтгэмж байдаг. Үүнийг дотор нь задалбал 72 нэр төрлийн тэтгэмж болдог. Жишээ нь, нийгмийн халамжийн тэтгэвэр нь дотроо таван төрөл болж ангилагддаг. Ерөнхийдөө төсвийн хувьд нийгмийн халамжид жилдээ дунджаар 640 орчим тэрбум төгрөг төсөвлөөд зарцуулаад явдаг. Халамжийн тэтгэвэрт энэ жил 55 мянга 800 гаруй хүнд 92 тэрбум, 57 мянга 324 хүнд асаргааны 35 тэрбум, хүнсний толанд 242 мянга 992 хүнд 32.47 тэрбум, ахмад настаны хөнгөлт 20.29 тэрбум төгрөг гэх мэтээр төсөвлөгдсөн. Харин хүүхдийн мөнгөн тэтгэмжийг нэг сая 169000 иргэнд 497.63 тэрбум, жирэмсэн эхийн тэтгэмжинд 89.42 тэрбум төгрөг олгож байна. Мөн алдар цолтой ахмад настанд олгох тэтгэмж 2430 хүнд 3.92 тэрбум төгрөг, насны хишигт, 22.88 тэрбум төгрөг төсөвлөн олгож байна. Эдгээрээс хамгийн их мөнгөн дүнтэй нь хүүхдийн мөнгөн тэтгэмж байна. Хүүхдийн мөнгөн тэтгэмжийг Монгол улсын нийт хүүхдийн 96 хувь нь авч байна. Хүүхдийн мөнгөн тэтгэмжид жил болгон 240 тэрбум төгрөг зарцуулдаг. Энэ жил цар тахалтай холбоотойгоор хүүхдийн мөнгөн тэтгэмжийг тав дахин нэмэгдүүлсэн. Нэг хүүхэд 100 мянган төгрөг авч байна. Тэгэхээр зардал нь дагаад өссөн байгаа. Хүүхдийн мөнгөн тэтгэмж, хүнсний эрхийн бичгийг мөнгөн дүнг 16 мянган төгрөг байсныг 32 мянган төгрөг болгож нэмэгдүүлсэн. Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдийн тэтгэмжийг бас 100 мянган төгрөгөөр тус тус нэмэгдүүлсэн. Эдгээр нь нийтдээ Улсын төсвөөс 592,8 тэрбум төгрөгийг нэмж зарцуулахаар төсөвлөсөн байгаа.
-Халамжийн мөнгө олгох үйл ажилагаанд жил бүр ноцтой зөрчлүүд илэрдэг тухай мэдээлэл гардаг. Баян-Өлгий аймгийн хэргээс гадна хамгийн сүүлд ямар зөрчлүүд гарсан бэ?
-Улсын хэмжээнд хэрэгжиж байгаа том арга хэмжээ учраас тодорхой хэмжээний зөрчил байдаг. Хувь хүний оролцоо орсон уу үгүй юү гэдгийг Хөдөлмөр халамж үйлчилгээний ерөнхий газар дээр улсын байцаагч нар ажилладаг. Тэндээс хяналт шалгалтаа төлөвлөгөөтэй хийж байна. Иргэд хуурамч бичиг баримт бүрдүүлж ирэх, мөн таяг, сонсголын аппарат, өвдгөвч, суултуур гэх мэт тусгай хэрэгсэл нийлүүлж байгаа төрийн бус байгууллагууд иргэнд чанарын шаардлага хангахгүй бараа бүтээгдэхүүн нийлүүлэх, ноцтой гэвэл зарим нэг эмч, хяналтын комиссоос эмчийн үзлэгээр буруу дүгнэлт гаргаж иргэнд өгсөн иймэрхүү зөрчлүүд байдаг. Еhalamj.mn ХНХЯ-аас зохион байгуулж байгаа ажлын хүрээнд халамжийн сангийн зарцуулалтыг олон нийтэд нээлттэй байлгахаар төлөвлөөд ажиллаж байна. Хичнээн хүн хэдэн төрлийн халамж авч байна, нэг хүн дээд тал нь хэдэн төрлийн халамж хүртээд байгаа юм, хэдэн төгрөгийн хөнгөлөлт авч байгаа юм, нийт улсын хэмжээнд халамж авч байгаа хүмүүсийн тоо баримтыг шинэ системийн шинэчлэлийн хүрээнд олон нийтэд ил тод нээлттэй тавихаар ажиллаж байна.
-Халамжийн үйлчилгээ хавтгайрлаа гэдэг энэ сэдэв дээр яамны зүгээс цаашдаа ямар бодлого баримталж ажиллах вэ. Халамжийн бодлогыг хэт хавтгайруулан олгох нь ажил хөдөлмөр хийх хүн олдохгүй, ард иргэд бэлэнчлэх сэтгэлгээтэй болдог тухай олон орны жишээ байдаг?
-Засгийн газрын үйл ажиллагааны хөтөлбөрөөр манай яам халамжаас хөдөлмөр эрхлэлт гэсэн зорилтын хүрээнд бүх бодлого үйл ажиллагаагаа явуулахаар төлөвлөж байна. Хуулийн шинэчлэлийн хүрээнд олон үйл ажиллагааг хийхээр төлөвлөсөн. Судалгаагаа хийчихсэн, батлуулах гээд явж байна. Давхардсан хөтөлбөрүүдийг нэгтгэх, заримыг нь хугацаатай болгох, зарим халамжийг олгохдоо хөдөлмөр эрхлэх нөхцөлтэй болгох гэх мэт өөрчлөлтүүдийг хийхээр төлөвлөж байна. Жишээ нь, дөрөв таван жил хүнсний талон авсан айлын амьжиргаа дээшлэхгүй хэвэндээ байгаад байна. Тиймээс хүнсний талон өгөхдөө хугацаатай болгох, хэрвээ хоёр гурван жил өгөөд зогсоодог, ажил хийж хөдөлмөр эрхлэх тэр нөхцөлтэй холбож өгөх хэрэгтэй.
-Халамж хавтайрлаа гэдэгтэй таны хувьд санал нийлэх үү. Энэ салбарт ажиллаж байгаа мэргэжлийн хүний хувьд нийгмээрээ шүүмжилж байгаа энэ асуудлыг хэрхэн хүлээж авч байна вэ?
-Цар тахлын үед хүүхдийн мөнгөн тэтгэмжийг нэмэгдүүлсэн нь нөлөөлж байна гэж харж байна. Таван хүүхэдтэй айл байлаа гэхэд 500.000 төгрөг сар бүр авч байхаар нэмэгдсэн. Энэ бол тодорой хэмжээний мөнгөний орлого. Орлого гэнэт өссөнтэй холбогдуулаад халамж хавтгайрлаа гэдэг яриа их гарч байна. Дээр нь дэлхийн улс орнууд аль ч нийгмийн үед зорилтот бүлэг буюу нийгмийн эмзэг давхаргынхандаа хүрч үйлчилдэг. Хамгийн наад захын хэрэгцээ шаардлагыг нь хангаж, тусламж, дэмжлэг үзүүлэх шаардлагатай байдаг. Энэ үйл ажиллагаа аль ч улс оронд байдаг. Дотоодын нийт бүтээгдэхүүнийхээ хэдэн хувийг халамжид зарцуулж байна гэдгээс хамаарч халамж хавтгайрсан уу үгүй юү гэдгийг харж болдог. Дэлхий нийтийн жишгээр хөгжингүй орнууд 1.6 хувийг нийгмийн халамжиндаа зарцуулдаг. Энэ тоо Монгол Улсын хувьд 1.9 хавьцаа байна. Тэгэхээр дэлхийн орнуудын дунджаас манайх арай илүү явж байна. Нөгөө талаас нийгмийн халамж хүртээд түүгээрээ амьдраад залхуурлыг бий болгож, бэлэнчлэх сэтгэлгээг бий болгож байна гэдэг шүүмжлэл гардаг. Манайд хүнсний эрхийн бичгийн талон өгдөг халамжийн үйлчилгээ байдаг. Халамжийн үйлчилгээгээ зогсоогооч ээ. Цалин аваад хийх хүн олдохгүй байна, улсаас үнэгүй хүнсээ авч идчихээд ажил хийхгүй хэвтээд байна гэдэг шүүмжлэл, гомдол санал манай яамд ирдэг. Тухайлбал, туслах малчин ажилд авна гэж санал болгохоор залуу туслах малчин олдоход бэрхшээлтэй байгаа гэсэн гомдлууд ирсээр байна. Яагаад гэвэл, хүнсний эрхийн бичиг, бусад нийгмийн халамж, тэтгэвэр тэтгэмж, хүүхдийн мөнгө аваад амьдралд нь хүрч байгаа учраас хөдөлмөр эрхлэхгүй байна гэсэн санал гомдол ирдэг. Энэ мэт асуудлууд байгаа ч бас нөгөө талаасаа хүнсний эрхийн талон олгохгүй болчихвол өрх толгойлсон эхчүүд тухайн нөхцөл байдалд ажил хөдөлмөр эрхлэх боломжгүй хүмүүс яаж амьжиргаагаа залгуулах вэ гэдгийг бодолцох хэрэгтэй. Тиймээс манай яамнаас хүнсний эрхийн бичиг өгөх энэ халамж дээр хязгааралт хийх, хөдөлмөр эрхлэлтэй холбох тал дээр судалгаа хийгээд ажиллаж байна. 2018 оноос хойш хөдөлмөр эрхлэлтийн бодлоготой нөхцөл тавиад ажиллаж байна. Илүү нарийн нөхцөлтэй болгоё. Одоо тухайн шалгуурт нийцсэн л бол хэдэн жил хамаагүй хүнсний талон аваад явж байгаа. Дөрвөн таван жил хүнсний талон авч байгаа айлууд байна. Энэ хугацаанд нь тэр айлын иргэд хөдөлмөр эрхлэхгүй, ажил хийхгүй, амьдрал нь дээшлэхгүй яг хэвэндээ байгаад байгаа айлууд байгаа нь ажигдах нь бий.
-Хүнсний талоны мөнгөн дүн нь хэд байдаг вэ?
-Насанд хүрсэн хүн 16000 төгрөг, хүүхэд 8000 төгрөгийн хүнсний талон авдаг. Энэ маань цар тахалтай холбогдуулаад насанд хүрсэн хүний авч байгаа хэрэглээг 32000 төгрөг, хүүхдийнх нь 100.000 мянган төгрөг авч байгаа учраас нэмэгдүүлээгүй. Ер нь Дэлхийн банк, Азийн хөгжлийн банкны судалгаагаар оноогоороо хамгийн доод түвшний өрхүүдэд хамгийн их хүрч байгаа нийгмийн халамжийн үйлчилгээ гэж тогтоосон байдаг.
Гэхдээ ерөнхий нөхцөл байдлын судалгаа хийж байна. Ямар нөхцөл дээр ямар өрхийг нийгмийн ямар халамжид хамруулахгүй байх вэ гэдэг дээр ялангуяа хөдөлмөрийн насны хөдөлмөрийн чадвартай хүнийг хүнсний эрхийн бичигт хамруулахгүй байя гэдэг бодлогыг хэлэлцэж байгаа. Халамж их олгосноор ажилгүйдэлд хэрхэн нөлөөлж байгаа асуудал өрх болгон дээр өөр өөр байдлаар гарч ирнэ. Хүүхдэд сарын хүнсэнд 8000 төгрөг гэдэг бол зах зээлийн ханшаар бодвол бага дүн. Зарим өрхөд амьдралд нь маш их дэмжлэг болж байна. Хүүхдээ хооллож чадаж байна, энүүгээр л амьдарч байна гээд эндээсээ өөрсдөө санаачлаад ажил хөдөлмөр цаашдаа эрхлээд явж байгаа өрх олон байна. Хувь хүний л хүмүүжил, хандлага, боловсролоос шалтгаалж байна. Халамж их олгосноор ажилгүйдэл нэмэгдүүлж, залхуурлыг бий болгож байна гэдэг сэдвийг ярих биш, судалж үзэх ёстой асуудал.
-Нийгмийн халамж авдаггүй хүн ам хэдэн хувийг эзэлдэг вэ?
-Авдаггүй хүн байлгүй яахав. Гэхдээ хүүхэдтэй айл болгон хүүхдийн мөнгө авч байна. Хүүхдийн мөнгө нийгмийн халамжаас л гарч байгаа болохоос анх зориулалт нь нийгмийн баялгийг тэгш хүртээх гэдэг ийм зориулалтаар олгож эхэлсэн. Хүүхдийн мөнгийг хасаад, 600 .000 хүн нийгмийн халамжийн ямар нэг төрлийн үйлчилгээг авч байна. Хэрвээ хүүхдийн мөнгийг халамж гэж үзвэл нэг сая 160 мянган хүүхэд хүүхдийн мөнгө авч байна. Тэгэхээр хүүхэдтэй айл болгон халамж авч байна гэж хэлэх байх.
-Энэ олон халамжуудыг нэмээд нэг өрх дунджаар Халамжаас 1,5 сая төгрөгийг сардаа авч байна гэдэг мэдээлэл гадуур гарсан. Энэ мэдээлэл бараг үнэн болж байгаа юм биш үү?
-Хүүхдийн мөнгийг 100 мянган төгрөг болсноор иргэдийн авч байгаа халамжийн хэмжээ нэмэгдсэн. Гэхдээ амьдрал дээр таван хүүхэдтэй өрх толгойлсон эмэгтэй Нийгмийн халамжаас ямар тэтгэвэр, тэтгэмж авч болох вэ гээд үзэхээр, хүүхдийн мөнгө одоогоор 500,000төгрөг авна. Гэхдээ энэ мөнгийг Монгол Улс удаан хугацаагаар өгөх боломж байхгүй. Тэгэхээр нэг хүүхэд 20 мянга гэж тооцвол таван хүүхдийн 100.000 төгрөг, хүнсний эрхийн бичгийн 60 мянган төгрөг, өрх толгойлсон эцэг, эхийн тэтгэмж гэж улиралдаа 400.000 төгрөг, сардаа хуваахаар 100.000 гаруй мянган төгрөг, цалингтай ээжийн 50 мянган төгрөг, одонтой эхийн мөнгө жилдээ 100.000 төгрөг гэхээр сардаа хуваахаар бага мөнгө гарна. Ингэхээр сардаа 400-гаад мянган төгрөгийг нийгмийн халамжаас авч байна гэсэн үг. Хүүхдийн мөнгөн нэмэгдсэнээр 800 мянга орчим төгрөгийг одоогоор авч байгаа юм байна. Хэрвээ нэг хүүхэд нь хөгжлийн бэрхшээлтэй гэж үзвэл 200.000 төгрөг нэмэгдэхээр байгаа. Гэхдээ амьдрал дээр хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдийн асаргаа сувилгаанд гарах зардал маш өндөр байдаг. Тэгэхээр энэ нь бас харьцангуй ойлголт.
“Улаанбаатар Сонгдо” эмнэлэг хүүхдүүдийн зүрхний төрөлхийн гажгийг үнэ төлбөргүй эмчлэх санаачилга бүхий “Зүрх мартахгүй” төслийг энэ оны зургадугаар сард эхлүүлсэн билээ. Төсөл эхэлснээс хойш Б.Болдсайхан эмч баруун аймгуудаар явж нийт 5000 гаруй хүүхдийг үзэж 50 гаруй хүүхдэд хагалгаа хийж тэдэнд амьдрал бэлэглэжээ. Бяцхан зүрхнүүдэд амьдрал бэлэглэж байгаа ачтан саяхан Баян-Өлгий аймгийн бүх сумдаар зүрхний төрөлхийн гажигтай хүүхдүүдэд үзлэг хийж дуусган хоёр хоногийн өмнө яаралтай мэс засалд орох шаардлагатай Нуршуан охины хамт Улаанбаатар хотод ирсэн юм. Ингээд бид Б.Болдсайхан эмчтэй уулзахаар өглөө эртлэн “Улаанбаатар Сонгдо” эмнэлгийг зорилоо. Эмнэлэгт очиход Б.Болдсайхан эмч Нуршуан охины хагалгаанд орсон байлаа. Ингээд бид хагалгаа дууссаны дараа түүнтэй ярилцсан юм.
-Яаралтай мэс засалд орох шаардлагатай Баян-Өлгий аймгийн Цэнгэл сумаас ирсэн Нуршуан охины мэс засал амжилттай болов уу?
-Баян-Өлгий аймгийн Цэнгэл сумын Алтай Таван Богд уулын яг Малчны оргилын бэлд буюу хилийн нэгдүгээр баганын дэргэд заставаас цааш амьдардаг малчин айлын охин Нуршуаны хагалгаа амжилттай боллоо. Бид хоёр өдрийн өмнө ирж өчигдөр бэлдээд өнөөдөр хагалгаандаа орлоо. Хагалгаа одоо ч дуусаагүй байна. Би ханиад хүрчихсэн халуураад дуран цантаад болдоггүй, хоёр гурван удаа арчлаа. Гэхдээ хагалгааны үндсэн хэсэг дуусчихсан болохоор сая гараад ирлээ. Ер нь охиныг шууд дагуулаад ирчихсэн шүү дээ. Нэгдүгээрт, буцах гэхээр зам хаагдчихна. Хоёрдугаарт, их хүндэрчихсэн, энэ өвлийг давахааргүй байсан. Аавд нь хэлсэн “мөнгө байхгүй” гэсэн. Бид хагалгаа, эмчилгээний зардал байтугай нисэх, буцах зардлыг чинь даая гэж ойлгуулсан. Ойлгуулах ч хэцүү байсан. Аав нь монгол хэл, бичиг мэдэхгүй. Ер нь Алтай Таван Богдод малаа хариулахад бичиг үсгээр ч яах вэ дээ. Хүн жаргалтай л амьдарвал болно шүү дээ. Нуршуан охин бол бүр монгол хэл мэдэхгүй.
Хотод ирж, онгоцонд сууж үзээгүй. Онгоцонд суухын өмнө айгаад хөмсөг нь атирчихсан байсан. Хөдөө ганц айлаараа байдаг. Гэтэл аймаг орж ирээд бүр онгоцонд суугаад их гайхсан байх. Тэгэхээр нь би “Энэ онгоц бүргэд шиг нисдэг юм аа” гээд хоёр гараа дэвж тайлбарлсан л даа.
-Баян-Өлгий аймгийн бүх сумдаар явсан шүү дээ. Нийт хэдэн хүүхэд үзэв. Тэднээс хэд нь хагалгаанд орох шаардлагатай байна вэ?
-189 хүүхэд үзсэнээс 56 хүүхэд нь хагалгаанд орохоор болсон. Ер нь зөвхөн хотын боломжтой хүүхдүүдэд хагалгаа хийдэг байж болохгүй. Хөдөө орон нутаг буюу хамгийн холын баруун болон говийн сумдуудаар явах учиртай. Энэ хүүхдүүдэд тусалъя, боломж олгоё гэсэн л санаа байгаа юм.
Баян-Өлгий аймгийн Цэнгэл сумд Нуршуан охины хамт. 2020 оны аравдугаар сарын 10.
-“Зүрх мартахгүй” төслийг анх хэрхэн санаачилж байв?
-Энэ өвөл коронавирусээс шалтгаалаад гадагшаа ч явах боломжгүй, гаднаас ч эмч нар ирэх боломжгүй болчихсон. “Улаанбаатар Сонгдо” эмнэлгийн хувьд хүүхдийн зүрхний мэс заслыг 2011 оноос хийж эхэлсэн. Гэхдээ цөөхөн. Жилдээ хорь гаруй хүн л ордог. Зүрхний мэс засал, ялангуяа хүүхдийн зүрхний мэс засал өндөр өртөгтэй байдаг. Хэрэглэж байгаа хиймэл уушги, зүрх, холбоос, хиймэс судаснууд, хагалгаанд хэрэглэж байгаа эм гээд. Мөн энэ хагалгаанд гурав дөрвөн багийн арав гаруй эмч нар оролцдог. Зөвхөн хагалгааны өрөө гэхэд бид нэг тэрбум 500 сая төгрөгөөр Солонгосын стандарттай вакум хагалгааны өрөө хийлгүүлсэн. Зүрхний мэс заслыг манайхан гадагшаа явж хийлгэдэг. Хамгийн хямд нь гэхэд Хятадад 80 орчим сая төгрөг. Солонгост 150-250сая вонн. Ингээд жилдээ 20-30 хүнд хагалгаа хийгээд яваад байсан. Харин энэ жил олон бэрхшээлүүд тулгарсан учраас олон хүүхэд ч хандах болсон. Ингээд хагалгаагаа сэргээгээд арай олон хүүхдэд хийе. Хамгийн гол нь эцэг эх, амьдрал ахуй боломжтой үгүй нь ялгаагүй хүүхэд л учраас төлбөргүй хийхийн тулд хандив цуглуулъя гээд хүүхдийн баярын үеэр “Зүрх мартахгүй” гэж төсөл эхлүүлсэн. Анх ийм төсөл эхлүүлнэ гэхээр санаанд багтахгүй байсан. Тийм их мөнгийг хүүхдүүдэд өгнө ч гэж юу байхав гэж бодтол монголчууд маань их сайн ойлгож дэмжиж байна. Эхэндээ гайгүй л явж байна. Гэхдээ сонин дээрээ соохолзоод, сониноо буухаар хаячих байх гэж айгаад байгаа юм/инээв/.
-Төслийн зорилго 2026 он гэхэд 1000 хүүхдэд зүрхний хагалгаа хийнэ гэсэн байсан?
– 2020 ондоо 40 хүүхэд, ирэх жил 100, түүний дараагийн жил 150-200 гээд ирэх зургаан жил 1000 хүүхдэд зүрхний хагалгаа үнэ төлбөргүй хийе гэсэн зорилготой. Энэ жилийн зорилго бол биелчихсэн. Зургадугаар сарын 1-нээс энэ ондоо багтаагаад 40 хүүхэд хагалгаанд оруулна гэж байсан бол одоогоор 50 гаруй хүүхэд хагалгаа хийлгэсэн байна. Он гарахад 60-70 хүүхэд орох юм шиг байна. Ирэх жил 100 гаруй хүүхэд хагалгаанд орно гэж бодохоор 600-700 сая төгрөг олох ёстой болж байна. Сайхан сэтгэлтэй хувь хүн, байгууллагаас их тусалж ирж байна. Мөн эмнэлгийн зүгээс ч гэсэн бид маш их чармайлт гаргаж байгаа. Маш их хөрөнгө гаргаж байна.
-Говь-Алтайн Төгрөг сум Шаргын говьд нэгэн ээж өглөө найман цагаас хойш хүүгээ хүлээсээр үзүүлсэн байсан шүү дээ. Өөр ингэж зам дагуу хүлээсэн тохиолдол байв уу?
-Уг нь Ховдын Алтай сумаас эхлэх ёстой байсан юм. Алтай сумаас эхлэхээр Алтайн нуруугаа даваад Үенч, Булган гээд Алтайн өвөр хавцлаас дээшээ өгсөөд явах ёстой байлаа. Тэгсэн Говь-Алтай аймгийн Төгрөг сумын Засаг дарга П.Мөнхбаатар, Дарив сумын эмч гээд олон хүн зам зааж өгсөн. Тэгсэн өөрсдийн маршрутаар явах гэсэн Төгрөг сумын Засаг дарга П.Мөнхбаатар шалгаагаад болдоггүй. “Төгрөг сумын хоёрдугаар багт бие муу хүүхэд байгаа, аав ээж нь хот орох бололцоогүй, мөнгө байхгүй, та ядаж оношийг нь тогтоочих” гээд байдаг. Тэр П.Мөнхбаатар айхавтар залуу л даа. Ажилсаг, шаргуу, юманд сэтгэлээсээ ханддаг залуу. Ингээд хамгийн түрүүнд Шаргын говьд хүлээж байсан хүүг үзсэн. Хүү дөрвөн гажиг хавсарсан байсан. Ингээд зөвлөгөө, эм тан өгч, оношийг нь тогтоогоод, хагалгаанд орох товоо ярьсан. Эхлээд жаахан бэлдэх ёстой.
-Хүүг дөрөвдүгээр сард хагалгаанд оруулна гэж байна. Хагалгааны мөнгө бүрдсэн үү?
-Дөрөвдүгээр сард хагалгаанд орно. Тэр хүртэл эм тан уугаад, бор хоолондоо ороод борогшоод ирэхээр нь оруулна. Гэхдээ ирэнгүүт нь дахин нарийн сайн онош тогтооно. Дөрвийн дөрвөн гажиг хавсарсан учраас, ялангуяа уушгины артерийн доод хэсэг, үндсэн болон хоёр тийшээ салаа нь ямар өөрчлөлттэй байна гээд бүгдийг нь тогтоож байж хагалгаандаа орно. Одоогоор хагалгааны зардал бүрдээгүй. Хүүгийн хагалгааны зардалд хүмүүс минь туслаарай.
-Төслийг эхлүүлснээс хойш 50 гаруй хүүхдэд олон байгууллага хувь хүн хандив өргөсөн гэсэн. Ер нь ямар байгууллагууд хандив өгөв?
-700 гаруй хүн хандив өгсөн байна. Одоо ч өгсөөр л байгаа. “Yalguun cashmere” 20 сая төгрөг мөн Ховд аймгийн Булган сумын н.Содномпил гэж залуу, Баян-Өлгийн Цэнгэл сумаас мөнгө хандивласан. Мөн “Петровис” ХХК-ийн Ж.Оюунгэрэл захирал байна. Ж.Оюунгэрэл захирал нэг их яриулаад байхыг хүсдэггүй юм билээ. Би албаар нэрийг нь хэлж байгаа юм. Байгуулагаас гэвэл MCS группээс сар болгон нэг хүүхдийн хагалгааны зардлыг даана. “Голомт” банк жилийн хугацаанд 120 сая төгрөг өгч байгаа. Найм есөн хүүхдийн хагалгааны зардал гэсэн үг. Үүнээс гадна “Монос” групп бүр гоё мэдээ сонсгох гээд байна. Гучин жилийн ойдоо зориулж гучин хүүхдийн хагалгаа дааж магадгүй гэсэн. Энэ мэтчилэн олон байгууллага, хувь хүн байна. Сайхан сэтгэлтэй хүмүүс их байдаг шүү дээ. Яахав, торхтой хоолонд ганц дусал давирхай дусаахад балладаг шиг ганц хоёр зүйлээс болж шуугиан гараад л байдаг . Гэхдээ өнгөрсөн хугацаанд 700 гаруй хүн нийт 400-500 сая төгрөгний хандив өгчихсөн байгаа. Энэ хүмүүсийн хүчээр 50 гаруй хүүхдэд хагалгаа хийчихсэн байна.
-Зүрхний төрөлхийн гажиг засах хагалгааг гадаадад маш өндөр үнээр хийдэг гэж байна. Тэгэхээр энэ үнэтэй хагалгааны багаж хэрэгслээ хаанаас яаж авч байна вэ?
-Хагалгааны багаж хэрэгслийн тухайд гарцаагүй суурь хэрэгтэй болон ахисан түвшний багаж хэрэгсэл гэж ангилдаг. Нэг багаж авчихаад тэрүүгээрээ бүх хагалгааг хийнэ гэж байхгүй. Хагалгааны багаж хэрэгсэл яг хүссэн хэмжээнд бол алга. Жишээлбэл, том хүний хагалгааны үед зүрхний эхогоор хянаж болдог. Харин хүүхдийн эхоны аппарат авах гэхээр өндөр үнэтэй байна лээ. Зарим багаж хэрэгсэл олдохгүй нэг долоо хоног ч зогсож байсан. Одоо бол Япон,Солонгосоос хүүхдийн зүрхний хайч, шарх тэлэгч авсан л даа. Энэ жил хагалгаа хийх хүүхдүүдийнхээ тоогоор хэрэгсэлээ авчихсан. Ирэх жилийнхийгээ яах вэ гээд л гайхаад байж байна.
-Өндөр өртөгтэй зарим тусламж үйлчилгээнд зүрхний төрөлхийн гажгийг засах мэс засал багтсан байдаг. Гэтэл улсын эмнэлэгтэй харьцуулахад хувийн хэвшлийн эмнэлэгт хэд дахин бага хэмжээний санхүүжилт олгох бодлого өнөөдөр манайд үйлчилж буй. Үүнд та ямар бодолтой байна вэ?
-Даатгалд маш их үлдэгдэл үлддэг. Зөвхөн 2019 онд гэхэд 396 тэрбум төгрөг үлдчихсэн байсан. Тэр авдарт байгаа мөнгөө яах гээд байгаа юм. Өвдсөн хүмүүстээ өгөхгүй тэгсэн мөртлөө бидний цалингаас аваад байдаг. Манай эмнэлэгт санхүүжилт байхгүй л дээ. Улсын эмнэлгүүд хувийн хэвшлийн эмнэлгээсээ даатгалын мөнгө гэж 2,3 дахин өндрийг авна. Гэтэл бид хүмүүст илүү сайн үйлчилгээ үзүүлээд байдаг. Энэ тухай Эрүүл мэндийн сайд Н.Хүрэлбаатартай уулзсан л даа. Хамгийн эмгэнэлтэй нь хүүхдийн эрүүл мэндийн зардлыг төрөөс даана гэчихээд орхичихсон байдаг. Одоо бол даатгалаас ямар ч мөнгө өгөхгүй байгаа. Би төр гэж “нөхөр”-лүү нэхэмжлэл бичиж чадахгүй байхгүй юу. Эрүүл мэндийн сайд Н.Хүрэлбаатар санаачилсан эрүүл мэндийн даатгал санхүүжилтийг сайжруулах төслийн хүрээнд ирэх оны нэгдүгээр сарын 1-нээс арай дээр болно гэж хэлсэн. Яг хэрэгжинэ л гэсэн. Хариуд нь би “Хүүхдүүдээ дагуулаад үүдэнд нь чинь зогсож байна шүү” л гэж хэлсэн. Тэгэхгүй бол монголчууд хэдэн биенийхээ халаасыг ухаад л, дандаа гуйлга, хандив гээд байж болохгүй байх. Яахав, гадагшаа олон улсын байгууллага, компаниуд руу хандаж л байгаа. Ер нь компаниуд бодитой, үр өгөөжтэй, хүүхэд цоо эрүүл болдог төсөлд мөнгө хандивлаасай гэж хүсээд байгаа юм.
-“Зүрх мартахгүй” төслийн дараагийн маршрут аль сумдыг зорих вэ?
-Яг нарийн төлөвлөөгүй. Үнэнийг хэлэхэд, би түрүүчийн аяллынхаа ханиаднаас салж амжаагүй л байна. Ирэх долоо хоногт гурав дөрвөн хагалгаа төлөвлөчихсөн байгаа. Хойшлуулж болохгүй хагалгаанд орох ёстой 20-иод хүүхэд байгаа.
Явах маршрутын тухайд гэвэл Дундговь аймгийн Эрдэнэдалай, Дэлгэрцогт сум орно. Хуучин над дээр ирж арваад жил зүрх, уушгиа эмчлүүлж байсан н.Сугар гээд эмээ байсан л даа. Тэр эмээ жилд нэг хоёр ирж очихдоо надад ямааны ааруул авч ирж өгдөг байсан. Хоёр жилийн өмнө бурхны оронд одсон. Тэгээд би н.Сугар эмээгийнхээ дурсгалд зориулаад Эрдэнэдалай, Дэлгэрцогт сум орж хүүхдүүд үзээд ирье гэж бодож байгаа. Ер нь цаашлаад зүүн аймгуудын Батширээт, Биндэр, Дадал, Баян-Уул, Дашбалбар, Сэргэлэн, Халх гол мөн хилийн сумдуудаар явна гэж төлөвлөж байна.
-Энэ “Зүрх мартахгүй” төслийн аяллын багт ямар хүмүүс багтаж явж байгаа вэ?
-Энэ аяллыг дэмжээд, хөрөнгө мөнгө, төлөвлөгөөг гаргаж зохион байгуулаад байгаа Бямбацоож гээд найз минь бий. Уулын спортын мастер Бямбацоож, Хурандаа Алтаншагай, манай эхнэр тэгээд би. Ийм үндсэн дөрвөн хүн явж байгаа. Мөн жолооч нар авч явна. Энэ хүмүүс бүгд сайн дураараа явж байгаа. Би хүчлээгүй. “Алив дараагийн сумын 20 хүүхэд хүлээж байна гэнэ. Явъя аа” гээд л бараг намайг хүчлээд явж байгаа/инээв/. Их ч эрт босдог хүмүүс. Өглөө зургаан цаг гэж босоод цайгаа угаад үзлэгтээ гарна. Орой арваннэгэн цаг хүртэл үзэж байгаа. Би энэ хүмүүсгүйгээр явж чадахгүй юм байна лээ. Тэгэхээр би энд ямар ч зовлон хэлэхгүй. Техникийн болон байгалийн, бие өвдсөн гэж юу ч ярихгүй. Бид хүсэл зоригоороо явч байгаа. Бид “Насны халуун, чөмөгний халуун дээр ингэж явах хэрэгтэй” гэж зоригжуулж, хөөргөнө өө/инээв/.
-Таны аавыг хөдөө аймгуудаар явж зүрхний үзлэг оношилгоо хийдэг байсан гэж дуулсан юм байна?
-Ер нь манай хөдөөгүүр явж үзлэг оношилгоо хийдэг аялал маань энэ жил л шинээр эхэлчихсэн юм биш шүү дээ. Нарийн яривал хүүхдийн зүрхний оношилгоог аавын минь санаачилгаар 1978,1979 оны үед Өмнөговь аймгаас анх эхэлж байсан түүхтэй. Тухайн үед аав арай өөр байдлаар үзлэг, оношилгоогоо хийдэг байж. Багаараа яваад аймаг дээр нь үздэг байсан.Түүнээс хойш 40,50 жил өнгөрсөн байна. Би энэ үйл хэргийг нь үргэлжлүүлж байгаа хэрэг. Хөдөө явж үзлэг оношилгоо хийх төсөлдөө зориулж машин хүртэл авсан. Үзлэгийн төхөөрөмж миний цүнхэнд багтахаар авсаархан ч боллоо. Аавын үед бол цүнхэнд ч багтахааргүй, зүрхний эхо ч гараагүй байсан. Мөн аймгийн төв рүү сумаас ирнэг гэдэг хэцүү. Жишээлбэл бид Хөвсгөлд 113 хүүхэд үзсэн. Сая 189 хүүхэд үзсэн. Бид суманд нь яваад очиход тэдний мөнгийг хэмнэж байна. Сая наашаа ирэх гээд онгоц таван цаг саатах хооронд арвангурван хүүхэд үзсэн. Аавын үед аймаг дээрээ очиж үзүүлж байсан бол би сумын төврүү дөхөж үздэг боллоо. Магадгүй миний хүүгийн үед хөдөө гэрээсээ дата мэдээллээ явуулаад оношлуулдаг болох байх.
-Хөдөө сумдаар үзлэг хийж явахдаа хүүхдүүдэд бэлэг тарааж харагдсан?
-Бид үргэлж бэлэгтэй явдаг. Сая хоёр том шуудай тоглоом авч явсан. Хүүхэд үзэх их хэцүү. Алив эмч нь чагная гэхээр уйлна шүү дээ. Уйлахаар сайн чагнаж болохгүй. Бүр айхавтар уйлдаг хүүхэд зүгээр байдаг юм. Уйлах хооронд нь чагначихдаг. Тэгэхээр хүүхдэд заавал тоглоом өгнө, аргадна. Эмнэлэгт байхад ч тоглоом өгдөг. Хүүхэд хамгийн хүнд хагалгаанд орох гэж байхад бид өвтгөхгүй сайхан байлгана гэж хэлж үнэхээр чадахгүй. Айдасгүй, тайван тухтай тийм орчинд байлгахын тулд аав, ээжийг нь хамт байлгадаг. Манай сэхээний сувилагчид бол мөөмөө өгөхөөс бусдаар үйлчилнэ шүү дээ.
-Үзлэгээр явахдаа нэг цүнхтэй явдаг гэлээ. Цүнхэнд тань бүх үзлэг оношилгооны багаж хэрэгсэл багтдаг хэрэг үү?
-Би эмчийн ажлыг сумын эмчээс эхэлсэн. Нарийн ярих юм бол Анагаахын Их сургуульд орохдоо шал угааж, асрагч хийж, сувилагч, бага эмч хийж байсан. Завхан аймгийн Тэлмэн суманд хоёр жил шахам сумын эмч хийж байлаа. Сумын эмч нарт нэг дадал байдаг юм байна. Өөрөөр хэлбэл, заавал нэг цүнхтэй явдаг. Цүнхэн дотор нь хүнд тусламж үзүүлж болох бүх зүйл байдаг. Одоо миний хөдөө авч явдаг цүнхэнд хоёр төрлийн чагнуур бий. Нэг нь маш сайн чагнуур байгаа. Нөгөөх нь бүр сайн чагнуур байгаа./инээв/ Бүр сайн нь хувцасны гаднаас чагнаж болдог л доо. Би зоогийн газар, хөдөө хээр, олон хүний дунд хүүхдийг үздэг. Хөдөөний хүүхэд байна гээд л цээжийг нь нүцгэлээд байж болохгүй. Мөн зүрхний бичлэг хийх алганд багтдаг жижигхэн аппарат байгаа. IPad-нд залгадаг эхо гээд миний цүнхэн дотор жижигхэн зүрхний эмч яваа даа. Тэгэхээр одоо сумдаар явж үзэхэд гучин жилийн өмнө сумын эмч хийж байсан тэр дадал зуршлууд минь хэрэг болж байна. Цүнхээ үүрээд л гарахад хөөрхөн жижигхэн зүрхний эмнэлэг явж байна шүү дээ. Ингээд хүүхдүүдээ үзнэ. Эмнэлэг дээр ирсэн хойно манай оношилгооны зарим эмч нар загнана. “Чи яана гэнэ ээ, урцанд онош тавьчихаад хагалгаа хийнэ гээд өдөр сарыг нь товлочихоод ирнэ гэнэ ээ, алив нааш нь авчирч шалгуул” гээд л шалгадаг../инээв/ Азаар одоог хүртэл оношууд нь овоо тохироод байгаа.
-Хөдөө сумдаар явахад цаг агаарын байдлаас хамаараад бэрхшээл их тулгарсан байх?
-Хөвсгөл аймгийн Улаан-Уул суманд очиход хоёр өдөр далайн шуурга шиг бороо орж зам хаагдсан. Тэндээсээ морь хөлслөөд л явсан. Гэхдээ тэр болгоныг тоочмооргүй байна. Дурандаа явчихаад ялархаад байх юм байхгүй.
-Дараагийн долоо хоног бүх өдрүүдэд хагалгаатай завгүй юм байна шүү дээ. Энэ олон хагалгааг амжилттай хийхийн тулд маш их сэтгэл зүтгэл шаардагдах байх?
– Эмч хүн өнөөдөр хагалгаагаа сайн хийхийн тулд сайн амарч, эрүүл чийрэг байх ёстой. Би архи уудаггүй. Өмнөх орой нь архи уучихсан шартчихсан, салгалсан, оюун нь бүдгэрч зангирсан хүн хүүхдэд хагалгаа хийнэ гэдэг огт байж боломгүй зүйл. Тэр дундаа эмч нар архи уух ёсгүй гэж боддог. Эмч хүн 365 хоног 24 цаг эрүүл саруул байх ёстой. Энэ бол миний өнөөх л сумын эмчээс сууриа тавьсан дадал зуршил. Сонин түүх яривал суманд би шинэ жилээр хүүхэд төрүүлж байсан. Тухайн үед эмнэлгийнхээ шинэ жилийг арванхоёрдугаар сарын 31-нд хийсэн л дээ. Арванхоёр цаг гээд л өвлийн өвгөн орж ирлээ, түүний хажуугаар хоёр, гурван хүн цан хүүрэг татуулаад гүйгээд ирдэг юм байна. “Болдоо эмч хаана байна, нэг эмэгтэйн ус нь гараад хүүхдийн толгой цухуйчихлаа” гээд л намайг аваад явсан. Би уудаггүй байсан учраас очоод л хүүхдийг нь төрүүлсэн. Бас нэг удаа Завханы Тэлмэн суманд наадам болж байлаа. Наадамд хоёр давчихсан, шилээ шөргөөгөөд л… Зодог шуудагтайгаа сууж байтал машин ирээд л аваад явлаа. Миний халатыг гаргаж өглөө. Би зодог шуудган дээрээ шууд халатаа өмсөөд “юу болсон бэ” гээд асуусан нэг хүн байшин дээгүүр гүйгээд үхэх нь” гэнэ. Кино шиг юм болж байгаа юм. Сумын төвд очсон нэг хүн байшин дээр гүйгээд л байна. Би доор нь зодог шуудаг дээрээ халат өмсчихсөн хаана унах нь вэ гээд л.. Тэгээд барьж авсан хөөрхий минь урьд өдөр нь сумын төв орж ирэх гэж байгаад хүн тавьдаг газар хоночихсон байсан. Нутгийнхан “сүнс нь зайлчихаж” гээд сүнсийг нь дуудаад, би наана нь эмчилгээ хийгээд л… Энэ бүгдээс би эмч хүн архи уух ёсгүй, эрүүл саруул байх ёстой юм байна л гэж ойлгосон. Үүнээс гадна бидний үеийнхэн сайн муу ч гэсэн хоёр үеийг дамжсан. Яг далайн хар шуурга шиг үеийг даваад гарсан. Одоо харин залуу үеийнхэн өөрийнхөө хийх юмыг тултал нь хийх ёстой. “Би тэтгэлгээр явсан. Надад өндөр цалинтай даргын ажил хэрэгтэй” гээд суугаад байж болохгүй. Би цагаан үс сахлаа унжуулаад тэр хол очиж чадаж байхад залуу үе яагаад чаддаггүй юм. Морьтойгоо Монгол Улсаа тойролдоо. Яагаад болохгүй гэж. Залуус сайхан сургуульд сурч ирчихээд хүмүүст хүрч ажил л даа. Их сургуулиа төгсчихөөд суманд очиж ажиллах хэрэгтэй. Би АШУҮИС-д сурдаг хүүгээ төгсөнгүүт нь Ховдын Булган ч юмуу хөдөө сум руу явуулна. Хүчээр явуулна. Тэнд очоод эмч болох сууриа тавиг. Хүн болог. Энд гэр сургууль хоёрын хооронд явдаг жижигхэн ертөнцөд амьдарч болохгүй. Гэхдээ залуу эмч нарт олон юм ярихгүй. Харин би өөрөө сайн ажиллаж, шаргуу хөдөлмөрлөж үлгэр дуурайлал болж биеэрээ харуулна. Ер нь эрүүл мэнд, улс ороноо ингээч ээ гэсэн анхаарлын тэмдэгтэй пост өдөр болгон оруулж болно. Гэхдээ тэрний оронд би өөрөө хийж болно. Хөдөө нутаг руу яваад оношлоод, хагалгаа хийгээд хамгийн чадахаараа хичээх ёстой.
С.ЛХАМСҮРЭН
Монголын үндэсний бөхийн холбооноос он дуустал болох барилдааны хуваарийг гаргалаа.
10-р сарын 18-нд 14 цагаас Богдхаан хайрханы хишиг Улс аймгийн цолтой 256 бөхийн барилдаан,
10-р сарын 29-нд 14 цагаас Нийслэлийн өдөрт зориулсан Улс аймгийн цолтой 256 бөхийн барилдаан,
10-р сарын 30,31-д Өсвөр үеийн УАШТ Булган аймагт,
11-р сарын 7-нд 12 цагаас Сумын цолтой болон залуу бөхчүүдийн ээлжит барилдаан,
11-р сарын 12-нд 14 цагаас Байнгын ажиллагаатай парламентийн 28 жилийн ойд зориулсан Улс аймгийн цолтой 256 бөхийн барилдаан,
11-р сарын 14-нд МУ-ын Ерөнхий Сайдын нэрэмжит цомын төлөөх багийн барилдаан,
11-р сарын 16-нд 14 цагаас Монгол бахархалын өдөрт зориулсан өндөр чансаатай 128 бөхийн барилдаан,
11-р сарын 22-нд 14 цагаас Хэнтий аймгийн нэрэмжит АЦЦБЗ 256 бөхийн барилдаан,
11-р сарын 26-нд 14 цагаас Улс тунхагласаны 96 жилийн ойд зориулсан Улс аймгийн цолтой 256 бөхийн барилдаан,
12-р сарын 5-нд 14 цагаас МУ-н харцага Н.Саранцогтын нэрэмжит АЦЦБЗ 256 бөхийн барилдаан,
12-р сарын 6-нд 12 цагаас Сумын болон залуу бөхчүүдийн барилдаан,
12-р сарын 12-нд Өсвөр болон нийтийн монгол шандастаны барилдаан,
12-р сарын 13-нд 14 цагаас Баянзүрх хайрханы хишиг Улс аймгийн цолтой 256
бөхийн барилдаан,
12-р сарын 19-нд 14 цагаас “Жавхлант” дэвжээний 10 жилийн ойд зориулсан Улс аймгийн алдар цолтой 256 бөхийн барилдаан,
12-р сарын 29-нд Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгалын 109 жилийн ойд зориулсан МУ-ын Ерөнхийлөгчийн цомын нэрэмжит өндөр чансаатай 128 бөхийн барилдаан тус тус болно.
Үндэсний их баяр наадмын тухай хуулинд заасны дагуу Монгол Улсын Ерөнхийлөгч зарлиг гаргаж наадмаар шөвгөрсөн бөхчүүдэд цолыг нь шууд олгодог уламжлалтай. Уул нь баяр наадмыг зохион байгуулах комисс, бөхийн салбар хорооныхон олгодог байсныг Н.Багабандийн үед хуулинд өөрчлөлт оруулж Ерөнхийлөгчийн зарлигаар төрийн тэргүүн өөрөө гардуулдаг болсон. Ингэж Монголын төр бөхчүүдээ дээдлэн соёрхож, төрт ёсны их баяр наадмын охь манлай, сүр сүлд нь бөхчүүд болж түмэн олон даяараа хүндэтгэх болсон. Монгол төрийн энэхүү эрхэмсэг байдлыг бөх гэх нөхдүүд өөрсдөө гутаан доромжилж, луйвар залилан хийж үндсэндээ луйвраар, хууль бус аргаар цол авч төрийн тэргүүний зарлиг хийгээд төрт ёсны наадмаа үнэ цэнэгүй болгож эхэллээ.
Одоо монгол бөхөд допинг гэх аюул хар тамхи шиг газар авч энэ цагийн наадмын манлай болсон аварга, арслангууд нь бүгд допингтой болж сүүлийн хоёр жилийн наадам бузар булхайтай боллоо. Түрүү жилийн наадамд түрүүлсэн Э.Оюунболд гэж залуу допинг хэрэглэсэн нь тогтоогдсон бол өнөө жилийн наадмын үзүүр бөх, сүүлийн гурван жил дараалан төрийн наадамд түрүү үзүүрт шалгарсан Н.Батсуурь гэж залуу мөн допингтой болох нь тогтоогдлоо. Монголын төрт ёсны наадмаа өргөж чимж явах бөхчүүд нь, аварга, арслан, гарьдууд нь өөрсдөө гутааж, зүгээр нэг хошин шогийн үзүүлбэр болгон хувиргасан нь харамсалтай. Өнгөрсөн жилийн наадмын түрүү бөхийн аварга цол хураагдана, хураагдахгүй гэх дуулиан намжаагүй байтал энэ жилийн наадмын шөвгөрсөн бөхчүүдээс Н.Батсуурь, Р.Пүрэвдагва, Б.Бат-Орших нар допинг хэрэглэсэн нь тогтоогдож одоогийн байдлаар шинээр найман бөх улсын цол хүртэх болоод байна.
Тухайлбал, Батсуурьт тахимаа өгсөн аймгийн арслан Б.Суманчулуун улсын начин, Ц.Мөнхбаяр улсын харцага, Ц.Одбаяр улсын заан, М.Бадарч улсын гарьд, Р.Пүрэвдагвад өвдөглөсөн Б.Эрдэнэхүү өсөх идэр начин, Ш.Пүрэвгарьд улсын харцага, Б.Бат-Оршиход унасан аймгийн арслан Ц.Сандагдорж улсын начин, Б.Орхонбаяр улсын харцага цол хүртэнэ. “Өдрийн сонин”-д өмнө нь бичиж байсанчлан “Наадмаар давж, намар нь допингоор унаж авдаг хүүхдийн тоглоом шиг бөхийн цол” бий боллоо.
Тэгэхээр төрт ёсны наадмынхаа дархлааг хадгалж үлдэхийн тулд Үндэсний их баяр наадмын тухай хуулинд нэмэлт өөрчлөлт оруулах цаг нь болсон байна. Улсын баяр наадамд шөвгөрсөн 16 бөхөөс аль нэгнээс нь допинг илэрсэн тохиолдолд тэр жилийн наадмыг хүчингүй болгож, шинээр цол авсан бөхчүүдийн бүгдийнх нь цолыг хураах хэрэгтэй. Нэг нөхрийн допинг хэрэглэсэн хууль бус асуудлаас болж бусад бөхчүүд цол чимгээ хураалган, бүтэн жилийнхээ хөдөлмөрийг алдаж, нэр төр бүхий л зүйлээрээ хохирно гэдэг аюул байх нь мэдээж. “Чамаас болж бид цолоо хураалгалаа. Амь амдралаараа хохирлоо” гээд дайрцгаана. Допинггүй наадмын төлөө бөхчүүд уриалга гаргана. Допинг хэрэглэсэн бөх нийгмийн шаар шавхруу болно. Дахиж барилдах нь байтугай ард түмнийхээ нүүрийг харах ч эрхгүй болно. “Надаас болж наадам хаагдана” гээд бөхчүүд үнэн голоосоо допингийг үзэн ядна. Ийм л зоримог шийдвэр гарган допингтой тэмцэж төрт ёсны наадмаа аврах хэрэгтэй.
Түүнээс допинг хэрэглэсэн нөхдийн толгойг нь илээд ганц хоёр жил эрхийг нь хассан болоод өнгөрвөл монгол бөх сөнөж, улмаар монгол төрийн наадмын дархлаа алдагдах болно. Монгол бөх мөхөж болно л доо, нэг их гашуудаж гангинаад, үнэ цэнэтэй зүйлээ бүрмөсөн алдчихаж байгаа юм огтоос биш. Харин монгол төрийн наадмын дархлаа алдагдах учиргүй. Тиймээс бөхийн барилдаан нь үнэнч шударга, төр түмнээ гутаан доромжилсон худал хуурмаг байх ёсгүй. Эл бүгдийг бодолцож Үндэсний их баяр наадмын тухай хуулиндаа зарим өөрчлөлтүүдийг оруулах нь зүй ёсны асуудал болжээ. Эн түрүүнд улсын баяр наадмаар Ерөнхийлөгч цол олгодгоо болимоор байна. Шөвгөрсөн бөхчүүдэд цолны түр батламж гардуулаад допингийн шинжилгээний хариу албан ёсоор баталгаажсаны дараа допинг хэрэглээгүй бөхчүүдэд цолыг нь баяр наадмыг зохион байгуулах комиссын дарга, Монгол Улсын Шадар сайд Төрийн ордонд гардуулдаг байвал зохино.
Ер нь тэгээд допингоор төр түмнээ хуурсан бөхчүүдэд цол биш ял өгвөл яасан юм, тэгж л санагдаад байх юм. Хэвлэл мэдээллийн ажилтан, сэтгүүлчид олон нийтэд худал хуурмаг мэдээлэл тараасан тохиолдолд Эрүүгийн хуулиар хорих ялаар шийтгэгдэх хатуу заалттай байдаг. Нийгэмд, уншигч олонд үнэнийг хэлэх үүрэгтэй сэтгүүлчид худал мэдээлэл түгээж, хэн нэгний нэр төрд халдсан тохиолдолд хорих ялаар шийтгүүлэх хуулийн заалттай бол бөхчүүд мөн ялгаагүй Монголын төрт ёсны наадмыг гутаан доромжилж, өрсөлдөгч бөхөө луйвраар давж, ард түмнээ хууран мэхэлсэн учир хуулийн хариуцлага хүлээх хэрэгтэй. Яг л сэтгүүлчид шиг Эрүүгийн хуулиар хорих ялаар шийтгүүлдэг хатуу заалттай баймаар байна. Х.Баттулга Ерөнхийлөгч 2017 онд төрийн тэргүүнээр сонгогдсоноос хойш дөрвөн жилийн наадам нээсэн. Үндсэндээ дөрвөн жилийн наадмын түрүү үзүүр бөхчүүдэд шагнал гардуулсан, Ерөнхийлөгчийн зарлигаар цол олгосон. Гэтэл гурван жилийн наадмын түрүү үзүүр бөхчүүд допинг хэрэглэсэн нь тогтоогдлоо. 2017 онд үзүүрлэсэн Увсын Ө.Бат-Орших, 2019 онд түрүүлсэн Хэнтийн Э.Оюунболд, 2020 онд үзүүрлэсэн Увсын Н.Батсуурь нар допинг хэрэглэн худал хуурмагаар хууль бусаар төрийн өндөр цолонд хүрсэн байна. Ингэхээр Ерөнхийлөгч таны дөрвөн жилийн наадмын гурван жилийнх нь худлаа болж байна.
Төрийн тэргүүн танаар зарлиг гаргуулж, бөхийн өндөр дээд цол чимэг авсан нөхдүүд Ерөнхийлөгч таныг болоод, Монголын ард түмнийг, төрт ёсоо санаатайгаар гэж хэлж хардахаар доромжилсон байна. Цаашид энэ байдал давтагдаад Монгол төрийн тэргүүн луйварчдад зарлигаар цол өгөөд, ард түмэн допингтой эсэхийг нь мэдэхгүй хүндэтгэн дээдэлж, хөөрч баясаад, аймаг, нутгийн зөвлөл, ажлын хамт олон, компани нь байр машин өгч, энэ бүхэн нь сүүлдээ хууль бусаар цол авсан луйварчин этгээдийн хуурамч жүжиг болоод дуусах нь ээ. Ямар нэгэн алхам хийлгүй энэ байдлаараа байвал магадгүй ирэх жил Ардын хувьсгалын 100 жилийн ойгоор 1024 бөхөөс тав давж шөвгөрсөн 32 бөхөөс 20 орчим нь допинг хэрэглэсэн нь тогтоогдож бүтэн зуунд ганцхан удаа тохиох төрт ёсны наадмаа гутаавал яах вэ. Энэ цаг үед ид барилдаж байгаа нөхдийн нүүр царайг харахад тийм зүйл болохгүй гэх баталгаа алга.
Бөхчүүдэд итгэх итгэл бүрэн унтарсан байна. Төрийн эрхэмсэг оршихуйг бөхчүүд нэр төр, ашиг хонжоо олох талбар болгон уландаа гишгэлээ. Тиймээс допингоор төр түмнээ хуурсан нөхдүүдэд цол биш, ял өгмөөр байна. Допинг хэрэглэсэн нөхдөд унасан бөхчүүдэд Ерөнхийлөгчийн зарлигаар цол өгч байгаа нь шударга мэт боловч яг үнэндээ допингийг хүлээн зөвшөөрсөн, өөгшүүлсэн үйлдэл болж үндэсний бөхийн ирээдүйд улам хорлонтой харагдаж байна.
2020 оны аймаг, нийслэл, сум, дүүргийн ИТХ-ын сонгуулийн санал хураалт маргааш буюу аравдугаар сарын 15-ны 07:00 цагт улс орон даяар эхэлнэ.
Та харьяа хэсгийн хорооны санал өгөх байрыг харахыг хүсвэл ЭНД дарж нэвтрээд, регистерийн дугаараа кирилл үсгээр оруулан харна уу.
Мөн уг жагсаалтаас таны овог нэр, нас хүйс, оршин суугаа хаяг болон хэсгийн дугаарыг харах боломжтой ба та өөрийн хувийн мэдээллийг нягталж шалгаарай.
Сонгуулийн ерөнхий хорооноос орон нутгийн сонгуулийн бэлтгэл ажлын талаар мэдээлэл хийсэн. Энэ удаагийн сонгуулийн дүнг дэлгэцээр харуулах боломжгүй байна. Учир нь 8000 мандатын төлөө 17 мянга гаруй нэр дэвшигч өрсөлдөж байгаа тул энэ бүх хувилбарыг дэлгэцээр харуулах боломжгүй гэв. Харин сонгуулийн дүнг СЕХ-ны албан ёсны сайтад мэдээллэх юм.
СЕХ-ны ажлын албаны дарга Н.Баяндүүрэн: -Аймаг нийслэл, сум дүүргийн сонгууль 16.5 тэрбум төгрөгт багтаж явагдана. Санал тоолох төхөөрөмжийн найдвартай байдлын асуудлаар зарим нэг нам эвслээс гомдол ирүүлсэн. Санал тоолох төхөөрөмж найдвартай, хакердах ямар ч боломжгүй.
Зөөврийн саналын хайрцгаар дөрвөн субъектын саналыг авна. Сэлэнгэ аймагт хугацаат цэргийн албан хаагчдаас санал авах гэж байна гэсэн гомдол ирсэн. Бид үүнийг шалгаад шийдвэрлэсэн гэсэн мэдээлэл өглөө.
