Month: September 2020

Categories
мэдээ нийгэм

Б.Хонгорзул: Анагаах ухаанд үүдэл эсийн эмчилгээ нэвтэрснээр эмчлэгдэх боломжгүй өвчнүүдийг эмчлэх боломжтой болсон

Анагаах ухааны доктор, “HFS” Үүдэл эсийн клиникийн эрхлэгч Б.Хонгорзултай ярилцлаа.

-Манай улсад анх удаа үүдэл эсийн эмнэлэг байгуулагджээ. Үүдэл эсийн эмчилгээ гэж юу болох талаар ярилцлагаа эхэлье?

-Үүдэл эсийн талаар энгийн ойлголт өгье. Хүн өөрөө өөрийнхөө эмч болох боломжийг олгодог нь Үүдэл эсийн хамгийн гайхалтай хэсэг. Үүдэл эс гэдэг өөрөө өөрийгөө олшруулах чадвартайн дээр, олон төрлийн эс болон ялгаран хөгжих чадвартай эсүүд байдаг. Өөрөөр хэлбэл, анх эцэг эхийн нэг, нэг эс нийлээд үр тогтсон өндгөн эс болж тэр нь цааш хуваагдан олширч, хөгжсөнөөр өнөөдрийн бидний биеийг бий болгодог гэсэн үг. Тэгэхээр үр тогтсон ганц эс маань цааш олшрон хуваагдсаар 200-гаас илүү төрлийн эс бий болгодог буюу та бидний биед байгаа бүх төрлийн эс, эд, эрхтэн бүгд нэг эсээс бий болдог юм.Олон төрлийн эс, эд, эрхтэн бий болгож, бүрдүүлж байгаа нь үүдэл эсийн чадвар, бусад эсээс ялгарах хоёр гол онцлогийн нэг. Энэхүү эс нь шаардлагатай үед өөрийгөө маш олон хувилж, хэрэгцээ байгаа газар шинэ төрлийн эсүүдийг бий болгож байдаг. Өөрөө өөрийгөө хувилан олшруулна гэдэг нь яг өөртэйгөө ижилхэн эсийг олон тоогоор бий болгоно гэсэн үг. Энэхүү олон “хувилсан” эсүүдийнх нь тодорхой хэсэг нь яг байгаа байдлаа хадгалан нөөцлөгддөг бол үлдсэн хэсэг нь биеийн аль нэг эрхтний эс болдог. Жишээ нь үсний, арьсны, элэгний, нүдний, хөлний гээд дурдаж болно. Ер нь хүний биеийн бүх эс тодорхой хугацааны дараа үхэж өөр, шинэ залуу, үйл ажиллагааны хувьд алдагдалгүй ажиллах чадвартай эсээр байнга солигдож байдаг. Хүний биед энэхүү үүдэл эс нь анх төрөхөөс хорвоогийн мөнх бусыг үзэх хүртэл байдаг. Үхэх хүртэлх хүний амьдралын хугацаанд анх ээж, ааваас үр тогтсон өндгөн эсээс үхэх хүртэлх үүдэл эсийн хооронд чадварын хувьд ялгаа гардаг. Анхны эс нь бүх эд эрхтэнг бий болгож чадна. Яваандаа хүний бие тогтолцоо тодорхой хэмжээнд хязгаарлалттай болчихдог. Хүний биеийн бүх эд эсүүд өөрийн гэсэн амьдралын хугацаатай байдаг. Жишээ нь, цусны эсүүд хэдхэн цагаар яригддаг бол тархины эсүүд хэдэн сараар яригддаг. Тархи маш удаан хөгждөг, удаан процесстой. Тархины өөрийнх нь эд эсүүд шинэчлэгдэхэд үйл ажиллагаа нь маш удаан явагддаг гэсэн үг. Багаар бодоход хоёр сарын дараа нэг эс үхэхэд оронд нь шинэ эс бий болдог. Тэгэхээр амьдралын хугацаатай гэдэгт чадвар нь дуусдаг гэж ойлгож болно. Хүн насан туршдаа нэг эстэй байдаггүй.Хүний бүх эд эрхтэн дотор байгаа эсүүд өөрийн гэсэн хугацаандаа үхдэг. Түүний дараа шинэ эд эсүүд төлжиж бий болдог. Энэ шинэ эсүүд үүдэл эсээс гардаг. Хүний бие хэвийн үед шинэ эд эс солигдож зөв эсүүдийг гаргаж өгч байна гэсэн үг. Бид өнөөдөр гар хуруугаа зүслээ гэхэд хэд хоногийн дараа эдгэдэг шүү дээ. Тэр бол гэмтсэн эсийг үхүүлээд шинэ эрүүл эс бий болгож байгаа нь өнөөх үүдэл эсийн үйл ажиллагаа юм. Үүдэл эсийн чадвар нь өөрийгөө олшруулдаг, шинэ залуу эд эсийг бий болгоход өөрийгөө зарцуулдагт байгаа юм. Энэ чадвараар нь үүдэл эс гэж нэрлэдэг. Манай эмнэлэг чадвартай эсийг хүний өөрийнх нь эд эрхтэн дотроос нь ялгаж аваад, эргээд тэр эсээр нь эмчилдэг.

-Танай эмнэлэг үүдэл эсээр ямар ямар эмчилгээ хийж байгаа вэ?

-Үе мөчний өвчнүүд, чихрийн шижин, мэдрэлийн эмгэгүүд, бэлгийн сулрал, үс халцрал, гоо сайхан, дархлаа дэмжих, эрүүлжих гээд маш олон төрлийн өвчний үед үүдэл эсийн эмчилгээг санал болгож байгаа анхны эмнэлэг. Монголд үүдэл эсийн эмчилгээ явуулдаг нэг л эмнэлэг байдаг. Энэ нь Улсын нэгдсэн төв эмнэлэг буюу нэгдүгээр эмнэлэг. Гэхдээ нэгдүгээр эмнэлэг зөвхөн цусны хавдартай хүмүүст үүдэл эсээр эмчилгээ хийдэг. Үүдэл эсийн эмчилгээний эх үүсвэрүүд нь өөр өөр байдаг л даа. Нэгдүгээр эмнэлэг ясны чөмөг болон захын цуснаас авсан үүдэл эсээр цусны хавдартай хүмүүсийг эмчилдэг. Манай эмнэлгийн хувьд хавдартай хүмүүсийг эмчилдэггүй. Үе мөчний өвчин, дотоод шүүрлийн өвчин, архаг шарх, эд эрхтэн тогтолцооны эмгэгүүд, системийн өвчнүүд, мэдрэл болон булчингийн үрэвсэл, хатингаршил, нуруу нугас тархины гэмтэл зэрэг өвчнийг эмчилж байна.

-Хөлний үе мөч нь саажилттай, тархины саажилттай хүмүүсийг үүгээр эмчлэх боломжтой юу?

-Боломжтой. Манай эмнэлгийн үйл ажиллагаа үүдэл эс, лаборатори, шүд гэсэн үндсэн гурван хэсэгтэй. Манайх үүдэл эсийн хэмжээнд дээр дурдсан бүх өвчнүүдийг эмчилнэ. Тэгэхээр үе мөчний, ослын шалтгаант гэмтлүүд, спортын гэмтлүүд, ясны сийрэгжилт, тархи нуруу нугасны гэмтэл, тархи, булчингийн үхжил, хатингаршил, мэдрэлийн үрэвсэл гээд өвчнүүдийн үед эмчилгээг хийж байгаа. Дээрээс нь чихрийн шижинтэй,архаг шархтай хүмүүсийг эмчилдэг. Архаг шарх гэдэгт нь чихрийн шижингээс болоод үүссэн шарх, хэвтрийн дэглэмтэй байдлаас үүдэлтэй шарх, зарим нэг арьсны архаг үрэвсэлт, шархлаат эмгэгүүдийг эмчилж байна.Мэдээж өвчний үе шат, гэмтэл авснаас хэр хойш гэх зэрэг нь эмчилгээний үр дүнд тодорхой хэмжээнд хамааралтай.

-Чихрийн шижингийн өвчлөл манай улсад тулгамдаж байгаа асуудлуудын нэг. Чихрийн шижингийн эмчилгээ хэр удаан үргэлжлэх вэ?

-Чихрийн шижин бол нойр булчирхай, дархлаа тогтолцоо болон бодисын солилцооны алдагдлаас болж үүсдэг өвчин. Та бүхний мэдэж байгаачлан хоёр хэлбэртэй байдаг. Ямар ч тохиолдолд энэ төрлийн өвчинд үүдэл эсийн эмчилгээ үр дүнтэй. Үүдэл эсийн эмчилгээний давуу тал нь ямар ч гадны зүйлгүй зөвхөн өөрөөс нь эс авна. Тэр эсээр буцаагаад эмчилнэ гэсэн үг. Дотор нь янз бүрийн химийн бодис, эмийн бүтээгдэхүүн юу ч байхгүй. Зөвхөн эс байгаа гэсэн үг. Хоёрдугаарт,өөрийн эс гэдэг утгаараа эд эрхтэн суулгахаас ялгаатайгаар ховхрох, дархлаа дарангуйлах эмчилгээ огт шаардлагагүй. Тийм учраас дагалдах хүндрэл байхгүй. Гуравдугаарт, үүдэл эсийн эмчилгээг дагаад дархлааг дэмжин, сайжруулдаг, үрэвслийг намдаадаг, шинэ судасжилт, мэдрэлжилтийг бий болгож чаддаг. Тэр утгаараа чихрийн шижингийн хөл гэх үе мөчөө тайруулах гэж ирж байгаа хүмүүсийн дийлэнх тохиолдол шим тэжээлийн дутагдалд ороод үхжиж эхэлдэг буюу цусан хангамжийн дутагдалд орсон, мэдрэлийн үрэвсэл буюу нейропатигаас болон захын эрхтнүүдийн мэдрэх байдал алдагдан хөл гараа гэмтээснээ мэдэхгүй явах гээд олон олон хүндрэл урган гардаг.Ямарваа нэг зүйл дээр гишгээд зүсчихсэн байгаагаа мэдэхгүй маш олон хоног явчихсан байдаг тохиолдол ч байна. Гэтэл хөл нь аль хэдийнэ идээлээд цаашлаад үхжээд эхэлчихсэн байдаг. Тайруулахаас өөр аргагүй болсон үедээ манайд ирээд эмчилгээ хийлгээд хөл гараа тайруулахад хүрсэн үйлчлүүлэгч ирээд зүгээр болж байна. Үүдэл эсийн эмчилгээ ерөнхий дархлааны бүх зүйлийг сайжруулна, эмгэгтэй байгаа хэсэгт нь очоод эдгээнэ. Чихрийн шижингээр хэр удаан өвдсөн байх, сахарын түвшинд ямар байх нь үл хамаараад эмчилж байгаа. Гэхдээ сахарын түвшин өндөр байх тусмаа магадгүй хэд хэдэн удаагийн давталттай эмчилгээнд орох шаардлагатай болдог. Дөнгөж эхэлж байгаа, эсвэл 15 доторх байгаа хүмүүс ерөнхийдөө нэг удаагийн эмчилгээний дараа аяндаа хэдэн сарын дараагаас сахарын хэмжээ нь эргээд хэвийн байдалдаа ороод ирдэг. Тэр үеэс хүн эмийн эмчилгээгээ зогсоогоод хэвийн байдалдаа орох боломжтой. Гэхдээ аль болох эрүүл хооллолттой байх хэрэгтэй. Эм уугаад сахарын эмчилгээнд явж байгаа хүмүүс нэг өдөр л хоолны дэглэм алдаад, архи уухад сахарынх нь хэмжээ ихэсдэг. Үүдэл эсийн эмчилгээний дараа тийм зүйл байхаа больдог.

-Үүдэл эсийг хүний аль хэсгээс авдаг вэ?

-Үүдэл эсийг гарган авч болох хэд хэдэн гарц байна. Гэхдээ яг эмчилгээний зорилгоор уу, судалгааны түвшинд байна уу гэдэг нь ялгаатай.Нэгдүгээрт, үр тогтсон өндгөн эс буюу үр хөврөлийн эхний долоо хоногт байгаа үүдэл эсүүдийг ашиглаж болдог. Анх хамгийн ихээр итгэл найдвар тавьж байсан үүдэл эсийн эх үүсвэр байсан хэдий ч, өндөр хөгжилтэй орнууд үр тогтсон л байвал хэдэн хоногтой нь үл хамаараад хүнийг хөнөөж байна гэдэг утгаар ёс зүйн хэм хэмжээгүй гэж үзсэн. Мөн зарим оронд өвчний эмчилгээнд хэрэглэж үзэх үед хоргүй хавдар үүсгэсэн нь цаашлаад бүрэн судалж гүйцэх хүртэл эрсдэлтэй хэмээн, эмчилгээнд хэрэглэхийг хориглосон. Хоёрт, ясны чөмөг байж болдог. Энэ арга нь хамгийн анхны үүдэл эсийн эмчилгээ амжилттай болсон арга бөгөөд маш их хүнд, тэр дундаа цусны хавдартай өвчтөнүүдэд үр өгөөжөө өгсөн хэдий ч үүдэл эсийг гарган авахын тулд ясыг жижиг хэмжээтэйгээр өрөмдөж хатгалт хийж авдаг. Тэгэхээр ясыг гэмтээж авна гэсэн үг. Нэг удаагийн хатгалтаас гарч ирэх эсийн тоо цөөхөн байдаг учир нэг хүнд дор хаяж таваас зургаан удаа хатгалт хийдэг. Энэ шинжлэх ухаан 1968 онд анх нээгдээд хамгийн анхны эмчилгээ амжилттай явсан боловч өнөөдөр эмчилгээний практикаас эмчлүүлэгч, эсвэл донорт маш их зовиуртай, хүнд процедур гэдэг утгаараа өндөр хөгжилтэй орон энэхүү аргаас татгалзаж байгаа. Дараагийн эх үүсвэр нь захын цуснаас эс ялгаж авах эмчилгээ бөгөөд энэ нь олон улсад цусны хавдартай, цусны өвчтэй хүмүүст хэрэглэгдэж байна. Мэдээж цусыг шууд авна гэж байхгүй. Хоёр долоо хоногийн турш графиктайгаар тусгай эм, бэлдмэл уудаг. Нийт цусанд агуулагдах эсийн хэмжээг тодорхой өндөр хэмжээнд аваачсаны дараагаар цуснаас нь эсийг нь юүлж авдаг байгаа. Дараагийнх нь ихэс болон хүйн судасны цуснаас ялган авсан үүдэл эс ордог ч төрж байгаа эмэгтэй төрөх үедээ л эсүүдээ хадгалуулах боломжтой байдаг. Донороос авах боломжтой байдаг хэдий ч мэдээж яг эд эрхтэн, шилжүүлэн суулгахтай ер нь төстэй, нэлээд нарийн шинжилгээ шаардлагатай байдаг. Дараагийн эх үүсвэр нь өөхний эдээс ялгаж авах юм. Хүний хэвлийн өөхнөөс авна гэсэн үг. Өөхний дотор агуулагдах үүдэл эсийн то, мөн тэрхүү үүдэл эс нь өөрөө маш олон төрлийн эд эрхтэнг бий болгох, эд эрхтний үйл ажиллагаанд оролцох боломжтой байдаг учраас өнөөдөр дэлхийн практикт дийлэнхдээ өөхний эдээс ялгаж авч байгаа үүдэл эсийг олон төрлийн өвчний эмчилгээнд хэрэглэж байна. Манай эмнэлэг нь өөхнөөс ялгаж авч байгаа үүдэл эсийн эмчилгээг нийт ард иргэддээ санал болгож байна. Өөхний агууламж өндөр байвал нийт гарах эсийн тоо олон байх боломжтой. Гэхдээ энэ нь таргал гэсэн үг биш. Мэдээж таргалалттай байх нь маш олон төрлийн өвчний эхлэл болдог. Ямар ч туранхай хүн тодорхой хэмжээнд өөхтэй байдаг.

-Танайд ихэвчлэн ямар асуудалтай хүмүүс үйлчлүүлдэг вэ?

-Үе мөч, спортын гэмтэл, нуруу нугас болон тархины гэмтэл, булчин болон тархины саажилт, хатингаршилтай, мэдрэлийн үрэвсэл, чихрийн шижин, архаг шархтай хүмүүс болон мөн гоо сайхны, эрүүлжих зорилготой хүмүүс их ирдэг. Мөн аутизм болон хөгжлийн хоцрогдолтой холбоотой ч хүмүүс ирж үйлчлүүлдэг. Тэгэхдээ хамгийн ихээр чихрийн шижин, үе мөч, архаг шарх, гэмтэлийн шалтгаант элдэв өвчин зовиуртай хүмүүс дийлэнх хувийг эзэлж байна.

-Хэвтэн эмчлүүлэх үү?

-Үгүй. Хэвтэж эмчлүүлэхгүй. Тийм утгаараа олон улсад өөхнөөс ялгаж авч байгаа үүдэл эсийг практикт их хэрэглэж байгаа. Үйлчлүүлэгчид өөрт нь зовиур байхгүй. Ирээд эмчилгээгээ хийлгээд л гарна.

-Өөх авахад эрсдэл үүсэх үү?

-Үүдэл эсээр эмчилгээ хийх зорилгоор өөх ялгаж авах нь гоо сайхны тураах хагалгаа буюу өөх соруулах хагалгаанаас тэс өөр зүйл гэдгийг ойлгох хэрэгтэй. Мэдээж ажилбар учир өөр өөрийн хэмжээнд эрсдэл байнга л байдаг. Тэгэхдээ гоо сайхны өөх соруулах хагалгаа бүтэн унтуулгатай ордог. Мөн дийлэнх тохиолдолд нэг дор өөхийг их хэмжээтэйгээр авдаг. Үүнийгээ дагаад нэлээд эрсдэл байдаг байх. Харин үүдэл эсийн эмчилгээний үед нэг аяга цай төдий хэмжээтэй өөх авдаг, мөн ямар нэг байдлаар өөх соруулах автомат төхөөрөмж ашигладаггүй, бүтэн унтуулагтай бус хэсгийн мэдээ алдуулалттай хийдэг. Тэр утгаараа гоо сайхны зориулалттай өөх сорох хагалгаанаас өөр байдаг.

-Өөхийг ямар багажаар авдаг вэ?

-Эмч гараараа зориулалтын шприцээр авдаг. Ямар нэг автомат төхөөрөмж ашиглахгүй, цэвэр эмчийн өөрийн ур чадвар, гарын техник гэсэн үг.

-Унтуулж байж өөх авдаг уу?

-Том хүнд хэсгийн мэдээ алдуулалттай, хүүхдэд хийнэ гэвэл мэдээж бүтэн унтуулгатай байна. Манай байгууллагын дотоод бодлогоор эхний нэг, хоёр жил хүүхдэд энэ төрлийн эмчилгээ хийхгүй байя гэсэн төлөвлөгөөтэй байсан боловч хил хаасантай холбоотойгоор аутизмтай, хөгжлийн хоцрогдолтой гэх оноштой хүүхдийн эцэг эхчүүд маш ихээр хандаж байгаа.

-Үүдэл эсийн гаж нөлөө нь юу вэ?

-Ямар төрлийн үүдэл эсийг хаанаас, хэнээс аван, хэнд хэрэглэж байгаагаас шууд хамаардаг. Ер нь хамгийн гол нь хаанаас гаргаж авсан үүдэл эс вэ гэдэг нь хамгийн чухал байдаг. Дээр дурдсанчлан, үр хөврөлийн үеийн үүдэл эсийг олон улсад эмчилгээнд хэрэглэх гэж маш олон ородлого хийсан байдаг. Ихэнх тохиолдолд үр хөврөлийн үеийн үүдэл эсийн эмчилгээнд орсон хүмүүс хоргүй хавдар /тератом/-той болсон тохиолдол нэлээд бүртгэгдсэн байдаг. Учир нь гэвэл энэ үед эх үүдэл эсүүд маань хэт залуу байдаг. Мөн зохицуулах, хянахад маш хүндрэлтэй байдаг. Мөн дийлэнх тохиолдолд донорын үр хөврөлийн үеийн үүдэл эсүүд байдаг учир өөр хүний эд эс гэдэг утгаараа бас нэлээд асуудлыг дагуулж байдаг. Зарим тохиолдолд хүйн судас, ихсээс ялган авсан үүдэл эсийг, ясны чөмөг болон цуснаас ялган авсан үүдэл эсийг өөр хүнд хэрэглэх буюу мөн донор байдлаар өгөх тохиолдол байдаг. Энэ тохиолдлуудад яг эрхтэн шилжүүлэн суулгахтай адилхан суулгац ховхрох гэсэн аюул бас байдаг. Манай санал болгож байгаа эмчилгээ нь хүнээс өөрөө өөрийнх нь өөхнөөс үүдэл эс ялган буцаад түүгээрээ эмчлэх учраас ямар нэг байдлаар үүдэл эс талаас гарах эрсдэл бол байхгүй. Хэдийгээр тийм ч гэсэн бид эмчилгээгээ хийх дээ бүх үйлчлүүлэгчээ лабораторийн бүрэн оношлогоонд оруулсны дараагаар эмчилгээг хийж байгаа. Ингэснээр мөн эмчилгээний бүх үр дүнгээ хянах боломжтой.

-Энэ чиглэлээр танай эмнэлгийн эмч нар маш өндөр түвшинд бэлтгэгдсэн болов уу?

-Түрүүн хэлж байсанчилан манай эмнэлэг үндсэн гурван чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг байгаа. Лабораторийн чиглэлийг маань хариуцан ажиллаж байгаа эмч маань энэ салбарт тасралтгүй 32 жил ажиллаж байгаа туршлагатай эмч Ш.Эрдэнээ эмч байгаа. Өмнө нь ЭХЭМҮТ болон Онош-Мед лабораторид ажиллаж байсан. Үүдэл эсийн эмчилгээний чиглэлд манай зөвлөх эмчээр хүний гавьяат эмч П.Батчулуун ажилладаг. Зөвлөх маань Монгол Улсад анх элэг шилжүүлэн суулгах хагалгааг санаачилсан, элэг шилжүүлэн суулгах багийн тэргүүн дэд даргаар ажиллаж байсан, мэс заслын эмч, судасны мэс заслын эмч. А.Болор эмч маань мэс заслын эмчээр 10 гаруй жил ажилласан. “Гурван гал” эмнэлгийн мэс засал, мэдээгүйжүүлэг, унтуулгын тасгийн эрхлэгчээр олон жил ажилласан туршлагатай нэгэн байдаг. Мөн Б.Номинцацрал, Х.Хулан гэх Нүүр амны их эмч нар бий. Тэгээд миний бие, Япон улсын Жичигийн Анагаахын сургуульд үүдэл эс, түүний зохицуулга гэсэн чиглэлээр докторын зэрэг хамгаалсан.Үүдэл эсийн эмчилгээг бид тав ахлан, хариуцан ажиллаж байгаа. Нүүр амны их эмч нар маань амны хөндийн эмчилгээг хариуцан ажилладаг. Чихрийн шижинтэй хүмүүсийн буйл үрэвсэн, цаашлаад тулгуур эдийн үрэвсэл нь даамжирснаар шүд нь эрүүл байгаа хэдий ч унах шалтгаан болдог. Аман доторх яр шарх нь эдгэдэггүй. Тэгэхээр ийм хүмүүсийг эмчлэх бүх асуудлыг тэр хоёр эмч маань хариуцаж ажилладаг. Миний хувьд Үүдэл эс ялгах ажлыг хариуцдаг юм. Манай эмнэлгийн эмч нар бүгдээрээ Үүдэл эсийн эмчилгээний сургалтад Солонгос болон Туркэд мэргэжил дээшлүүлсэн. Дэлхийд үүдэл эстэй холбоотой хоёр том холбоо, байгууллага байдаг. Нэг нь үүдэл эсийн судалгааны нийгэмлэг, нөгөөх нь эмчилгээний нийгэмлэг. Миний бие энэ хоёр нийгэмлэгийн гишүүн. Манай эмч нар бүгдээрээ эмчилгээний нийгэмлэгийн гишүүд юм. Тэгэхээр бидний барьж байгаа стандарт, хэрэглэж байгаа тоног төхөөрөмж дэлхийн 30 оронтой яг ижилхэн.

-Үүдэл эсийг биеийхээ аль хэсэгт хийлгэж болдог вэ?

-Эрүүл хүн ч гэсэн үүдэл эсийн эмчилгээнд орох боломжтой. Эрүүлжин, дархлаа дэмжих, бодисын солилцоог эрчимжүүлэх зорилгоор хийлгэж болдог. Олон улсад энэ төрлийн үйлчилгээ нэлээд дэлгэрсэн. Дээр дурдсан өвчнүүдийн үед хийлгэж болохоос гадна гоо сайхны зориулалтаар мөн хийлгэдэг. Нүүр, хүзүү, гар гээд гоо сайхны зориулалтаар хүмүүс манайд ирж үүдэл эс хийлгэж байна. Үүдэл эс нь арьс цайруулж, сорвижилт, нөсөөжилт болон батга арилгадаг, нүхжилт арилгах болон багасгах үйлчилгээ үзүүлдэг.

-Сүүлийн үед үүдэл эсийн бүтээгдэхүүн гэж сурталчилж зарах болсон. Энэ нь үүдэл эсийн бүтээгдэхүүн байх боломжтой юу?

-Үүдэл эс агуулсан, шууд хэрэглэдэг бүтээгдэхүүн зарж байна гэж ярихыг сонссон. Үүдэл эстэй бүтээгдэхүүн буюу амьд эстэй бүтээгдэхүүн гэж байх боломжгүй. Яагаад гэвэл эс нь тодорхой орчинд л амьдардаг, өөрийн гэсэн амьдрах хугацаатай байдаг. Амьд эс урт хугацаагаар байх боломжтой хоёр л нөхцөл байдаг. Нэг нь амьд биед. Нөгөөх нь лабораторийн орчинд байдаг. Одоогоор яг амьд эстэй бүтээгдэхүүн гэж бол дуулаагүй. Хэрвээ үнэхээр амьд эстэй бүтээгдэхүүн гэж байдаг бол маш олон төрлийн химийн идэвхит нэгдэл агуулсан байх л боломжтой.

С.ОТГОНГЭРЭЛ

С.УЯНГА

Categories
мэдээ нийгэм

Шингэрүүлсэн хий нийлүүлдэг байгууллагуудыг шалгаж 841 зөрчил, дутагдлыг илрүүлжээ

Онцгой байдлын байгууллагаас улсын хэмжээнд шингэрүүлсэн шатдаг хийн станц, агуулах, автомашин хийгээр цэнэглэх станцуудад гал түймрийн улсын хяналтыг хэрэгжүүлэх төлөвлөгөөт бус хяналт шалгалтыг зохион байгууллаа.

Хяналт шалгалтад нийт 146 барилга байгууламжийг хамруулан, гал түймэр гарч болзошгүй 841 зөрчил дутагдлыг илрүүлж, хяналт шалгалт хийх явцад 216 зөрчлийг арилгуулсан. Бусад зөрчлүүдийг арилгуулахаар гал түймрийн улсын хяналтын байцаагчийн заавал биелүүлэх албан шаардлага 105, мэдэгдэл 28, танилцуулга 2-ыг бичиж эрх бүхий албан тушаалтанд хүргүүлж, биелэлтийг хангуулан ажиллалаа.Шалгалтын явцад барилга байгууламжийг шинээр барих, өргөтгөх, хийц, бүтээц, зориулалтыг өөрчлөх, гал түймрээс хамгаалах тоног төхөөрөмж суурилуулах, цахилгааны эх үүсвэрийн шугам сүлжээг шинэчлэхдээ эрх бүхий хуулийн этгээдээр галын аюулгүй байдлын магадлал хийлгэсэн зураг төслийг баримтлаагүй, MNS 5566:2020 стандартын дагуу гал унтраах багаж хэрэгслийг төлөвлөж байрлуулсан боловч байнгын бэлэн байдлыг хангаагүй, сав хөргөх зориулалттай төлөвлөгдсөн усан хангамжийн байнгын бэлэн байдлыг хангаагүй зэрэг зөрчил дутагдал нийтлэг илэрлээ гэж Онцгой байдлын ерөнхий газраас мэдээллээ.

Categories
мэдээ нийгэм

Тосонцэнгэлд тарваган тахлаар өвчилсөн хүний биеийн байдал хүнд байна

ЭМЯ-наас коронавирус цаг үеийн асуудлаар ээлжит мэдээллээ хийж, сэтгүүлчдийн асуултад хариуллаа.

Эрүүл мэндийн яамны тандалт, шуурхай удирдлагын хэлтсийн дарга Д.Нарангэрэл:

-БНСУ-д коронавирусийн халдвар авсан манай улсын найман иргэний биеийн байдал ямар байгаа вэ?

-БНСУ-д коронавирусийн халдвар авсан найман иргэн эмнэлэгт хэвтэн эмчлүүлж байгаа. Биеийн байдал нь дунд зэрэг байна.

-Завхан аймгийн Тосонцэнгэл суманд тарваган тахлын халдвар авсан иргэний биеийн байдал ямар байгаа вэ?

-Завхан аймгийн Тосонцэнгэл суманд тарваган тахлын булчирхайн хэлбэрээр өвчилсөн хүний биеийн байдал хүндэрч, уушгины хэлбэрт шилжсэн. Тухайн иргэн нь сумын эмнэлгээр хоёр удаа үйлчлүүлсэн. Мэргэжлийн баг ажиллаж байгаа. Биеийн байдал нь маш хүнд байна. Тухайн иргэний нэгдүгээр хавьтал 25 хүн байгаа. Тэдгээр хүмүүст шинжилгээ хийхэд сөрөг гарсан

.

Categories
мэдээ цаг-үе

М.Батболд: Өмнө нь би “Фауст”-ын найруулагч байсан бол одоо боол нь болчихсон

Театрын урлагт дурлагчид тун удахгүй “Фауст”-ыг шинээр мэдрэх нь. Найруулагч нь “Альфа” постдрам театрын ерөнхий найруулагч М.Батболд. Ардын жүжигчин Г.Мягмарнарангийн хүү, өндөр босготой ГИТИС (Москва хотын театр урлагийн академи)-ийн төгсөгч, өмнө нь “Фауст”-ыг тайзнаа тавьсан гэдгээр нь урлагийнхан бол энэ эрхмийг андахгүй. Шинэ театр байгуулсан залуу найруулагчтай “Фауст”-ын тухай, Монголын театрын дэлхийд гялалзах боломжийн тухай яриа өрнүүллээ.

-“Альфа” постдрам театр “Фауст”-аар нээлтээ хийхээр болсон гэж сонслоо. Постдрам гэж хаанаас гаралтай урсгал вэ?

-Германаас гаралтай XIX зууны дунд үеэс үүссэн, орчин үеийн театрын урсгал байгаа юм. Германд үүсч, Европт дэлгэрээд1990-ээд оны дунд, сүүл үеэс Оросын театрын урлагт нэвтэрсэн, товчхондоо ирээдүйн театр гэсэн үг л дээ.

-Та өмнө нь “Фауст”-ыг найруулж байсан. Энэ удаа “Фауст”-ыг дахин барьж авч, театрынхаа нээлтээр урлагт дурлагчдад хүргэх болсон шалтгаан тань сонирхол татаж байна. Театр байгуулаад ажиллана гэдэг том зориг, үзэгчид алга ташаад угтаж авна гэсэн итгэл бат нот байна уу?

-“Фауст”-ыг анх найруулах үед хүмүүст хүрэх болов уу гэсэн айдас байсан л даа. Гэтэл ихэнх үзэгч алга ташиж хүлээж авсан. Нийгмийг чирч явдаг, урлагт хайртай үзэгчдээс “Театрын цоо шинэ үзэгдэл байна. Цааш нь хөгжүүлээрэй. Үзэх хэрэгцээ байна шүү” гэсэн үг сонсоод олзуурхсан. Монголын үзэгчид аль хэдийнэ дэлхийн үзэгчид болчихсон. Үзэж, харж, ойлгож, мэдэрч байгаа зүйлүүд маань хавтгай болчихсон гэдэг утгаараа. Өөрийн гэсэн театр байгуулахыг найруулагч бүр мөрөөддөг. Нөгөө талд хэрэгцээ байна. Мэдээж ганц миний шийдвэр биш.Олон хүний дэмжлэг бий. Нийгмийн захиалгаар байгуулагдсан ч гэж хэлж болно. Театрынхаа нээлтийг Mike Bartlett-ийн“Love LoveLove” жүжгээр хийе гэж шийдээд сургуулилтаа эхэлчихсэн ажиллаж байгаад сүүлд “Фауст” дээр тогтсон. “Фауст” бол дэлхийн уран зохиолын ноён оргил, хоёр дахь “Библи” гэгддэг. Театр өөрийн гэсэн амбицтай, “Фауст” ч өөрийн гэсэн амбицтай. Ингээд л шийдчихсэн.

-“Фауст” жүжиг Москвагийн театрт урлагийн академи төгсөхөд дипломын ажил тань байсан. Дараа нь та Монголынхоо үзэгчдэд хүргэсэн. Одоо гурав дахь удаагаа найруулаад сууж байна. Удахгүй үзэгчидтэй уулзах “Фауст” өмнөх хоёроосоо яг ямар ялгаатай байх бол?

-Гурав дахь тавилтын тухайд шийдлийн хувьд ч, тоглох бүрэлдэхүүний хувьд ч өөрчлөгдөж байгаа. Учир нь “Фауст” гэх жүжиг миний хяналтаас гарсан. Өмнө нь би “Фауст”-ын найруулагч байсан бол одоо боол нь болчихсон. Энэ жүжиг өөрийн амьтай, амбицаа өөрөө тодорхойлж, үзэгчээ өөрөө сонгож байна.

-Зохиолчид “Дүрүүд маань миний хүссэнээр амьдардаггүй” гэж хэлдэгтэй агаар нэг сонсогдож байна. “Фауст”-аар шатаж, шаналж, амьдарсан хүнээс л ийм үг гарах байх…?

-Би наймдугаар ангидаа уран зохиолын хичээлийн даалгавраа хийх гэж “Фауст”-ыг анх уншиж байсан юм. Тэр үед юу ч ойлгоогүй. Анагаахын сургуулийг сэтгэл зүйчээр төгсөж, сэтгэцийн эмчээр ажиллаж, эцэст нь Москва явлаа. Тэнд найруулагчаар суралцаж байхдаа орос хэлээр уншаад ойлгосон. Сэтгэл зүйчийн мэргэжил эзэмшиж, найруулагчаар сурч байсан нь нөлөөлсөн байж магадгүй.

-Фауст аз жаргалыг хайсаар, насан эцэслэснийхээ дараа аз жаргалын шалтгаан нь өөрөө байсан тухай олж мэддэг. Энэ агуулгыг харахаар “Өөрөө өөртөө гэрэл бол” гэсэн Буддагийн үг санаанд буусан. Таны “Фауст”-ын талаарх сэтгэгдэл ч ийм мэдрэмж төрүүлсэн…?

-“Фауст” бол Библийн л нэг хувилбар шүү дээ. Библийг арай өөрөөр, утга уран зохиол руу оруулаад бичсэн зохиол. Цаашлуулж ухвал “Фауст” –аас Будда ч харагддаг. Ер нь үндсэн шашин гэж байдаггүй, системийн онол л гэж бий. Системийн онол буюу учир шалтгааны шинжлэх ухаан, гүн ухаан, физик, математик гээд яривал “Фауст”-ыг аль ч талаас нь тайлбарлаж болно. Миний хувьд буддын талаас нь тайлбарлая гэж бодсон. “Фауст”бол аз жаргалыг яаж олох вэ гэсэн урт эрлийн тухай өгүүлэл. Хүн бүр аз жаргалыг хайдаг. Хүн төрөлхтөн аз жаргалаа янз бүрийн аргаар хайж яваа. Сайн найз, архи дарс, нууц амраг гээд аз жаргалыг юм бүрээс хайж байна. Аз жаргалд хүрэхийн тулд Харвард төгсөх шаардлагагүй, тэрбумтан болох гэж хамгаа мартан зүтгэх ч хэрэггүй, зөрж өнгөрсөн хүнийг шалтгаангүйгээр хайрлах сэтгэл зүйтэй л бай гэсэн санаа “Фауст”-ын амин сүнс. Мефистофел гэгч чөтгөр үхэн үхтлээ аз жаргалыг хайгаад олоогүй Фаустын сүнсийг дагуулан аялж, аз жаргал хажууханд нь байсныг л харуулдаг.

-Таны өмнөх найруулга дээр С.Болд-Эрдэнэ жүжигчин Фаустын дүрийг бүтээсэн. Энэ удаа ч дахиад бүтээх нь. Фауст бол Болд-Эрдэнэ, Болд-Эрдэнэ бол Фауст болчихжээ…?

-Фауст гүн ухааны дүр. Миний хувьд ийм гүн ухааны дүрийг бүтээх хэмжээний жүжигчин Монголд С.Болд-Эрдэнэ ахаас өөр байхгүй санагддаг. Хэрэв Л.Жамсранжав агсан амьд сэрүүн, ид насны гялалзаж явсан бол энэ дүрийг гайхамшигтай бүтээж чадна.

-Мефистофелийн дүрийг өмнө нь Л.Баттулга (Аглуу) жүжигчин бүтээсэн, одоо жүжигчин Т.Бархүү бүтээх юм байна. Аглуугийн бүтээсэн Мефистофель ямар болсон бэ, Бархүүгээс юу хүлээж байгаа вэ?

-Мефистофелийн дүрийг тухайн цагийнхаа хамгийн шилдэг, гайхалтай уран сэтгэмжтэй жүжигчид бүтээсээр ирсэн түүхтэй. Маш егөөтэй, хөдөлгөөнтэй, их уран дүр. Аглуу /Л.Баттулга/ ах уран сэтгэмжийн хувьд гайхалтай, егөө юморийн хаан шүү дээ. Өөрийнхөө уран сэтгэмжээр дүрээ мундаг бүтээсэн. Би бүр анх хойно оюутан байхдаа Аглуу ах, Бархүү хоёрыг Мефистофель гээд харчихсан явсан юм. Хоёулаа өөр өөрийн гэсэн өнгө төрхтэй Мефистофелийг гаргах нь тодорхой байсан л даа. Театр бол байнга өсөн дэвжиж, тасралтгүй хөгжиж шинчлэгдэж явдаг хэцүү платформ. Хүн нэг үзсэн киногоо ахин үзэхийг хүсдэггүй бол жүжиг тийм биш. Жишээ нь “Фауст”-ыг нэг удаа үзсэн хүн ахиад үзэхдээ өөрийг, шинийг олж харж кайф авах ёстой. Найруулагч байнга харах өнцгөө шинэчлэхгүй бол гараас нь бүтээл гарахгүй. Найруулагч нь жүжгээ тухайн цаг үетэйгээ холбоод, шинэчлээд явбал үзэгчид уйдахгүй, улам шимтэн үзсээр байдаг. “Ковид-19” дэлхийг өөрчилчихлөө. Хүн төрөлхтөн аз жаргалыг дахин шинээр харж, хайж эхэлсэн. Яг ийм үед “Фауст”-ыг дахин төрүүлэх шаардлага байсан юм. Ингэхдээ найруулга, шийдэл, бүрэлдэхүүний хувьд цоо шинэ түвшинд очих ёстой гэж хараад Т.Бархүүг сонгосон.Тэс өөр, их сонин, өвөрмөц, шинэлэг дүр төрхтэй Мефистофел гарч ирж байна. Маргарита маань өөрчлөгдсөн. СУИС төгссөн, уран гимнастикаар хичээллэдэг С.Цэлмүүн гэж жүжигчин энэ дүрийг бүтээнэ. Шив шинэ жүжиг дээр ажиллаж байгаа юм шиг л санагдаж байна. Ийм мэдрэмж төрнө гэж хүлээж байгаагүй л дээ.

-Бичсэн хугацаанаас эхлээд л “Фауст” сонирхол татдаг. Гёте энэ зохиолоо жаран жил бичсэн гэдгийг бол хүн бүр мэднэ. Та энэ бүтээлтэй холбоотой өөр олон сонин баримт олж үзсэн байх. Гойд сэтгэгдэл төрүүлснээс нь манай уншигчидтай хуваалцаач?

-Гётегийн энэ бүтээл нөгөө талаасаа зөгнөлт зохиол. Дэлхийн гуравдугаар дайны талаар бичсэн байх жишээний. Хүн төрөлхтөн маш олон шаттай дайнуудыг туулсны эцэст дэлхий сөнөх хэмжээний дайныг амсана гэж бичсэн байдаг. Хүмүүсийн бүтээсэн хиймэл хүн хүн төрөлхтөнд сонин, хачнаар нөлөөлнө гэх мэт хэсэг гардаг. Коммунизмыг жинхэнэ утгаар нь XXV зуунд байгуулна, тэр үед хүмүүс бүгд гэгээрнэ, хайр бол цорын ганц арга зам гэдгийг ойлгоно гэх мэтээр бичсэн нь ч бий.

-Таны үзсэн “Фауст”-уудаас дуу алдуулам онцгой нь дэлхийн аль улсын ямар найруулагчийнх байсан бэ?

-Миний үзсэн “Фауст” дундаас хамгийн их таалагдсан нь Английн нэг найруулагчийн Москвад тавьсан “Фауст”. Хөгжим нь бүр онцгой. Жинхэнэ Фаустын зүрхний цохилтоос гарсан хөгжим яг мөн байна гэсэн мэдрэмж төрсөн. Тэр хөгжим надад “Фауст”-ыг тавихад маш том нөлөө үзүүлсэн. Санкт Петербургт үзсэн “Фауст”-д Мефистофелийг сэтгэцийн эмчийн дүрээр, Фаустыг өвчтөний дүрээр гаргасан нь сонирхолтой шийдэл шиг санагдсан. Нэг зүйлийг сонирхуулж хэлэхэд, ирэх жилийн долдугаар сард “Фауст”-ыг англи хэлээр тавина. Жуулчдад үзүүлнэ гэсэн бодолтой яваа. Манай улс түрүү жил гаднаас нэг сая жуулчин хүлээж авсны 250 мянга нь зуны цагт компаниудаар дамжин ирсэн байна лээ. Дор хаяж 30 мянгад нь жүжгээ үзүүлмээр байна. Зуны жуулчдын аялал үндэсний урлагийн цөөн хөтөлбөр сонирхож, хөдөө явах гэсхийгээд дуусдаг. Бид гадны жуулчдад Монголынхоо талаар ерөнхийдөө нүүдэлчин ард түмэн шүү гэсэн ойлголт л өгдөг.

-Тэгвэл “Альфа” театр ирэх зун сонгодог урлагаар монголчууд ямар төвшинд хүрснийг харуулах нь ээ?

-Гадны жуулчид монголчууд дэлхийн театрын урлагт аймар зэрэгцэж явааг мэдрээд буцна гэдэгт итгэлтэй байна.

-Орчин үеийн театр гэхээр олон хүнд сүүлийн үеийн өндөр технологийн хүчийг харуулсан сүрлэг тайз энэ тэр гээд өнгөн талын төсөөллүүд буугаад байх шиг анзаарагддаг. Орчин үеийн театрын урлаг юугаараа гоцгойд, өөр өвөрмөц вэ?

-Дэлхийн театрын хөгжлийн түвшинд Монгол улс очих ёстой гэж ирээд яривал техник технологи чухал биш. Найруулга, сэтгэлгээ, сэтгэмж л хамгийн чухал. Дэлхийн театрууд ч ялгаагүй, ийм. Зарим хүн хэлдэг л дээ, “Технологи нь байвал сайн жүжиг хийнэ, даанч манай Монголд тийм боломж нь алга” гэж. Үгүй л дээ, технологи чинь өөрөө оюун сэтгэлгээ, сэтгэмж дээр тогтдог. Дэлхийн театрын хөгжил сэтгэлгээндээ, найруулгандаа, сэтгэмж бодомжиндоо байдаг гэдгийг л би харуулах гэсэн юм.

-“Альфа” театрын дараагийн жүжгийн тов гарсан уу. Найруулахаар төлөвлөчихсөн ямар жүжгүүд байна. Хэзээ нэгэн цагт заавал тайзнаа амилуулна гэж бодож явдаг зохиолоо сонирхуулаач?

-Манай театрын жилийн төлөвлөгөө гарсан. “Турандот гүнж”, Mike Bartlett”-ийн “Love Love Love” жүжгийг тавихаар төлөвлөсөн. Дараа жил “Мастер Маргарита”, М.Булгаковийн “Нохойн зүрхтэн” жүжгийг найруулах бодол бий. Шекспир найруулагчийг их задалж өгдөг. Мэдээж найруулагч болгон “Гамлет”-ийг хийхийг хүсдэг. Хэзээ нэгэн цагт “Гамлет”-ийг тайзнаа тавих байх аа (инээв).

-“Фауст” жүжгээ дотоодын уралдаан фестивальд сойх уу?

-Тийм бодолгүй байгаа.

-Яагаад?

-Миний цаашдын зорилго бол олон улсын фестивалиудад жүжгүүдээ сойх. Англи хэлээр жүжгээ тавихаар бэлдэж эхэлсэн минь цаанаа ийм учиртай. Дэлхийн театрын урлаг гэж томоор харвал монголчууд сэтгэлгээ, сэтгэмж, ур чадвар гээд юугаараа ч дутахгүй. “Фауст” өөрөө өөрийнхөө амбицыг тодорхойлчихсон гэж би түрүүн хэлсэн дээ. “Фауст” олон улсын ямар фестивальд орохоо өөрөө сонгож байна. Би “Фауст”-аа Гётегийн нэрэмжит Германы фестиваль, Европын театрын фестивалиудад сойж байгаа. “Фауст” бол олимпийн наадамд сойж байгаа тамирчин. Олимпод сойж байгаа тамирчныг сумын наадамд барилдуулж болдоггүй биз дээ.

Э.АНХЗАЯА

Categories
мэдээ нийгэм

Их эеийг энэ сарын 19-нд хийхээр товложээ

МҮБХ-ны Цэцдийн зөвлөлийн хурал бямба гаригт Монгол бөхийн өргөөнд болсон байна. Хуралд Цэцдийн зөвлөлийн 47 гишүүн оролцож, МҮБХ-ны ээлжит 5-р Их Эеийг есдүгээр сарын 19-ны өдөр хуралдуулахаар товлож баталлаа. Тус хурлаас ээлжит 5–р Их Эеийг зохион байгуулахад бэлдэх ажлын хэсгийг 11 хүний бүрэлдэхүүнтэйгээр сонгон батлав. Ажлын хэсгийн ахлагчаар дархан аварга Х.Баянмөнх, гишүүдээр улсын арслан Д.Ганхуяг, улсын гарьд Б.Гантогтох, Д.Рагчаа, И.Доржсамбуу, улсын заан Ц.Магалжав, улсын начин С.Эрхэмбаяр, Д.Жанчивдорж, бөхийн зүтгэлтэн Ү.Хүрэлбаатар, Л.Ням, МҮБХ-ны менежер С.Гантөр нар ажиллах юм. Мөн МҮБХ-ны ээлжит 5-р Их Эед төлөөлөгч сонгох журмыг хэлэлцэн тодорхой өөрчлөлт оруулжээ. Үүнд: -21 аймаг тус бүрээс 8 төлөөлөгч (бүгд 168) -Налайх, Багануур дүүрэг тус бүрээс 3 төлөөлөгч (бүгд 6) -Монголын үндэсний бөхийн аварга цолтой 12 бөх шууд орно. -Жаяг дэгийн багаас засуул 5, бөхийн судлаач 2, гарын даа 3, тайлбарлагч 2, зүтгэлтэн 2 (бүгд 14 төлөөлөгч) Нийтдээ 200 төлөөлөгч оролцохоор тогтож, хуралд ирсэн төлөөлөгчдийн 100 хувийн саналаар баталлаа. Мөн МҮБХ-ны Цэцдийн зөвлөлийн гишүүдээс бөхчүүд, бөхийн хорхойтон, үзэгч түмэн, дэмжигчдэдээ хандан уриалга гаргасан байна.

Categories
мэдээ нийгэм

А.Амбасэлмаа: 421 хүний шинжилгээний хариу сөрөг гарсан

ХӨСҮТ-ийн Тандалт, судалгааны албаны дарга А.Амбасэлмаа, “9-р сарын 6-ны 421 хүнд шинжилгээ хийхэд коронавирус илрээүй. 8-р сарын 24-нд Токио-УБ-ын онгоцоор ирсэн 224 хүн, Алтанбулагий боомтоор ирсэн 20 хүн, Замын-Үүдэд тусгаарлагдсан 107 хүнээс коронавирус илрээгүй.

ХӨСҮТ-д 14 хүн эмчлэгдэж байгаагаас найман хүний бие хөнгөн, 6 хүний бие хүндэвтэр байна. Манай улсад батлагдсан 310 тохиолдол байгаагийн 16 нь сувиллалд, гэрийн ажиглалтад 15 хүн, 255 хүний ажиглалт тандалтын хугацаа дууссан байна

Categories
онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Л.Хангай: Оросоос Хятад руу нийлүүлэх хийн хэмжээг 130 тэрбум шоо метрт хүргэхээр ярилцаж байгааг “Газпром”-ын удирдлага ярьсан


ОХУ-аас БНХАУ-руу Монголын нутгаар дамжуулан хий нийлүүлэх хоолой барих асуудлаар саяхан манай Засгийн газрын ажлын хэсгийнхэн Оросын “Газпром” НХН-ийн удирдлагатай хамтран цахим хурал хийж ажлынхаа явц, цаашдын үйл ажиллагааны чиглэлийг тохиролцсоны дээр тодорхой баримт бичигт ч гарын үсэг зурсан. Үүнтэй холбогдуулан Монгол Улсаас ОХУ-д суух Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд асан Л.Хангайтай ярилцлаа.

-Хэдэн өдрийн өмнө Шадар сайд Л.Содбаатар тэргүүтэй Засгийн газрын ажлын хэсгийнхэн ОХУ-ын “Газпром” НХН-ийн удирдлагатай хамтарсан цахим хурал хийсэн тухай мэдээ цацагдлаа. Хоёулаа ярилцлагаа үүнээс эхлэх үү?

-Энэ цахим хурлыг ОХУ-аас БНХАУ-д жилдээ 50 тэрбум шоо метр хий дамжуулах хоолой манай улсын нутаг дээгүүр баригдах төслийн ажил бодит биеллээ олоход чиглэгдсэн чухал алхам гэж хэлж болно. Хуралд Оросын талыг “Газпром” НХН-ийн дарга А.Миллер даргалж, манай Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх оролцож үг хэлсэн нь түүнд аль аль тал нь ихээхэн ач холбогдол өгч байгааг харууллаа.

-Уг хурлаар ямар асуудал хэлэлцэж, ямар тохироонд хүрсэн бэ?

-Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхийн өнгөрсөн оны 12 дугаар сард ОХУ-д хийсэн албан ёсны айлчлалын үеэр Харилцан ойлголцлын Санамж бичигт гарын үсэг зурснаас хойших хугацаанд хоёр тал хийсэн ажлаа танилцуулж, цаашдын үйл ажиллагааны чиглэлийг тохирсон. Үүнээс гадна хийн хоолой барих төслийг хэрэгжүүлэх ажлын хүрээнд төслийн ТЭЗҮ боловсруулах тусгай зориулалтын компани байгуулах тухай баримт бичигт гарын үсэг зурсан. Тэгэхээр тусгай зориулалтын компани байгуулах ямар шаардлагатай юм бэ гэдэг талаар товч тайлбар хийе. Олон улсын практикт томоохон төсөл эхлүүлэхдээ тодорхой төсөл хэрэгжүүлэх, хэлцэлд зээлдэгчээр оролцох, актив хөрөнгийн аюулгүй байдлыг хангах, эрсдэлийг хуваалцах гэх мэт зорилгоор тусгай зориулалтын компани (Special Purpose Vehicle, SPV) байгуулдаг юм билээ. Мэдээнд хоёр тал хамтран компани байгуулна гэжээ.

Ийм компанийг байгуулахад ер нь хамтрах шаардлагатай эсэх, хэрэв хамтрах болбол ямар хувь хэмжээгээр гэдгийг сайтар бодох хэрэгтэй.

-Цахим хурал болсон тухай мэдээнд “Газпром” НХН болон “Эрдэнэс Монгол” ХХК-ийн хооронд нууцлалын гэрээ байгуулахаар болов гэсэн байсан. Энэ ямар учиртай юм бол?

-Тийм байна лээ. Хоёр компанийн хооронд нууцлах зүйл байна гэж үзвэл ийм гэрээ мэдээж байгуулж таарна. Компаниудын л хоорондын асуудал шүү дээ.

-Манайхаар дайрах хийн хоолойг барих асуудлыг “Эрдэнэс Монгол” ХХК хариуцах болсон гэж ойлгож болох уу?

-Засгийн газар энэ асуудлыг “Эрдэнэс Монгол” компанид хариуцуулахаар шийдвэр гаргасан. Энэ бол маш зөв.

Оросын талаас хий худалдах “Газпром”, Хятадын талаас хий худалдан авах CNPC гэдэг дэлхийн хэмжээний хоёр аварга компанитай Монголын хамгийн том компани л хэлэлцээ хийх нь зохимжтой.

“Эрдэнэс Монгол” компани нь томоохон төсөл боловсруулж гадаадын хөрөнгө оруулалт татах зорилготой бөгөөд шууд Засгийн газарт харьяалагддаг. Гадаадын туршлагаас ч харсан ийм бизнес төслийг ямар нэгэн яам, агентлаг хэрэгжүүлдэггүй. Төр, засаг харин зохих эрх зүйн орчинг бүрдүүлж, шаардлагатай норм, нормативуудыг баталж өгдөг. Ийм том ажилд мэдээж төр, засгийн зүгээс янз бүрийн дэмжлэг хэрэгтэй болно. Харин төр, засаг тухай бүр нь цаг алдалгүй асуудлуудыг нь шийдвэрлэж байх юм бол ажил саадгүй явна.

-Манайхаар дайран өнгөрөх энэхүү хийн хоолойг яаж санхүүжүүлж, хэн барих юм бэ?

-Энэ бол хамгийн чухал асуудал. Юуны өмнө бусад орны туршлагыг судлах хэрэгтэй. Манайхан Украиныг жишээ болгон их ярьдаг. Тэдний нутгаар дайрах хийн хоолойг Украин болон ОХУ хамтдаа нэг улс байх үед буюу ЗХУ-ын үед баригдсан тул тэдний хооронд өмчлөл, үнэ тарифаас эхлээд маргаан тасардаггүй. Гэтэл дэлхий дээр бас өөр туршлага бишгүй бий. Жишээ хэлье л дээ. Тунис улс Алжираас өөрийн нутгаар дамжуулан Итали улсад хий нийлүүлэх хоолойтой. Тунисын нутгаар өнгөрөх хий дамжуулах хоолой барих зардлыг Италийн тал гаргасан. Уг хоолой ашиглалтад орсноос хойш 25 жилийн дараа Тунисын мэдэлд бүрэн шилжих нөхцөлтэй. Хоолойн ашиглалтыг Тунис-Италийн хамтарсан компани хариуцдаг. Нутаг дэвсгэрээ ашиглуулсны төлбөрт дамжуулсан хийн тодорхой хувьтай тэнцэх транзитын төлбөр (Т ransit Fee) авдаг. Энэ нь дамжуулсан хийн таван хувьтай тэнцдэг юм байна.

Словак улс нутаг дэвсгэр дээгүүрээ өнгөрөх хий дамжуулах хоолойг өөрөө санхүүжүүлэн барьж хоолойн ашиглалттай холбоотой бүх зардлыг хариуцдаг. Уг хоолойгоор хий тээвэрлэсний төлбөр (Transportation Fee) авч түүнээсээ хоолой барьж байгуулах, ашиглахтай холбогдох зардлаа нөхөөд одоо ашгаа авдаг юм байна.

Балтын тэнгисийн ёроолоор тавигдсан Nord Stream хоолой байна. Түүнийг Оросын “Газпром” (51%), Германы Wintershall (15.5%) болон E.ONRuhrgas (15.54%), Голландын Gasu-nie (9%), Францын GDF Suez (9%) компаниудын хамтран байгуулсан олон улсын Nord stream AG компани эзэмшдэг.

Мөн гурван талын хамтарсан компани байгуулаад гадаадын болон олон улсын банк, санхүүгийн байгууллагуудаас зээл аваад ажиллах боломжтой. Манайхан Орос, Хятадын талтай хэлэлцээ хийхээсээ өмнө энэ мэт туршлага, боломж, хувилбаруудыг судалж өөрсдийн байр сууриа боловсруулах байх. Монголын нутгаар дайран өнгөрөх хийн хоолойг оросууд барих сонирхолтой байдаг. Энэ нь бас аргагүй. Яагаад гэвэл нэгдүгээрт, хятадууд хийгээ өөрийн хил дээр буюу Монгол-Хятадын хилийн нөхцөлөөр авна гээд байгаа. Нөгөө талаар өнгөрсөн оны 12 дугаар сард “Сибирийн хүч-1 ” хоолойг барьж дуусгаад ашиглалтад өгсөн Оросын компаниуд /олон мянган ажилчин, өндөр үнэтэй тусгай зориулалтын хэдэн мянган техниктэй/, дээр нь хий дамжуулах ган хоолой хийдэг үйлдвэрүүдээ ажилтай болгох хэрэгтэй. Гэтэл бас Хятадын компаниуд манайхаар өнгөрөх хоолой барих ажилд оролцох сонирхолтой байна. Тэдэнд ийм хүч, бололцоо бий гэдэгт эргэлзэх зүйл байхгүй л дээ. Монголын компаниудад хийж гүйцэтгэх ажил мундахгүй гэж бодож байна. Гадаадын компаниуд ирж ажиллалаа ч гэсэн нарийн мэргэжлийнхээс бусад ажилчдаа манайхаас авч таарна. Хийн хоолойг барих ажлаас болон хоолой тавигдсанаас хойш манайхны хүртэх унац, ашгийн талаар өмнө нь олон удаа бичсэн тул энд давтан яриад хэрэггүй биз.

-Энэ төсөлд хэдэн долларын хөрөнгө оруулалт шаардлагатай вэ. Танд энэ талаар мэдээлэл байна уу?

-УИХ-ын гишүүн Д.Цогтбаатар Гадаад харилцааны сайд байхдаа Монгол Улсын нутгаар дайран өнгөрөх 1,100 км урттай хийн хоолойг барихад 4-6 тэрбум ам.долларын хөрөнгө оруулалт шаардагдана гэж ярьж, бичсэн байдаг. Сүүлийн үед хэвлэлд гарч байгаа материалуудыг үзээд байхад Оросууд Хятадад нийлүүлэх хийг эхэндээ манайд харьцангуй ойр байдаг Эрхүү муж дахь ордоос, цаашдаа Хойд мөсөн далайн ойролцоох Ямалын ордоос хоолой барьж татах юм байна. Орд газруудад өрөмдлөг хийж хий олборлох, цэвэршүүлэх, өндөр даралтын шахуургын станцууд болон ажилчдын суурин барих, эзгүй тайга, намаг дундуур хэдэн мянган километр хоолой тавихад нийтдээ 50-100 тэрбум ам.доллар шаардагдах болно гэж шинжээчид бичсэн байх юм билээ. Бас тэгээд Хятадын тал өөрийн нутаг дээрээ хоолойгоо тавина. Ингэж бодохоор энэ бол гурван орныг хамарсан үнэхээр том мега төсөл. Энэ дашрамд тэмдэглэхэд, 1956 онд ашиглалтад орсон гурван орныг холбосон УБТЗ бас яах аргагүй мега төсөл байсан юм.

Нэмж бас нэг зүйлийг хэлэхэд, Эрхүү мужийн захиргаа ийм санал дэвшүүлж байсан юм. Хийн хоолой барих гэж асар их газар шорооны ажил болдог тул нэг мөр хамтад нь төмөр зам, хурдны авто зам, өндөр хүчдэлийн шугам, өндөр хурдны шилэн кабель тавья гэж.

Одоо байгаа төмөр зам болон авто зам зүүн тийш ихэд хазайж Улаан-Үд хотоор дайрдаг. Гэтэл Эрхүүгээс шууд улсын хил хүртэл тавих юм бол харьцангуй богино болно, хөрөнгө, хугацаа ч хэмнэгдэнэ. Транссибирийн төмөр замын хамгийн ачаалалтай (олон даваатай учраас) хэсгийн ачаалал ч багасах гэнэ. Бас л бодууштай санал.

-Хийн хоолой манай нутгаар тавигдах юм бол төмөр замын адил төмөр тор татаж Монголыг хоёр хуваана, хоолойн аюулгүй байдлыг хангахаар Оросоос зэвсэгтэй хамгаалалтынхан ирж байрлана гэж зарим хүн ярьж бичиж байна. Энэ талаар та юу гэх бол?

-Ийм зүйлийг мэдэхгүй хүмүүс нь бичээд байна уу, эсвэл мэддэг ч ямар нэгэн шалтгаанаар хоолой бариулах сонирхолгүй хэсэг бүлгийн төлөөлөл албаар ингэж бичээд байна уу би ойлгохгүй байна. Улс хоорондын хийн хоолой нь магистраль шугам учраас газар доогуур тавигддаг. Дээгүүр нь тариа ногоо тарих, мал бэлчээхэд ямар ч саадгүй, тэр ч байтугай зам тавихыг хүртэл зөвшөөрдөг. Аюулгүй байдлыг нь видео камер, дрон зэргээр хянадаг болсон юм билээ.

-Сүүлийн үед хятадууд Оросоос хий авахгүй, өөрсдөө хийн томоохон орд газар нээсэн. Тиймээс манайхаар дайрах хоолой баригдахгүй гэж бичиж байна. Энэ талаар тодруулахгүй юу?

-За би нэг их мэдэмхийрээд яах вэ. Хэвлэлд гарсан албаны зарим хүний хэлсэн үг, нийтлэгдсэн материалыг эш татъя. Өнгөрсөн зургаадугаар сард А.Миллер “Газпром” НХН-ий хувьцаа эзэмшигчдийн хурлын дараагаар өгсөн ярилцлагадаа Хятадын хийн хэрэгцээ 2019 онд 300 тэрбум шоо метр байсан. 15 жилийн дараа энэ тоо хоёр дахин нэмэгдэх төлөвтэй байгаа учраас бид хоолойгоор нийлүүлэх хийн хэмжээгээ 130 тэрбум шоо метрт хүргэхээр тэдний талтай ярилцаж байгаа гэсэн байна. Бас Хятадын хэвлэлүүдэд ч иймэрхүү мэдээ нийтлэгдсэнийг интернетээс уншиж болно. Гэхдээ асуудал байна уу гэвэл бас байна. Яагаад гэвэл Төв Азийн болон Арабын орнууд, АНУ, Мьянмар гээд Хятадад хий нийлүүлэх сонирхолтой орон олон байдаг. Эцсийн шийдвэрийг худалдан авагч болох хятадын тал л гаргана. Хамгийн чухал нь найдвартай байдал болоод үнийн асуудал. Хийг Оросоос хоолойгоор авах нь илүү хямд болох талтай, тэр тусмаа манайхаар дайруулбал бүр хямдарна. Бодит байдал нь ийм л байгаа.

-Эцэст нь асуухад та энэ төсөлд ямар оролцоотой байна?

-Хийн хоолойн тухай идэвхтэй яригдаж эхлэхээс өмнө Монгол-Орос-Хятадын эдийн засгийн коридор байгуулах хөтөлбөрийн төсөл боловсруулах, дараагаар нь хийн хоолойн талаар яриа хэлэлцээ хийж эхлэхэд холбогдох эрх бүхий хүмүүст зөвлөж, зарим уулзалт, хэлэлцээ, хурал, баримт бичгийн төсөл боловсруулахад оролцож байлаа. Одоо бол санаа оноо хэлэх, Элчин сайдаар ажиллаж байсан, хааяа олон улсын хуралд уригдан оролцдог хүний хувьд энэ ажилд хэрэг болох өөрийн танил гадна, дотны хүмүүстэй уулзалт, арга хэмжээ зохион байгуулах зэргээр оролцож болох юм.

Б.БАТ

Categories
мэдээ нийгэм

15 настай хүүхэд машин жолоодож яваад осол гаргаж дөрвөн хүүхэд гэмтжээ

Өнгөрсөн ням гарагийн шөнө 01 цаг 50 минутын үед Баянзүрх дүүрэгт Toyota Prius маркийн автомашин гэрлийн шон мөргөсний улмаас автомашинд зорчиж явсан дөрвөн хүүхэд гэмтжээ.

Уг машиныг 15 настай хүүхэд жолоодож явсан бөгөөд ослын улмаас жолооч 15 настай, эрэгтэй Т, зорчигч 14 настай, эрэгтэй Н, 15 настай, эрэгтэй Д, 12 настай, эрэгтэй Г нар гэмтсэн байна. Хэргийг шалгаж байна.

Өнгөрсөн амралтын өдрүүдэд Тээврийн цагдаагийн алба нийт 581 дуудлага мэдээлэл хүлээн авснаас зам тээврийн ослын шинжтэй 416 дуудлага мэдээллийг хүлээн авчээ. Ослын улмаас 13 хүн гэмтсний 8 хүүхэд бөгөөд ноцтой зам тээврийн ослын улмаас орон нутагт нэ хүний амь нас хохирчээ.

Мөн өдрүүдэд согтуугаар тээврийн хэрэгсэл жолоодсон 72 жолоочийг илрүүлж ажилласан бөгөөд давуу эрх бүхий явган зорчигчид гарцан дээр зам тавьж өгөөгүй 162 жолоочийг МУ-ын ЗТХ-ийн 14.7.38-д заасны дагуу хариуцлага тооцож ажилласан байна.

Categories
мэдээ нийгэм

Бясалгал хийхээр яваад алга болсон 25 настай эмэгтэйг эрэн хайж байна

Нийслэлийн Налайх дүүргийн 6 дугаар хороо, Тэнгэрийн энерги бясалгалын төвд долоодугаар сарын 31-ний өдрийн 22.35 цагийн орчим Хан-Уул дүүргийн II хорооны иргэн 25 настай эмэгтэй О сураггүй болсон тухай дуудлагыг наймдугаар сарын 1-ний өдрийн 11.04 цагт хүлээн авсан.

Тус дүүргийн Онцгой байдлын хэлтсийн алба хаагчид 09.06-ны өдрийн 10:00 цагаас тус дүүргийн “Тэнгэрийн-Энерги” бясалгалын төв, “Тэрэлжийн шинэ гүүр”, “Их хуралдай”, “Байтаг богд”, ”Баянцагаан” гэдэг газруудаар 18 км-т “Туул” голын усаар завьтай урсаж, 35 км-т явганаар болон автомашинтай эрэн хайх ажиллагааг зохион байгуулсан боловч үр дүнд хүрээгүй тул 09.06-ны өдрийн 20:28 цагт түр зогсоосон. 09.07-ны өдрийн 09:30 цагт эрэн хайх ажиллагаа эхлүүлнэ гэж ОБЕГ-аас мэдээллээ.

Categories
мэдээ цаг-үе

Х.Ганхуяг: Гадаад харилцааны яамны дэргэд гадаад худалдаа, гадаадын хөрөнгө оруулалтын агентлаг байгуулах шаардлагатай

УИХ-ын гишүүн Х.Ганхуягтай ярилцлаа.

-Гадаадын хөрөнгө оруулалт, гадаад худалдааг дэмжих түр хороо байгуулагджээ. энэ чиглэлийн үйл ажиллагааг дэмжихийн тулд ямар арга хэмжээ авах талаар ярилцлагаа эхэлье?

-Манай улсын гадаад худалдаа, гадаадын хөрөнгө оруулалтын бодлого алдаатай яваад байна л даа. Гадаадын хөрөнгө оруулалтыг хариуцдаг байгууллага нь хэлтсийн хэмжээнд ажилладаг байх жишээтэй. Гадаад худалдаа нь хоёр, гурван яамд хуваагдаад хэлстийн мэргэжилтэн хариуцах хэмжээнд хүрчихээд байгаа юм. Тиймээс төрийн бодлогыг зангидсан институци байх ёстой гэж харж байгаа. Нэгдүгээрт, институци байгуулах асуудлыг сөхөж ярьж байна. Гадаад хэргийн яамны дэргэд гадаад худалдаа, гадаадын хөрөнгө оруулалтын агентлаг байгуулах ёстой гэж үзэж байгаа юм. Цар тахлаас шалтгаалсан нүүрсний гарц муудахад хариуцах эзэн байгаагүй. Хоёр, гурван яам, хэдэн сайд хариуцаад Хятадын Элчин сайдын яам, болоод урд хөршийн гадаад хэргийн яам руу нь захидал бичиж байж энэ асуудал нэг талдаа шийдэгдсэн. Тиймээс энэ чиглэл рүү анхаарсан, үүнийг хариуцсан төрийн байгууллага байх ёстой юм аа. Яагаад гадаад хэргийн яамны дэргэд байгуулж байна гэхээр бүх орны Элчин сайдуудтайгаа харилцаа холбоотой байх ёстой. Ингэж байж бодлого цаашаа явна. Мэдээж төрийн институци байгуулагдахаар л бүх бодлого явчихна гэсэн үг биш. Гадаадын хөрөнгө оруулалтыг уул уурхайгаас бусад салбар луу татах ажлыг явуулж үүн дээрээ сайн жишээ бий болгож чадвал олон улсын хэмжээнд нэр хүнд өснө.

-Гадаад худалдаа, гадаадын хөрөнгө оруулалтын агентлаг байгууллаа гэхэд ямар үүрэгтэй ажиллах вэ. Манай улсын хувьд гадаад худалдаан дээр ямар хүндрэл тулгардаг вэ?

-Өнөөдөр манай улс тав, зургаан улстай стратегийн иж бүрэн түншлэлтэй. Чөлөөт худалдааны хэлэлцээрийг Япон улстай хийсэн. АНУ-тай ноос ноолуурын чиглэлээр чөлөөт худалдааны хэлэлцээрийг хийх гэж байна. Европ руу гэхэд зургаан мянган нэр төрлийн бараа бүтээгдэхүүний гэрээ хэлцэл хийчихсэн байгаа шүү дээ. Гэтэл бид энэ гэрээ хэлэлцээрээ ашиглаж чадаж байна уу гэхээр чаддаггүй. Манай тойрог дээр гэхэд Янмал оймс Сибир лүү их сайн танигдсан. Оросын талын татвар өндөр учраас оймсоо гадагш нь гаргаж чаддаггүй. Үүнийг ихэвчлэн ганзагын наймаачид гаргадаг. Энэ бүхнээс харахад өнөөдрийг хүртэл бид байгуулчихсан гэрээ хэлэлцээрүүд дээрээ дүгнэлт хийх ёстой юм байна. Чөлөөт худалдааны хэлэлцээрүүд дээр болох, болохгүй байгаа асуудлаа олж харъя гэж байгаа юм. Гэрээ хэлэлцээрээ эргэж харснаар манай улсын ямар бараа бүтээгдэхүүн чөлөөтэй худалдаалагдах ёстой юм гэдгээ нарийн гаргаж ирнэ. Өнөөдөр бид мөнхийн хөрш болох хоёр том хөрштэйгөө ч худалдааны хэлэлцээргүй явж байна. Хоёр хөршөөс чөлөөт худалдааны хэлэлцээр байгуулъя гэдэг санал тавьчихсан. Гэтэл бид ямар нөхцөлөөр гэрээгээ хийхээ одоо хүртэл гаргаагүй. 10, 20 жилийн турш судлаад л яваад байдаг. Одоо харин судалгааг нь эрчимжүүлж, эдийн засгийн судалгааны институциуд, ЖДҮ-лэгчид, худалдаа аж үйлдвэрийн танхим, бизнесийн байгууллагуудын санал бодлыг сонсож дүгнэлт хийх шаардлагатай. Түүнчлэн эрх зүйн орчинг ч сайжруулах ажлууд хийх ёстой. Хариуцсан байгууллага, зангидсан бодлого байхгүй болохоор ихэвчлэн хуульчид гадаад худалдаан дээр гэрээ хийдэг. Тэгэхээр хуульчид маань эдийн засгийн үр ашгийг тооцоолохгүй гэрээ хийчихдэг тохиолдлууд бий.

Тэр үүднээсээ бид Япон улстай хийсэн чөлөөт худалдааны гэрээ хэлэлцээрт анализ дүгнэлт хийж үзнэ. Ингээд хоёр хөрштэйгөө худалдааны хэлэлцээр хийхгүй бол Оросоос 1.5 тэрбум ам.долларын шатахуун импортолдог боловч эргээд экспортод 70-100 сая ам.долларын бүтээгдэхүүн гаргадаг. Манайх бараа бүтээгдэхүүнээ экспортлох гэхээр асар өндөр татвар төлөх болчихдог.

-Гэрээ хэлэлцээрээ эргэн харж, түүнийгээ бодит ажил болгон явуулна гэж ойлголоо…

-Тийм. Дарханд гэхэд арьс шир боловсруулах үйлдвэр барихаар болсон. Манай улс жижиг дунд үйлдвэрүүдээ дэмжих бодлого хэрэгжүүлээд зээл өгдөг. Гэхдээ бид зах зээлийг нь нээж өгөхгүй бол манай бүтээгдэхүүн өрсөлдөх ямар ч боломжгүй. Хятад улс руу манай байгалийн баялаг 3-4 хувийн татвартай ордог. Бусад бараа бүтээгдэхүүн 25-30 хувийн татвартай. Тиймээс Дарханд байгуулах арьс ширний үйлдвэрээс ямар бүтээгдэхүүн экспортод гарах, татварын хэмжээ нь ямар байх зэрэг хэлэлцээр хийх ёстой. Тэгэхгүй бол манай бүтээгдэхүүн гарах боломжгүй юм аа. ЖДҮ эрхлэгчдийг дэмжих хамгийн сайн бодлого бол төр зах зээлийг нь нээж өгөх ажлыг л хийх ёстой. Ингэснээр олон тооны ажлын байр бий болохоос гадна дотоод зах зээл бус гадаад зах зээл рүү харсан үйлдвэрлэл үйлчилгээг бий болгох боломж бий.

-Өнөөдөр манай улсад байгаа гадаадын хөрөнгө оруулалтуудыг дурдвал гарын таван хуруунд багтахаар цөөхөн. Гадаад хөрөнгө оруулалт хэрэгтэй гэдэг ч нөгөө талдаа гадаадын хөрөнгө оруулагчдаа бид “хөөж” явуулдаг хуультай. Энэ хуулийг эргэж харж, өөрчлөлт оруулах шаардлагатай болов уу?

-Гадаадын хөрөнгө оруулалт гэхээр Рио Тинтог л бид ярьдаг. Бид чөлөөт худалдааны хэлэлцээрүүдээ сурталчилаад хөрөнгө оруулалтын орчныг эрүүл болгож сайжруулах ёстой. Үндсэндээ манайх хоёр стандарттай болчихоод байгаа юм. Төрийн компани гэхээр хяналт бага. Хувийн компанийн стандарт өөр. Гадаадын хөрөнгө оруулалттай компани бүр өөр стандарттай. Энэ бүгдийг нэг стандарттай болгох шаардлагатай. Үүнтэй уялдуулан төрийн хяналт шалгалтын хуулийг шинэчилж таарах байх. Манайхаас гарч байгаа бараа бүтээгдэхүүн бусад улсын стандартыг хангадаггүй. Стандарттай холбоотой хуулиудаа илүү сайжруулж, ард иргэдэд мэдээлэл нь нээлттэй, анхнаасаа үйлдвэр үйлчилгээ нээхэд стандартаар нь бүтээгдэхүүнээ үйлдвэрлээд эхэлчихвэл манай үйлдвэрлэгчид гадагшаа экспорт хийх боломж бүрдэнэ. Түүнчлэн энэ орчноо гадаадын хөрөнгө оруулагчдад илүү сайн танилцуулна. Жишээ нь, манайд эрчим хүчний өртөг харьцангуй бага байдаг. Үүнтэй холбоотойгоор өмнө нь дата серверүүдээ манайд байгуулах хүсэлтэй нэлээд санал ирж байсан. Дата сервер асар их хэмжээний цахилгаан хэрэглэдэг. Цахим бүс байгуулаад түүнд зориулсан цахилгаан эх үүсвэрийг шийдээд өгчихвөл нүүрсээ цахилгаан болгож зарах боломж бий. Цахим чөлөөт бүс байгуулбал тэнд үйл ажиллагаа явуулж байгаа ААН-үүд нь татварын хөнгөлөлт эдэлдэг. Манайх шиг эрс тэс цаг ууртай нөхцөлд ажиллуулахад энэ тохиромжтой. Дархан Улаанбаатарын чиглэлд цахим инновацийн чөлөөт бүс байгуулах талаар үндсэн чиглэлд тусгагдсан. IT чиглэлийн компаниуд байршил үл хамаараад үйл ажиллагаагаа явуулах боломжтой. Гадагшаа бүтээгдэхүүнээ татваргүй, тээвэргүй гаргах ч боломжтой. Энэ бүхнийг бодлогоор дэмжээд эрчим хүчийг нь хангаж өгвөл олон салбарыг эргээд хөгжүүлэх гарц нээгдэж байгаа юм. Энд зориулсан боловсон хүчнээ бэлтгэх асуудал ч гарч ирнэ. Англи хэлний өндөр мэдлэгтэй, мэдээлэл технологийн өндөр чадвартай боловсон хүчнийг ЕБС-д бэлдэн гаргаж чадвал ажиллах боломжтой. Дотооддоо гадны цалингаар ажиллах боломж нээгдэнэ. Цогцоор нь ярьж байна л даа. Олон стандартгүй нэг стандарттай төрийн хяналт шалтгалт үйлчилгээтэй байх нь зүйтэй. Тиймээс хөрөнгө оруулагчдад эерэг мессэж өгөхгүй бол үндсэндээ гадаадын хөрөнгө оруулагчдыг дайсан мэт хардаг болчихлоо шүү дээ. Гадаад хөрөнгө оруулалтын тухай хуулийг мэдээж эргэж харах ёстой. Энэ хуулиар гадаадын хөрөнгө оруулагчдын босгыг маш өндөр болгочихсон. Уул уурхайн компаниудад зориулсан босго тавьчихсан байгаа юм. Тэгэхээр нөгөө яриад байгаа бусад чиглэлээр гадаадын хөрөнгө оруулалт орж ирэхээ больсон. Угтаа дээр дурдсанчлан стандарт гэдэг энд бас яригдана. Гадаадын хөрөнгө оруулалт орж ирснээр дотоодын бизнесүүдийн үйл ажиллагааны стандарт шинэчлэгдээд эхэлдэг сайн талтай. Түүнчлэн өөрсдийн орны стандартыг оруулж ирээд сайжруулдаг. Бид аль болох л гадаадын хөрөнгө оруулалтыг хөхиүлэн дэмжиж ёстой юм.

-Цар тахлаас шалтгаалаад гадаадын хөрөнгө оруулалт царцаж байгаа болов уу. Энэ хүнд үед хөрөнгө оруулалтаа бага боловч нэмье гэвэл бид ямар чиглэл рүү анхаарах ёстой вэ?

-Цар тахлын үед хамгийн өндөр үнэлгээтэй болчихсон компаниуд дандаа мэдээлэл технологийн чиглэлийн компаниуд байгаа юм. Тэгэхээр бид хүссэн хүсээгүй аж үйлдвэрийн дөрөвдүгээр хувьсгал руу үйл ажиллагаагаа явуулахгүй бол улам хоцрох нь. Энэ сардаа багтаагаад Монголд хөрөнгө оруулалт хийчихсэн гадаадын хөрөнгө оруулагчдын зовлон бэрхшээлийг сонсох, гадаад худалдаа эрхлэгчид үйлдвэрлэгчдийг оролцуулан хэлэлцүүлэг хийж, иргэд, ААН-үүдийн дуу хоолойг нэгтгээд УИХ-д танилцуулна.

-Таны хувьд чөлөөт бүс байгуулах талаар ямар бодолтой байдаг вэ?

-Манай улс хоёр талдаа нэг, нэг чөлөөт бүс хийнэ гээд дагалдах хуулиудаа батлахгүй хаячихсан. Чөлөөт бүс байгуулна, казино байгуулна гэж яваад улстөржилтөөс айгаад орхичихсон. Чөлөөт бүсүүдийг ямар нэг салбарыг дагнасан хэлбэрээр дэмжих ёстой. Замын-Үүдэд казино байгуулж болно. Төр гадаадын компанитай хамтарсан казино байгуулаад төрийн хатуу хяналтаа тавьж ажиллаж болно. Яахав, монгол иргэнд үйлчлэхгүй, төрийн өмчлөлийн казино байгуулж болно ш дээ. Түүнчлэн Улаанбаатарт гэхэд морин тойруулгын чөлөөт бүс ч байгуулж болохоор юм. Ер нь их олон боломж харагдаж байгаа. Гол нь бид зоригтой хийж эхлэх хэрэгтэй байна.

-Улсын хэмжээнд эхний ээлжинд ЕБС-ийн арван хувийг Кембрижийн хөтөлбөртэй болгох талаар Засгийн газрын 2020-2024 оны үйл ажиллагааны хөтөлбөрт оруулахаар санал оруулсан гэж байсан. Гишүүд Кембрижийн хөтөлбөрийн оронд үндэсний хөтөлбөрөө сайжруулъя гээд хоёр талд гарчихсан байх шиг байна. Энэ тухайд?

-Манай улс Кембрижийн хөтөлбөртэй сургууль бэлдэх зорилгоор 40 гаруй лаборатори сургуулийг байгуулчихсан байсан. Тэр сургуулиуд энэ хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэхээр бэлтгэгдэж байсан ч 2012-2016 оны хооронд зогссон. Төр олон улсын хөтөлбөртэй сургуулийг явуулж болохгүй гэдэг лобби явсан л даа. Ингээд олон хувийн сургуулиуд байгуулагдсан. Эдгээр хувийн сургуулиуд Кембрижийн хөтөлбөр болоод олон улсын хөтөлбөрийг хэрэгжүүлээд явж байна. Үүнийх нь төлөө хувийн сургуулиудад төрөөс хувьсах зардал төлдөг. Төлөх төлөхдөө их хэмжээний мөнгө төлдөг юм. Төрөөс хувьсах зардал гэж мөнгө авчихаад дээрээс нь сургалтын төлбөр авдаг. Логикийн хувьд, хуулиараа хувьсах зардал авч байгаа бол сургалт үнэ төлбөргүй байх ёстой. Төр олон улсын хөтөлбөрийг нийслэл, аймгуудын бүх сургуульд энэ хөтөлбөрийг үнэгүй олгодог болох ёстой. Энэ чинь шударга ёсны асуудал. Удахгүй хувьсах зардлын асуудлыг гаргаж тавина. Хувийн сургуулиуд үнэ төлбөргүй хичээллэх, эсвэл хувьсах зардал төрөөс авдгийг болиулна гэх сонголт өгнө. Үндэсний хөтөлбөрөө сайжруулах ёсгүй гэж хэлээгүй. Цөм хөтөлбөрийн хүрээнд хичээл ордгоороо л орно.