Улсын онцгой комиссын шийдвэрээр есдүгээр сард 13 удаагийн захиалгат нислэгээр 3380 иргэнээ татан авахаар төлөвлөж, өнөөдрийн байдлаар хоёр удаагийн захилгат нислэг үйлдээд байгаа юм. Тэгвэл УОК-ын Шуурхай штабаас дараагийн захиалгат нислэгүүдээр ирэх иргэдийг байршуулах тусгаарлан ажиглах байруудын хуваарийг гаргасныг танилцуулж байна.
Тусгаарлан ажиглах байрны өөрчлөлтийг тухай бүр нь ОБЕГ-ын цахим хуудсаар мэдээлэх болно гэж УОК-ын шуурхай штабаас мэдээллээ.
Цар тахалтай холбоотойгоор улс орнууд эхний ээлжинд улаанбуудайн дотоодын нөөцөө хангалттай бүрдүүлэх бодлого баримталж байгаа аж. Мөн манай улаанбуудайн голлон импортлогч орнууд ургац алдсан тул экспортлох квот тогтоох эсэх нь эргэлзээтэй байна. Өөрөөр хэлбэл, бид дотоодын улаанбуудайн хэрэглээгээ өөрсдөө бүрэн хангахгүй бол цаг хүндэрсэн үед гаднаас авах боломжгүй болох эрсдэлтэй байгаа юм. Үүнтэй холбоотойгоор улаанбуудайг ирэх 20 гаруй хоногийн хугацаанд хаягдал багатай хураан авах, улмаар чанарын эрсдэл гаргахгүйн тулд ажиллах хүн хүчний асуудал ихээхэн чухал байгаа аж. Нөгөөтэйгүүр, энэ сарын дундуур 14,15, мөн 19, 20-ны үеэр тариалангийн бүс нутгаар хур тунадас унах, нойтон цас орох төлөвтэй байгаа тул нартай, тааламжтай цөөн өдрийг үр дүнтэй ашиглаж тариа хураалтын ажлыг богино хугацаанд эрчимжүүлэх шаардлагатайг салбарын мэргэжилтнүүд анхааруулсан. Харамсалтай нь тариа хураалт дөнгөж эхэлж байгаа ч ажиллах хүчин тун хүндрэлтэй байгааг тариаланчид хэллээ. Энэ талаар Сэлэнгэ аймгийн тариаланч Ч.Бат-Очир “Энэ жил бороо хур элбэг байсан тул тариа хураалтад жаахан хожуу орж байна. Түүнчлэн, чийг ихтэй буудайг хураан авч технологийн дагуу хатааж, гурилын үйлдвэрийн шаардлага хангасан 14 хувийн чийгшилд хүргэж нийлүүлэхийн тулд ихээхэн ажиллагаа орох төлөвтэй байгаа. Нэг үгээр хэлбэл, бороо хуртай холбоотойгоор хугацаа шахуу болсон, нэмээд ажиллагаа нэмэгдэх төлөвтэй байгаа тул хүн хүч их хэрэгтэй байна. Бид оюутан, цэрэг ажиллуулах хүсэлтээ өгчихсөн. Мөн орон нутгаас ажилтан авах зар тавьж байгаа ч ирэх хүн ховор байна. Цалинг нь голдог юм уу, ямар учиртайг мэдэхгүй. Тиймээс гэр бүл, хамаатан садан гэх зэргээр дайчилж болох бүх хүнийг авчирч ажиллуулна гэж төлөвлөж байна. Энэ жил хүүхэд ажиллуулбал хариуцлага хүлээх болчихоод байгаа гэж ойлгосон” гэв.
Өмнөх жилүүдэд тариа хураалтад өсвөр насны хүүхдүүд аав, ээжийнхээ ажилд туслах зорилгоор дайчлагдаж, тариа хураалтын багагүй хувийг нугалдаг байжээ. Харин энэ жил ковидтой холбоотойгоор хичээл хоцрогдол их байгаа тул сургуулийн хүүхдийг тариа хураалтад ажиллуулахгүй байх шийдвэр гарсан байна. Иймд Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн яамнаас ажиллах хүч дутагдалтай байгаа тул орон нутгийн МСҮТ-ийн оюутнуудыг ажиллуулах хүсэлт гаргасан ч тэдний тал хувь нь насанд хүрээгүй аж. Тиймээс Нийгмийн хамгаалал, хөдөлмөрийн яамнаас ажиллуулах боломжгүй гэсэн хариултыг өгсөн байна.
Тариаланч, гурил үйлдвэрлэгчдийн холбооны удирдлагуудын тайлбарласнаар нэг кг төмс хураах ажиллагаа нь 100 кг үр тариа хураахтай тэнцдэг байна. Өөрөөр хэлбэл, зөвхөн үр тариа гэлтгүй төмс, хүнсний ногоо хураахад ч ажиллах хүч ихээр шаардлагатай аж. Нэмээд өнгөрсөн онтой харьцуулахад энэ жил төмс 60 мянга, улаанбуудай 70-80 мянган тонн гэх зэргээр илүү хурааж авах төлөвтэй байгаа тул үүнийг дагасан ажиллах хүчний эрэлт нэмэгдсэн байна. Мөн энэ сарын сүүлээр нойтон цас орох урьдчилсан мэдээтэй байгаа. Иймд төмс, хүнсний ногоо хураалтыг эрчимжүүлэхгүй бол хөрсөн доороо хөлдөж хүнсэнд хэрэглэх аргагүй болох эрсдэлтэйг дээрх холбооны удирдлагууд хэлэв. Салбарын яамнаас мэдээлснээр төмс, хүнсний ногооны хураалт 10 хувьтай яваа аж. Харин тариа хураалт эхэлсэн ч ихэнх бүс нутгаар хур тунадас унасан тул түр зогссон байна.
Тариа хураалтад ажиллах хүчнийг хэрхэн зохицуулж байгаа талаар ХХААХҮЯ-ны Газар тариалангийн бодлогын хэрэгжилтийг зохицуулах газрын ахлах мэргэжилтэн Б.Одонхүүгээс тодрууллаа. Тэрбээр “Ажиллах хүчний асуудал жилийн жилд хүндрэлтэй байдаг. Сүүлийн жилүүдэд илүү хүндрэлтэй болж байна. Бид нэгдсэн журмаар Хууль сахиулахын их сургууль, Хөдөө аж ахуйн их сургууль зэрэгтэй тодорхой хэмжээнд тохиролцоонд хүрсэн. Мөн цэргийн албан хаагчдыг ургац хураалтад ажиллуулах эрх зүйн орчин бүрдсэн байгаа. Ажиллах хүч авах компаниуд дээрх байгууллагуудтай үнийн нөхцөлөө тохироод хураалтад ажиллах хүчээ авах бололцоотой. Улсын хэмжээгээр 2000 гаруй оюутан, цэргийн албан хаагчийг ургац хураалтад ажиллуулахаар тохирсон. Мөн ургацын комиссын хурал дээр Нийгмийн хамгаалал, хөдөлмөрийн яамнаас санал хэлсэн. Орон нутагт байгаа Хөдөлмөр халамжийн төвөөр дамжуулаад ажиллах хүчний захиалгыг зарласан байгаа. Түр ажлын байран дээр хүмүүсийг бүртгэж байна. Тэгэхээр манай тариалангийн аж ахуйн нэгжүүд тухайн орон нутгийнхаа Хөдөлмөр халамж үйлчилгээний төв дээр очоод ажиллах хүчийг гэрээ хийгээд авах бололцоотой. Түүнчлэн, хил хамгаалах газар зэрэг зарим албан байгууллагаас хамт олноороо ургац хураалтад ажиллая гэсэн санаачилга гаргасан. Энэ жил их, дээд сургуулийн оюутнууд аравдугаар сар өнгөрөөгөөд хичээлдээ орж байгаа. Тэд одоо орон нутагтаа байгаа гэсэн үг. Иймд тухайн орон нутгийн засаг захиргаа, сургуулиас зохион байгуулаад ургац хураалтад оюутнуудыг дайчлах боломжтой” гэсэн юм.
Орон нутгийн зарим иргэд, оюутан залуус тариа хураах сонирхол багатай байгаагийн нэг шалтгаан нь цалин аж. Энэ жил цэргийн сургуулийн оюутнууд, цэргийн алба хаагчдыг өдрийн 40 мянган төгрөгөөр ажиллуулах хүсэлтийг холбогдох байгууллагын удирдлагууд нь гаргасан ч компаниуд хүлээж аваагүй байна. Өөрөөр хэлбэл, компаниуд хоол, байраар хангаад өдрийн 40 мянган төгрөгийн цалинтай ажиллуулах боломжгүй, цалинг өмнөх шигээ 30 мянган төгрөгөөс хэтрүүлмээргүй байна хэмээжээ. Үүн дээр хоёр талаас багахан зөрчил үүссэн ч компаниудын хүсэлтийг хүлээж авсан байна. Харин иргэдийн хувьд сургууль орчихсон үед хөдөө олон хоногоор байрлаж, гадаа нар салхинд ажиллаад өдрийн 30 мянган төгрөгийн цалин авах хүсэлгүй байдаг аж. Тэрний оронд хүүхдээ сургуульд нь зөөж, хадлан тэжээлээ бэлдэж, бусад ажлаа амжуулсан нь дээр гэсэн тайлбарыг олон хүн өгдөг хэмээн тариаланчид хэлж байв. Салбарын яамны мэдээгээр энэ сарын 1-ний байдлаар үйлдвэрүүдэд дотоодын гурилын хэрэгцээг 1.5 сар хангах буудайн нөөц байгаа бөгөөд энэ сарын сүүл гэхэд ихэнх буудайгаа хураан авч гурилын үйлдвэрүүдэд нийлүүлснээр гал алдахгүй байх боломжтой хэмээн үзэж буй аж.
Дашрамд дурдахад, Засгийн газраас өнгөрсөн хавар тариаланчдыг дэмжих зорилгоор 150 тэрбум төгрөгийн жилийн гурван хувийн хүүтэй зээл олгох шийдвэр гаргасан ч өнөөг хүртэл биеллээ олоогүй. Тэгвэл салбарын яамнаас уг зээл ажил хэрэг болж байгааг хэлэв. Тодруулбал, Хөгжлийн банкны бүтцийн өөрчлөлттэй холбоотойгоор энэ ажил удааширч байсан бол саяхан зээлийн хороо, удирдах зөвлөлөөр хэлэлцэж шийдвэр гаргасан байна. Одоогийн байдлаар “Хаан”, “Голомт”, “Төрийн банк”, “Капитрон” гэсэн дөрвөн банкаар дамжуулж зээл олгохоор шийдвэрлэж, гэрээгээ байгуулж санхүүжилтээ олгож эхэлжээ. Тиймээс намрын ургац хураалт дундуур энэ зээл олгогдоно гэсэн хүлээлттэй байгаа аж. Тариаланчид хавар арилжааны банкнаас өндөр хүүтэй зээл авсан. Тэгвэл арилжааны хүүтэй зээлийг дээрх гурван хувийн зээл рүү шилжүүлэх тохиролцоог банкуудтай хийсэн байна. Нөгөөтэйгүүр, 150 тэрбум төгрөгийн хөнгөлөлттэй зээл зөвхөн тариаланч бус төмс, хүнсний ногоо тариалагч, бордоо үйлдвэрлэгч зэрэг салбарын бүхий л компанид хамааралтай. Харамсалтай нь банкууд эрсдэлээ бодож томоохон, найдвартай гэсэн тариаланчдад зээл олгож, жижиг тариаланчдад зээл олдохгүй байгааг салбарынхан шүүмжилсэн. Энэ талаар салбарын яамны ахлах мэргэжилтэн Б.Одонхүү “Бүх зээл банкаар дамжиж байна. Тэгэхээр банкны тавьж байгаа шалгуур тийм байна. Манайхаас хөнгөлөлттэй зээлд жижиг тариаланчдыг хамруулахаар бүх судалгааг нь гаргаад өгчихсөн. Тэдэнд зээлдүүлээч гэж байгаа. Гэвч банкныхан ганц шаардлага тавьдаг. Тэд эрсдэлээ бодоод барьцаа хөрөнгө гэдэг. Гэтэл энэ барьцаа хөрөнгийг гаргаж чадах том компаниудад зээл түлхүү очиж байгаа юм. Нөгөөтэйгүүр, ийм бага хүүтэй зээл хаана ч байхгүй тул тариаланчид юу ч байхгүй гээд суугаад байхаас илүү зориг гаргаж барьцаа хөрөнгө олж тавих тал дээр анхаарах хэрэгтэй” гэв.
Г.БАТЗОРИГ
Дэлхийн таван удаагийн шилдэг хөлбөмбөгчин, аваргуудын лигийн аварга, Английн премьер лигийн аварга, Испанийн Ла лигийн аварга Криштиан Роналдугийн тухай өгүүлэх “Төгс болох хүсэл” номыг энэ удаа онцоллоо.
Зохиолч Лука Кайоли “Төгс болох хүсэл” номны эхний бүлэгтээ дэлхийн шилдэг тамирчин Криштиан Роналдугийн гайхалтай түүх хэрхэн эхэлсэн талаар өгүүлжээ.
Дөрвөн настайгаасаа л арьсан бөмбөгтэй найзалсан Роналду долоон настайдаа төрөлх Мадейра арлынхаа “Андоринья” буюу хараацай гэх даруухан багтай гэрээ байгуулж байсан аж. Тус клубт хоёр улирлыг өнгөрүүлсэн Роналдуг баг нь 20 ширхэг бөмбөг, хоёр насны багийн иж бүрэн хувцсаар Насьонал руу худалдаж байсан тухай сонирхолтой түүхүүд энэ номд бий.
Криштиан Роналдугийн онцгой ур чадварыг Португалийн хамгийн алдартай багуудын нэг “Спортин”-гийн скаутууд олж харснаар тэр даруй багтаа элсүүлж байсан гэдэг. Роналду ч 17 нас найман сартайдаа л насанд хүрэгчдийн багт элсэж анхны гоолоо бүртгүүлж од болон гялалзах эхлэлээ тавьж байсан тухай “Төгс болох хүсэл” номд дурджээ. Мөн хүүхэд ахуйдаа хожим дэлхийн шилдэг тамирчид болцгоосон Рикардо Каурежма, Данни нарын шилдгүүдтэй хамт “Спортин”-г клубт тоглож байсан тухай сонирхолтой түүхийг бичжээ.
Мөн Английн шилдэг клуб “Манчестер Юнайтед”- ын бүрэлдэхүүнд домогт дасгалжуулагч Сир Алекс Фергусоны удирдлагад бүтээсэн хөлбөмбөгийн түүхэнд тодоор бичигдэж үлдэх гайхалтай амжилтуудынхаа талаар дэлгэрэнгүй хүүрнэжээ. Тэр дундаа 2008 оны Москвагийн бороотой үдэш аваргуудын лигийн цомыг анх удаа өргөж байсан талаарх түүх хөлбөмбөгийн хорхойтнуудын анхаарлыг татах нь дамжиггүй.
Энэхүү бүтээлд зөвхөн ялалт бус Роналдугийн хөлбөмбөгийн замналд тохиолдсон гашуун дурсамж, ээдрээтэй үйл явдлуудын талаар ч өгүүлсэн нь бий. Тэр дундаа 2005 онд ДАШТ-ний урьдчилсан шатны тэмцээний хүрээнд Португалийн шигшээ баг ОХУ-тай тоглохын өмнөхөн Роналду аавыгаа өөд болсон мэдээг сонссон ч “Би харихгүй, талбайд гарна. Очлоо гээд аав минь босоод ирэх биш” гэж сэтгэлээ чангалаад эх орныхоо төлөө гарч байсан зэрэг амттай түүх энд бий.
Тэрчлэн 2006 оны Дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцэээний шөвгийн наймд Англи болон Португалийн шигшээ багуудын тоглолтын үеэр Роналду “Манчестер Юнайтед” клубт хамтдаа хүчин зүтгэж байсан У.Руунитэй муудалцаж, түүнийг талбайгаас хөөлгөж Англичуудын хараалыг барж байсан талаараа ч бичиж үлдээжээ. Дээрх үйл явдлын талаар “Би шүүгчид нөлөөлдөг хүн биш. Тухайн үед хожихын тулд шүүгчид болсон үйл явдлын талаар тайлбарласан төдий. Би Роналдуг хөөлгөөгүй” гэж тэмдэглэжээ.
Үүссэн нөхцөл байдлыг “Манчестер Юнайтед”-ын дасгалжуулагч Сир Алекс Фергусон хэрхэн намжаасан зэрэг хөшигний ард өрнөсөн үйл явлын талаар дэлгэрэнгүй өгүүлжээ.
Мөн мисс Ирина Шейктэй үерхэж байсан зэрэг ногоон талбайн гаднах амьдралынхаа талаар ч тэмдэглэжээ.
Номын сүүлийн бүлэгт тухайн үедээ хамгийн өндөр үнээр буюу 80 сая фунтээр Английн “Манчестер Юнайтед”-аас Испанийн Эзэн хааны баг “Реал мадрид”-руу зарагдсан тухайгаа, танилцуулгын үеэр “Сантьяго Бернабеу” цэнгэлдэхэд 80 орчим мянган хүн цугласан зэрэг сонирхолтой дурсамжуудаа тэмдэглэсэн нь бий.
Өнөө цагийн дэлхийн шилдэг хөлбөмбөгчин Криштиан Роналдугийн баялаг түүх намтрын талаар дэлгэрэнгүй өгүүлсэн энэ бүтээл хөлбөмбөгийн хорхойтнууд болон энэхүү спортоор хичээллэж буй хэн бүхний номын тавиурт залрах нь лавтай.
Нийслэлийн Чингэлтэй дүүргийн Эрүүгийн хэргийн анхан шатны шүүхээс Эрүүгийн хуулийн 13.14 дүгээр заалтаар торгуулийн ялаар шийтгэгдсэн www.murch.mn сайтын сэтгүүлч Х.Ганзаяатай ярилцлаа. Тус хуулийг мөрдөж эхэлснээс хойш анх удаа уг заалтаар хууль эрх зүйн мэдээллийн сайтын сэтгүүлч өөрийн, хувийн аккаунт дээрээ үзэл бодлоо илэрхийлснээс болж шүүхээр шийтгэгдэж байгаа юм.
-Эрүүгийн хуулийн 13.14 дүгээр заалтаар та анхан шатны шүүхээс торгуулийн ялаар шийтгэгдсэн. Ямар учраас яагаад ийм асуудал үүсэв?
-Өөрийн цахим хуудсандаа тавдугаар сарын 2-нд охидын хүчирхийллийн эсрэг пост оруулсан юм. хуулийн 12.5 дугаар зүйлд, 14 настай хүүхэдтэй тохиролцоод бэлгийн харилцаанд орвол 450 мянгаар торгоно гэсэн заалтыг эсэргүүцсэн. Учир нь үнэхээр ийм заалтыг хуульд оруулж байгаа, энэ хуулийг санаачилсан хүн охин үргүй гэж үү гэсэн санаагаа илэрхийлсэн пост маань зарим хүмүүст хэт хүчтэй санагдана гэж төсөөлөөгүй. Эх хүний хувьд үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлж цахим орчинд бичсэний төлөө цагдаагийн газарт байцаагдаж, яллагдагчаар татагдаж, шүүхээр торгуулийн ялаар таслагдана гэдэг аймшигтай зүйл гэдгийг биеэрээ туулаад зогсож байна.
-Ямар үндэслэлээр танд торгуулийн ял оноосон юм бэ?
-Хууль зүйн сайд Х.Нямбаатарыг илт гүтгэн доромжилж, харлуулсан гэдгээр эрүүгийн хэрэг үүсгэсэн. Миний хувьд, өнөөдрийг хүртэл юунд бухимдаад өөрийгөө өмгөөлж байгааг хэлье. 14 настай хүн бол хүүхэд. Түүнд эрх зүйн чадамж байхгүй. Тиймээс хэн нэгэн 14 настай охинтой тохиролцоод ч юмуу ямар нэгэн байдлаар бэлгийн харилцаанд орно гэдэг байж боломгүй, харгис үйлдэл, гэмт хэрэг.
Энэ “тохиролцох” гэдэг чинь үнэхээр муухай үг, хэзээ ч 14 настай хүүхэдтэй “тохиролцоно” гэж байж боломгүй. Бэлгийн харилцаанд орчихвол 450 нэгжээр торгуулаад л болоо юу. Хүүхэдтэй насанд хүрсэн хүн бэлгийн харилцаанд орвол энэ нь гэмт хэрэг шүү дээ. Тэд нар тэрийгээ хурьцал үйлдэх, загас наадуулах гэж тайлбарладаг юм билээ. Тэр чинь хүчин болохоос хурьцал мурьцал нь ерөөсөө ч биш гэдгийг илэрхийлж бухимдсан юм. Харин энэ бухимдал маань намайг гэмт хэрэгтэн болгочихлоо.
-Энэ хуулийг Х.Нямбаатар сайд тэргүүтэй хүмүүс санаачилсан билүү?
-Х.Нямбаатар уг асуудлыг 2015 онд УИХ-д оруулж ирэхэд УИХ-ын гишүүн болоогүй байсан гэж өөрөө хэлсэн. Гэхдээ дараа жил нь УИХ-ын гишүүн болсон. Харин 2017 онд энэ хуулийг шинэчлэн найруулахад ажлын хэсгийн ахлагчаар ажилласан байдаг. Миний хувьд ерөөсөө кноп дараад баталж л байгаа бол тэр хуулийг батлалцсан хүн гэж ойлгосон. Мэдээж, олон гишүүд сууж байгаад баталсан байж таарна. Тиймээс тухайн үед хэн хэн байсан тэд хуулиа эргэн харж үзээсэй, тэр хүмүүс охин үртэй байж л таараа. Охингүй байсан ч ирээдүйд бэр болоод орж ирэх охидын төлөө анхаараасай. Эхчүүддээ хэлэхэд та нар охидоосоо хараа хяналтаа салгаж болохгүй. Бидний ард өдөр болгон сүүдэр шиг маш муухай бодолтой, муу хүмүүс дагаад явж байдаг юм шүү. Учир нь өнөөдөр энэ улсад хууль нь хүртэл зөвшөөрсөн юм шиг, муу хүмүүст айхавтар өгөөш, хуулийн цоорхой болж харагдаад байна.
-Аливаа хүчирхийллийн ихэнх хувь нь далд хэлбэрээр явагддаг гэдэг. Магадгүй, таны санаа зовж, асуудал болгоод өөрөө шүүхээр шийтгэгдээд байгаа шалтгаан юм болов уу?
-Судалгааг харахад насанд хүрээгүй хүүхдийг хүчирхийлсэн хувь нь нэмэгдсэн байдаг. Цөөхөн хэд нь илэрч, ихэнх нь далд хэлбэртэй явагддаг нь харамсалтай. Энэхүү далд хэлбэр нөгөө 14 настай хүүхдийг насанд хүрсэн гэж үзэх, бараг сурталчилгаа болчихсон байх вий гэдэг эмзэглэл төрж байгаа. Ийм зүйл байж болохгүй гэдгийг ч О.Баасанхүү гишүүн байхдаа хэлж байсан. Насанд хүрсэн хүүхэд гэдэг чинь ядаж 16 настай байх ёстой биз дээ. Хамгийн гол нь энэ хууль хэнд хэрэгтэйг огтхон ч ойлгохгүй байна. Яагаад хүчирхийлэгч, гаж донтнуудыг өөгшүүлээд байгаа юм бэ гэдгийг бичсэнийхээ төлөө ялтан болж, өөрийнхөө түүхийг харлуулчихаад байгаа маань харамсалтай юм даа.
-Таны хувьд таван өмгөөлөгчтэй уулзахад бүгдээс нь татгалзсан хариу авсан гэсэн. Хууль зүйн сайдын өмнөөс сөрж зогсох өмгөөлөгчид олдохгүй байна гэж үү?
-Хэрэг үүсгээд гэрчээр мэдүүлэг өгөхдөө би өмгөөлөгчтэй очиж мэдүүлэг өгсөн. Гэтэл шүүх хурал дөхөж байтал гэнэт алга болчихсон. Тэгээд “яасан бэ, хоёулаа очиж уулзъя” гэхэд “миний өмгөөлөх эрх цуцлагдсан, ах нь өмгөөлж чадахгүй” гэсэн хариулт өгсөн юм. Ингээд хоёр удаагийн шүүх хурлаас өмнө нийт зургаан өмгөөлөгчтэй уулзсан. Тэд Хууль зүй, дотоод хэргийн сайдын эсрэг хэрэг дээр өмгөөлөгчөөр орохоос татгалзсан болов уу. Тиймээс шүүх хуралд би өөрийгөө өмгөөлөхөөс өөр аргагүй болсон гэсэн үг.
-Яагаад өмгөөлөхгүй байгаа тухайгаа танд тайлбарласан байх?
-Товчхондоо, “өмгөөллийн эрхээ алдах учраас чадахгүй нь ээ, эсвэл бид нэг их сургуулийн оюутан байсан, нэг багштай учир хэцүү байна” гэдэг тайлбар өгсөн. Тиймээс шүүх хурал дээр энэ тухайгаа хэлээд өөрийгөө өмгөөлнө өө гэж орсон. Харин одоо сошиалд энэ талаар тавьснаар, хэд хэдэн өмгөөлөгч холбогдож, одоо давж заалдах шатны шүүх хуралд Глоб интернэшнл төвөөс гаргаж өгсөн өмгөөлөгчтэй хамт орохоор болсон.
-Хууль зүйн сайд Х.Нямбаатар “Улаанбал” нэвтрүүлэгт орох үедээ энэ хуулийн талаар ярьсан байдаг?
-Тэр нэвтрүүлэгт сайдын хэлсэн үгийг би шүүхэд нотлох баримт болгож хуулж өгсөн. Тиймээс энд дахин ярих хэрэггүй гэж бодож байна. Яаж ч бодсон 14 настай хүүхэд бие физиологийн хувьд ч, оюун ухаан нь ч эмэгтэй хүн гэдэг утгаараа ямар нэгэн хүнтэй “тохиролцох” хэмжээнд хүрсэн гэж үзэж болохгүй. Насанд хүрээгүй, иргэний үнэмлэхээ аваагүй л бол хүүхэд шүү дээ. Хүүхэд гэдэг чинь зөвхөн эцэг эхийнхээ халамжинд өсөж, тэднээр хамгаалуулах эрхтэй. Иргэний хуульд заасан байдаг юм билээ, насан хүрээгүй хүүхэд өөрөө шийдвэр гаргаж дэлгүүрээс худалдаа хийх эрхтэй. Харин аливаа асуудлыг шийдвэрлэх эрх зүйн чадамжгүй гэж. Ийм байхад “тохиролцох” гэдэг үгийг оруулж ирээд насны хязгаарыг 14 гэж зааж байгаа тэр хууль үнэхээр аймшигтай. Цэг таслалаар хүний амьдралыг шийдвэрлэх боломж зөвхөн хуульд байдаг гэж би харж, сүрддэг. Гэтэл ийм том үг байгааг харахгүй, шууд баталсан гишүүд тэр саарал ордонд сууж байдаг. Түүгээр зогсохгүй тэр хүмүүс гэр бүлтэй, охидын ээж, аав, эмээ өвөө… гэж бодохоор үнэхээр харамсалтай гэхээс өөр үг орж ирэхгүй л байна, надад.
-Х.Нямбаатар сайдыг дуудахад өөрөө шүүх хуралд ирээгүй гэсэн үү. Тэгэхээр хуулийн алба хашдаг хүн өөрөө хуулиа мөрдөхгүй байна гэсэн үг үү?
-Хууль зүйн сайд Х.Нямбаатарыг уг хэргийг шүүн хэлэлцэх анхан шатны шүүх хурал дээр өөрийн биеэр оролцохыг улсын яллагчаас шаардсан. Харин гурван удаа зарлагдаад хуралдсан шүүх хурал дээр өмгөөлөгч нь л байснаас өөрөө ирээгүй. Өмнө нь хоёр ч удаа хойшлогдсон учир сайдыг ирээгүй ч хуралдах ёстой гээд хуралдаад шийдвэрээ гаргасан.
-Та өмгөөлөгчгүй учраас зөвхөн өөрөө өөрийгөө өмгөөлсөн гэсэн. Мэдээж хууль шүүхийн мэдлэггүй хүн өөрийгөө өмгөөлөөд амжилтад хүрэхгүй л болов уу?
-Сэтгүүлч, дээр нь улс төрийн зорилгоор энийг хийж байгаа гэж хардаж байна лээ. Харин би эх хүнийхээ үүднээс хүүхдүүдийнхээ төлөө үзэл бодлоо илэрхийлсэн. Эрүүгийн хуулиар гүтгэсэн гэдэг үндэслэлээр хэргийг шийдвэрлэлээ. Миний хувьд үнэхээр хэцүү байсан, нуух юм байхгүй. Би хуулийн ямар ч мэдлэггүй шүү дээ. Худал мэдээлэл тараах, хүний нэр төр алдар хүндэд халдах гэдгээрээ явдаг юм байна. Тус хуулийн 12 дугаар зүйлийн тавдугаар заалтад, “хэрэв насанд хүрээгүй хүүхэдтэй тохиролцож бэлгийн харилцаанд орвол 450 нэгжээр торгож, гадагш зорчих эрхийг хязгаарлана” гэснээр тасалсан. Хүүхэд хүчирхийлсэн гаж донтонд торгуулийн ял ногдуулдаг, насанд хүрээгүй хүүхдийг бузарлачихаад “тохиролцсон” гэж мэлздэг битгий байгаасай, гаж донтнуудад ялыг хатуу чанд эдлүүлээсэй. Энэхүү хуулийн цоорхойгоос болж олон охин хохирох ёсгүй гэдэг бодол маань, бухимдал маань хэзээ ч өөрчлөгдөхгүй. Та бүхэн судалгаанаас хүчингийн хэргийг хараад үзээрэй үнэхээр сэтгэл сэртхийлгэм. Тиймээс энэ чиглэлд анхаарлаа хандуулж, дорвитой алхам хийж, охид хүүхдийн ирээдүйг хамгаалаасай гэж хүсч байна. Хүчирхийлэлд өртсөн хүүхдийн 4/1 хувь нь 11-14 насны, 15.3 хувь нь 15-17 насны хүүхэд байгаа юм. Бүр төрсөн эцэг нь охиныгоо хүчирхийлдэг ийм гаж нийгэмд, гаж хэргийг өмгөөлж болохгүй гэж постлох бол бага хэрэг. Бүх ээж нэгдээд орилмоор байна шүү дээ…
-Өөрөөр хэлбэл, таныг хуулийн мэдлэггүйгээс болж, олон нийтийн сүлжээнд үзэл бодлоо илэрхийлсний төлөө шүүхээр яллагдлаа гэж хэлж болох уу?
-Би ганцаараа хохироогүй гэдгээ сая байцаагдаж явахдаа мэдсэн. Миний мэдэхийн надаас гадна 14 хүн яг энэ асуудлаар байцаалт өгч байсан. Тэд зөвхөн фэйсбүүкт пост оруулсныхаа төлөө, 14 настай хүүхдийг хүчирхийллээс хамгаалсныхаа төлөө байцаагдаж байгаа юм. Ингэж хүний дуу хоолойг хорьж болохгүй биз дээ. Тэр дотор гуравхан сартай хүүхдээ тэвэрчихээд байцаалт өгч яваа залуухан ээж ч байсан. 14 настай хүүхэдтэй тохиролцож бэлгийн харилцаанд орж болно гэдэг заалтыг эсэргүүцсэнийхээ төлөө тэр жаахан охин гурван сартай хүүхдийнхээ вакциныг хийлгэчихээд, халуурч уйлагнаж байхад гэртээ ч очиж чадахгүй хүүхдээ тэврээд прокурорын үүд сахиж суухыг харах маш хэцүү санагдсан. Хүүхэд нь халуунтай байсан ч чи заавал байцаалтаа өг гээд бүр гэрээс нь бариад ирсэн гэж хоолой зангираад ярьж байгаа юм. Хамгийн гол нь хууль гаргасан мөртлөө сурталчилдаггүй. Сурталчиллаа ч хатуу хэллэгээр сурталчилж байгаа болохоор хүн ойлгохгүй байна. Надаас байцаалт авахдаа айхавтар том хууль гаргаж ирээд л, тэддүгээр заалт, тийм тийм хүний эрх гээд л… Энэ тухай мэдэхгүй юм чинь надаас тэрийг асуугаад яах юм бэ. Магадгүй хуулийг зөв талаас нь тайлбарласан бол ийм нөхцөл үүсэхгүй байсан болов уу.
-Одоогоос жилийн өмнө манай улсын эрх бүхий албан тушаалтан Солонгос хүүхний өгзөгт хүрсэн гээд бөөн дуулиан тархаж байсан?
-Солонгост эмэгтэй хүн рүү хэдхэн минут харахад л бэлгийн дарамтад тооцдог. Биед нь зөвшөөрөлгүй хүрэх, удаан ширтэх хатуу чанд хориотой. Гэтэл манайд бага насны хүүхдийг аймшигтайгаар хүчиндсэн нь батлагдвал 25 жилийн хорих ял өгдөг юм байна. Тэгэхдээ үнэхээр 25 жилийн ял авсан хүн хэд байдаг бол гэсэн асуултыг яагаад хэн ч асуудаггүй юм бэ. Хүчирхийлэл чинь ганц удаагийн үйлдэл биш, олон удаагийн давтамжтай үйлдлийн дараа баригддаг юм байна. Ямар нэгэн байдлаар аз таарч л мэдэгдэнэ үү гэхээс хүүхдүүд айгаад эцэг эхдээ хэлж чадахгүй. Мэдэгдэхгүй бол тэр чигээрээ дарагдаад өнгөрдөг. Бага насандаа сэтгэлийн шарх авснаас болж эрэгтэй хүнийг үзэн ядах сэтгэгдэл төрж, насан туршид бие сэтгэлийн шарх болж үлдэх эрсдэлтэй. Улсын их хурлын гишүүн О.Баасанхүү ч “охинтой чинь унтчихаад iphone өгөөд л болоо юу” гэж уурласан пост оруулж байсан. “Би чамд мөнгийг чинь өгчихлөө дуугүй бай” ийм зүйл байж болох уу.
-Ингэхэд Х.Нямбаатар сайд танаас болж хохирсон гэдгийг шүүх хурлын үед юугаар батлав?
-Наад асуултыг чинь одоо ч би өөрөөсөө асуугаад л явж байна. Магадгүй, надаас болж хохирсон бол энэ хүнийг Сонгинохайрхан дүүргийн иргэд УИХ-д сонгож, цаашлаад сайд болохгүй байсан биз дээ. Гэтэл тэр хүн улс төрийн бүхий л өндөрлөгт орчихсон явж байгаа атлаа “би хохирсон гэж” зүтгээд байгааг л ойлгохгүй юм. Үнэндээ, хүйсийн ялгавартай байдал, хэт өндөр албан тушаалтны увайгүй араншин хоёртой л тулалдаад хүйсээрээ би ялагдаж байгаа болов уу. Ингэж явахад эмэгтэй хүн ганцаарддаг юм билээ. Хүн болгонд чичлүүлээд л утсаар яриад л чамайг тэгнэ, ингэнэ гэсэн сүрдүүлэг хүртэл ирж байхад шүүх хурлын өмнө бараг унтаж чадаагүй. Харин одоо анхан шатны шүүх хурал дууссан учир тайван унтах байх гэж бодож байна даа.
П. САЙНЖАРГАЛ
– ХАЛДВАР АВСАН 100 ХҮН ТУТМЫН 40 НЬ НАС БАРАХ ЭРСДЭЛТЭЙ –
Завхан аймгийн Тосонцэнгэл сумын 38 настай иргэн “Б” тарваган тахлын хоёрдогч уушгины хэлбэрээр хүндэрсэн болох нь батлагдсан тухай есдүгээр сарын 5-нд аймгийн Зоонозын өвчин судлалын төвөөс мэдээлсэн. Тосонцэнгэл сум руу орох, гарах хөдөлгөөнийг есдүгээр сарын 11-нийг хүртэл хязгаарлалаа. Энэ талаар ЗӨСҮТ-ийн дэд захирал Б.Амгаланбаяраас тодрууллаа.
-Завхан аймгийн Тосонцэнгэл суманд тарваган тахлын тохиолдол илэрч, батлагдсан. Тус аймагт халдварын нөхцөл ямар байгаа вэ?
-Есдүгээр сарын 3-ны өдөр 38 настай эрэгтэй тарваган тахлын сэжигтэй тохилдолтой гэж бүртгэгдсэн. Улмаар тарваган тахлын шинж тэмдэг илэрч эмнэлэгт хандсан байдаг. Тарваган тахлын сэжигтэй л гэж үзэх юм бол тусгаарлаж хөл хорионы арга хэмжээг авдаг. Эхний ээлжинд хөл хорио тогтоож, ойрын хавьтлуудыг илрүүлэн голомтыг тархаахгүй байх чиглэлээр ажилласан. Гоц халдварт өвчний үед халдвар тархаахгүй байх хамгийн сайн зарчим нь хөл хорио байдаг.
-Ойрын хавьтлуудыг илрүүлсэн үү?
-Хөвсгөл аймгийн Цагаан уул сум руу очиж тарвага агнаад өвчих явцдаа арьс салстын бүрэн бүтэн байдлаас болж, халдвар шууд хавьтлын замаар дамжсан байна. Тодруулбал, шууд хүрэлцэх хавьтлын замаар халдвар дамжиж орсон гэдэг нь лабораторийн шинжилгээгээр батлагдсан. Одоогоор голомтод нэгдүгээр хавьтлын 28 хүнийг илрүүлэн тусгаарлаж, урьдчилан сэргийлэх үзлэгт хамруулсан. Эдгээр иргэнээс халдварын эмнэл зүйн шинж тэмдэг илрээгүй учраас урьдчилан сэргийлэх эмчилгээнд хамруулсан.
-Тэгвэл 38 настай эрэгтэй Б-ийн биеийн байдал ямар байгаа вэ?
-Эмнэлгийн тусламж үйлчилгээг оройтож авсан учраас биеийн байдал нь маш хүнд байна гэсэн дүгнэлтийг газар дээр нь эмчилж буй эмч мэргэжилтнүүд бидэнд мэдээлсэн. Тиймээс өвчтөнийг аврах болон нэгдүгээр хавьталын иргэдээс халдвар авах тохиолдлыг нэмэгдүүлэхгүй байх арга хэмжээг авч ажиллаж байна.
-Бусад бүс нутагт тарваган тахлын нөхцөл ямар байна вэ?
-Улс орон даяар тарваган тахлын эрсдэл маш өндөр байна. Ерөөс голомтгүй бүс нутгаас голомттой газар очоод л тарваган тахлын халдварыг зөөж ирээд байгааг саяны тохиолдол харуулж байна. Энэ онд нийт 17 сэжигтэй тохиолдол Монгол Улсын хэмжээнд бүртгэгдсэн. Үүнээс таван тохиолдол батлагдаж, хоёр нь нас барсан үзүүлэлттэй байна. Энэ онд Улаанбаатар хотын хэмжээнд хууль бусаар тарвага агнасан, түүнийг худалдаалж тээвэрлэсэн, оруулахыг завдсан 95 удаагийн үйлдэл бүртгэгдсэн. Хууль бус худалдаа, ан хийгээд түүнийгээ тээвэрлэдэг, хот суурин газар оруулдаг асуудал гаарч байна гэсэн үг.
-Тарваган тахлын хүнд үзүүлэх сөрөг нөлөө нь коронавирусээс илүү гэж сонссон?
-Тарваган тахлын нас баралтын хувь коронавирусийн халдвараас даруй 10 дахин өндөр байдаг. Өөрөөр хэлбэл, коронавируст халдварын үед 100 хүн тутмын дөрөв нь нас барж байгаа бол тарваган тахлын халдвартай 100 хүний 40 нь нас барах эрсдэлтэй, хурц халдварт өвчин.
-Ард иргэдийн хэнэггүй үйлдлээс болоод халдвар гаарах эрсдэлтэй байх нь ээ?
-Тарваган тахал гэдэг өвчнийг мэдэхгүй монгол хүн байхгүй шүү дээ. Тэгэхээр өөрийгөө болон хайртай дотны хүмүүсээ хамгаалахын тулд эрсдэлтэй алхмаас шууд татгалзах шаардлагатай. Мэргэжлийн байгууллага мянга анхааруулаад түүнийг иргэд хэрэгжүүлэхгүй бол эрсдэл өндөр хэвээр байх болно. Та бүхний харж байгаачлан коронавирусийн халдвар ч мал амьтнаас хүнд халдварладаг.Гэтэл энэ халдвар цар тахал болтлоо явж байна шүү дээ. Тэгэхээр нэг хүний хариуцлагагүй үйлдлээс болж дэлхий дахинд гамшиг нүүрлэж болдгийг харж байна.
П.САЙНАА
ХӨСҮТ-ийн тандалт судалгааны албаны дарга А.Амбасэлмаатай ярилцлаа.
-Коронавирусийн халдварыг ард иргэдийн дунд тараахгүйн тулд та бүхэн жил гаруй, зогсоо чөлөөгүй ажиллалаа. Энэ хугацаанд дотооддоо халдвар алдалгүй, барьж чадсан тоотой улс орон үлдсэн болов уу?
-Шалтгаан нь тодорхойгүй амьсгалын замын энэ өвчлөл орж ирэх эрсдэл тухайн үед манай улсад дунд, дэлхийн бусад орнуудад бага үнэлгээтэй гарсан. Улмаар улсын хил гаалиар нэвтэрч буй иргэдэд хяналт тандалт явуулах, эрүүл мэндийн асуумж авч биеийн байдлыг хянах, нийт эрүүл мэндийн байгууллагын бэлэн байдлыг хангахад анхааръя гэсэн асуудлыг төр засагтаа дуулгасан юм. Үндсэндээ энэ ажиллагаа нэгдүгээр сарын 8-наас идэвхжсэн гэсэн үг.
-Таны хувьд цар тахлын мэдээллийг өглөө бүр цаг алдалгүй 11 цагт хүргэнэ, өвчний тандалт судалгаа явуулна гэх мэтчилэн нэлээд ачаалалтай ажилладаг байх?
-Энэ олон хүний биеийг хянаж, өвчлөл гарсан үед хавьтлыг нь судлах зэргээр маш нарийн хэмжээнд ажиллана. Миний хувьд өглөөний 07 цаг 30 минутаас оройн 22 цаг хүртэл ажилладаг. Хэрэв 40-50 хүн өвдсөн бол нэг бүрчлэн хүн тус бүр дээр тандалт судалгаа хийнэ гэсэн үг. ХӨСҮТ-д одоо боть ном шиг том судалгаанууд гарч байна. Жишээлбэл, Францын иргэн хамгийн анхны тохиолдол болж бүртгэгдэхэд, түүнийг хаагуур явсан, ямар дэлгүүр орсныг нь хүртэл цагдаа, тагнуултайгаа нийлээд мөрдсөн. Тэгэхээр цагийн хуваарь шахуу, хаашаа ч илүү гарах зав гарахгүй байна. Бүтэн сараар яваад өгөх боломжгүй учраас одоо 14 хоногоор ээлжилж амарч байгаа. Зөвхөн Улаанбаатар хот ч биш, 21 аймгийнхан бүгд биднээс зөвлөгөө авдаг. Үндэсний хэмжээнд ажилладаг учраас миний утас өдөр шөнөгүй нээлттэй, үндсэндээ нүсэр том тандалтын тогтолцоог удирдан зохион байгуулж байна.
-Цар тахлын үед хамгийн гол нь дархлаа чухал шүү дээ. Таны хувьд энэ ажилдаа дасчихав уу, эсвэл их ачаалал дунд ядарч байна уу?
-Хүн л юм хойно ядралгүй яахав. Гэхдээ эрүүл л байна даа, нэг ёсондоо хоол ундаа тохируулаад зөв яваад байх шиг. Ерөөс амьдралын хэв маяг, дассан орчноос шалтгаалан ачаалал даадаг болчихдог юм байна. Өдий хүртэл ажиллахдаа маш олон халдвар хордлогын дэгдэлтийг удирдан зохион байгуулж явсан. Тиймээс ч ард түмнийхээ өмнө хийсэн ажилтай, хэлэх үгтэй сууж байгаадаа бахархаж явдаг. Монгол Улсад 2009 онд H1N1 томуугийн цар тахал гарлаа гэсэн мэдээллийг лабораториос гэнэт утасдаж дуулгасан юм. Ерөөс дэлхийд гурван том цар тахал гарсан. Одоо дөрөв дэх цар тахалтай нүүр тулаад байна. Тодруулбал, 2003 онд Сарсын цар тахал, дараа нь томуугийн буюу H1N1, мөн Испанийн тахал гарсан. Одоогийн энэ тахалтай нийлээд үндсэндээ дөрөв дэх цар тахал болж байгаа юм. Энэ бүгдийг миний нас туулж иржээ. Тиймээс сурч мэдсэн бүхнээ залуу хойч үеийнхэндээ зааж сургахыг хүсдэг. Ерөөс ачаалал даах чадвар миний амьдралын хэв маяг, хэвшил болсон байна шүү дээ. Магадгүй өдий насны хүн чөлөөндөө гараад суухаар зүгээр сууж чадахгүй байх, ийм л болчихдог юм байна.
-Хэзээд ч бэлэн байх, мөнхийн манаатай эрхэм мэргэжлээ өөрийнхөөрөө тодорхойлбол?
-Халдвар судлагч эмч гэдэг үндэсний хэмжээнд цаашлаад дэлхийтэйгээ нийлж ажилладаг. Тодруулбал, олон мянган хүнийг нэгэн зэрэг халдвараас хамгаалдаг гэсэн үг. Нийгмээ хамгаалахын тулд өвчлөлийн голомтод ажиллаж, үнэлгээ дүгнэлт судалгаа шинжилгээ хийж, үр дүнг нь шийдвэр гаргагчдад дуулгана. Цар тахлын үнэлгээ хийж “яаралтай ажиллах хэрэгтэй, энэ болохгүй юм боллоо” гэдгийг ХӨСҮТ-ийнхээ удирдлага, салбарынхаа сайдад эрт танилцуулсан нь үүний бодит жишээ юм. Бид хэнээс халдвар авав, хэнтэй уулзав гэдгийг нэг бүрчлэн тодруулж ажилладаг учраас миний мэргэжил эрүүл мэндийн байгууллагын “мөрдөн байцаагч” юм. Ерөөс халдварын голомт, хүрээ хязгаарын цөмөө олоод авбал цааш тархаахгүй, эрт хариу арга хэмжээ авч, илрүүлэн тусгаарлаж нийгэм, улс орон, цаашлаад дэлхийн хэмжээнд аварна. Энэ мэргэжлээ эзэмшсэнийхээ ид хавыг харуулж амжилттай явах шиг сайхан юм байхгүй.
-Өндөржүүлсэн бэлэн байдлын энэ үед танай баг хамт олон хэрхэн ажиллаж байна вэ?
-Монголын хилээр нэвтэрсэн иргэн бүртэй уулзаж хаагуур явсан, халдвар авсан уу, биед тань ямар шинж тэмдэг илэрч байна гэдгийг тодруулж, шинжилсний үндсэнд тандалт хийдэг. Одоогийн байдлаар нийт 20 мянга гаруй хүнд тандалт судалгаа явуулжээ. Жил гаруй хугацаанд хагас, бүтэн сайнд нэг ч удаа амралгүй, 24 цагаар ажиллалаа. Бид цар тахлыг дотооддоо тараахгүйн төлөө хүч хөдөлмөрөө зориулж, нийт 11 удаа эрсдэлийн үнэлгээ хийсэн. Одоо ХӨСҮТ-ийн 200 гаруй эмч мэргэжилтэн өндөржүүлсэн бэлэн байдалд цаг наргүй ажиллаж буй. Тэд маань 14 хоногт хүнээ эмчлээд, дахиад 14 хоног тусгаарлалтад ордог. Тухайлбал, манай клиникийн салбарын мэргэжилтнүүд зөвхөн батлагдсан тохиолдолтой 2-4 удаа тулж уулзаж ажилладаг. Харин тандалт болон лабораторийн хэсэгт халдвартай эсэх нь ч мэдэгдэхгүй иргэдийг тандан судалж, илрүүлэн тусгаарлах, хавьтлуудад нь арга хэмжээ авах ажлыг зохион байгуулдаг. “Дэлхийн өнцөг буланд хаа нэгтэй энэ вирус байхад ямар ч улс орон тайвширч болохгүй” гэдгийг ДЭМБ болон Номхон далайн бүсийн удирдлагууд анхааруулж байгаа. Вирус нүдэнд үзэгдэхгүй хил хязгаарт захирагдахгүй. Тиймээс манайд вирусийн халдвар гарах нь цаг хугацааны асуудал болчихоод байна. Харин хэзээ хаанаас, юу ороод ирэхийг бид таашгүй, хаалга тогшоод зогсож байгаа шүү гэдгийг л ойлгох хэрэгтэй.
-Хүйтний улиралд хаяанд ирээд байна. Амьсгалын замын энэ вирус хүйтэнд тэсвэргүй учраас халдварын эрсдэл бага гэж нэг хэсэг цуурч байсан. Тэгвэл цаг агаар үүнд нөлөөлөхгүй гэдгийг эрдэмтэд мэдээлсэн?
-Вирус харин ч хүйтэн сэрүүний улиралд идэвхждэг. Өмнө нь томуугийн 21 вирус байсан бол коронатай нийлээд одоо 22 вирустэй тэмцэх болж байна шүү дээ. Томуу болон коронавирусийн халдвар дэлхий дахиныг нөмөрсөн энэ үед Монгол Улс ганцаараа үлдэнэ гэсэн тооцоолол байхгүй. Тиймээс эрсдэлийг бодож үзэх хэрэгтэй юм. Одоо хоёр дахь давлагаа гараад “Монгол Улсад цар тахал гарчихвал яах вэ” гэдэг асуудалд төвлөрч ажиллаж байгаа. Тэр журмыг боловсруулахад салбар хоорондын байгууллагуудтай хамтарч, үндэсний хэмжээнд хэрхэн яаж ажиллах талаар журам гаргаж буй.
-Сургуулиа төгсөөд хаана ажиллаж байв?
-Би 1982 онд Анагаахын сургуулийг төгссөн. Анх сургуулиа төгсөөд Дундговь аймагт ажиллаж аймгийн ард түмнийг хамгаалдаг байлаа. Харин одоо Халдвартын клиникт 14 дэх жилдээ ажиллаж байна. Тэгэхээр 14 жил үндэсний хэмжээнд хүн ардаа халдварт өвчнөөс хамгаалах бодлого чиглэлийг боловсруулсан гэсэн үг. Тэгээд өнөөдрийг хүртэл 30 гаруй жил энэ мэргэжлээрээ ажиллаж байна. Энэ олон жил ажилласан дадлага туршлагыг өнөөдөр ашиглахгүй бол хэзээ ашиглах билээ. Энэ хугацаанд, Монгол Улсын хэмжээнд сүүлийн 14 жил бүртгэгдсэн бүх өвчлөлийн үе орж ажиллаж, тэр бүгдийг удирдан чиглүүлж ирлээ дээ. Нэгэнтээ энэ мэргэжил миний амьдрал болсон учраас ёстой нүд хөдөлж ам ангайж байсан цагт хүмүүстээ хэлэхээ хэлж, ярихаа ярьж явна. Ямар сайндаа энэ халдвар судлал гэдгийг мэддэггүй байсан чинь энэ их чухал мэргэжил байна гэж төрийн удирдлагууд, ард иргэд ойлгож ирж байна. Ямар сайндаа халдвар судлагчийн гутал цоорхой явдаг гэж дээхнэ үед ярьдаг байлаа.
-Хөгжилтэй улс орнуудыг вирусийн тархалт өндөр байгаа бол эсрэгээрээ буурай орны мэдээлэл хомс байх шиг. Энэ юутай холбоотой вэ?
-Африкийн улс орнууд мэдээллээ бүрэн бүтэн өгч байгаа эсэх, өвчлөл өндөр улс орны мэдээлэл яг бодит үнэн үү гэдэг нь эргэлзээтэй. Угаас цар тахал ард иргэдийг дунд тархаад ирэхээр тохиол болгоныг бүртгэх боломжгүй болдог. Монгол Улсад ч цар тахал гараад хүн амын дунд тархвал хүн нэг бүрийг эмчилнэ гэж байхгүй учраас тактик өөр болоод ирнэ. Тэрийгээ ч бид төлөвлөсөн. Хүн амын дунд өвчлөл гарвал өргөн хүрээний илрүүлэг хийхээс эхлээд тактик шал өөр болох юм. Ерөөс мэдээгээ өгөхгүй улсууд ч байна. Хэдэн улс орон байгааг сайн хэлж мэдэхгүй. Одоо яг мэдээллээ өгч байгаа нь 216 улс орон гээд яг өгч байна. Тэгэхээр дэлхий дээр 216 улс оронд цар тахал гарсан байхад ихэнх нь халдвар авчихна. Монгол Улс бол ёстой цаг хугацааны асуудал, хэзээ гарах нь мэдэгдэхгүй. Дархлаагаа дэмжихийн тулд дандаа бие биедээ эерэг сайхан, дархлаа сэргээх урам өгч байх хэрэгтэй.
-Урмын үг дархлаа нэмэхэд маш их тустай болов уу?
-Тэгэлгүй яахав гоё үг сонсоод, ажлыг нь үнэлээд дэмжээд явахаар хүмүүс их сайхан болдог шүү дээ. Ер нь тухайн хүний өвдөх эрсдэл өөрөөс 70 хувь нь хамаарна гэдэг. Тэгэхээр ялихгүй юманд автахгүй өөдрөг үзлийг эрхэмлэвэл эрүүл байна.
П.САЙНЖАРГАЛ
-С.ЗОРИГ АГСНЫГ БИ ИХ ХҮНДЭЛДЭГ УЧРААС УУГАН ХҮҮДЭЭ НЭРИЙГ НЬ ӨГСӨН-
Монголд 10 гаруй жил ажиллаж, амьдарсан АНУ-ын иргэн Гаррет Вилсонтой ярилцлаа.
-Та Монголд 19 настайдаа сайн дурын ажил хийхээр ирж байжээ. Энэ нь таны хувьд өөр соёл иргэншилтэй танилцсан хамгийн анхны аялал байсан уу?
-Их сургуулиасаа чөлөө авч, 1998-2000 онд сүмийн харьяат олон улсын тусламжийн байгууллагын сайн дурын ажилтны шугамаар ирж байлаа. Буян үйлдэж хүмүүнлэгийн тусламжийг бусдад үзүүлэхдээ агуу их баяр баясгаланг мэдэрдэг. Сайхан сэтгэл гаргаж хариу нэхэлгүй дэм болохыг амьдралынхаа нэг чухал хэвшил, үүрэг хариуцлага гэж үзвэл зохино. Залуу насандаа Монголд сайн дурын ажил хийж, насанд хүрсэн зөв эр хүн болж төлөвшсөндөө үргэлж баярладаг. Монгол хэл сурч, цоо шинэ соёлыг харахад нүд нээгдэж, амьдралын туршлага суухад үнэлж баршгүй хувь нэмэр үзүүлсэн. Эхний зургаан сар хамгийн хүнд, шантармаар үе байсан гэдгийг нуухгүй. Мэдээж бусадтай ойлголцож, нэг нэгэнтэйгээ харилцаж чадахгүй байна гэдэг үнэхээр хэцүү. Гэхдээ удалгүй аажим аажмаар үгийн сангаа тэлж, орчинд нь дасаад ойр зуурын зүйлс ч ярилцдаг болсон. Ерөөс харилцааны чадвар нь өөрийгөө илэрхийлэх болон бусдыг сонсож ойлгох гэсэн хоёр хэсэгт хуваагддаг. Үгийн баялаггүй хүн санаанд орж ирсэн маш гүнзгий эрээн мяраан бодлыг тод томруунаар дэлгэрүүлж, бусдад илэрхийлэх чадваргүй байх нь эмгэнэлтэй. Тэгэхээр тухайн бодол нь чөлөөлөгдөхгүй, зөвхөн тархин дотор нь “гацаж” байгаа юм. Хэрүүл маргаан үүсэх, өөрийгөө буруу ойлгуулах, төрөлх хэлээ хойч үедээ дутуу өвлүүлэх, хайртай дотны хүмүүстээ сэтгэлээ бүрэн уудалж чадахгүй байснаар олон асуудалтай тулгарч мэднэ. Хараалын үг их хэлдэг байх нь үгийн баялгийн дутагдалтайн шинж гэж хувьдаа боддог.
-Монгол хэлийг бие дааж сурсан гэсэн үү?
-Монголд ирэхээсээ өмнө Америкт хоёр сар хэлний курст явж, анхан шатны мэдлэгтэй болсон. Ингээд энд ирсний дараа бие дааж хэл сурах шаардлагатай байсан. Багш, орчуулагч байхгүй учраас бие дааж сурахаар шийдсэн гэсэн үг. Сурч эхлэхдээ өдөрт дунджаар 15-20 шинэ үг цээжилдэг байлаа. Харин одоо нэг өдөрт 3-4 шинэ үг цээжлэх зуршилтай. Өөрөөр хэлбэл, шинэ үгс сонсох, эсвэл уншаад суралцах нь өдөр бүр хэрэгжүүлдэг дадал болсон гэсэн үг. Ерөөс аливааг ойлгосон юм шиг дүр эсгээд өнгөрөөхийг хүсдэггүй. Зөвхөн хоосон таамгаар сурах биш, ойлгоогүй хэллэгийнхээ утгыг тайлахгүй л бол “гол харлаад” санаа амар сууж чаддаггүй юм. Тиймээс ойлгоогүй үгсээ заавал тэмдэглэж аваад сурах үгсийн жагсаалтдаа оруулдаг.
-Шинэ үгсийн жагсаалтад тань одоо хэдэн үг багтсан байна вэ?
-Жагсаалтад маань сурч амжаагүй 1.618 үг хэллэг бий. Үүнээс өдөрт 3-4 шинэ үг цээжилдэг болохоор заримыг нь жагсаалтаас хассан. Гэвч сурч мэдэхийн хэрээр шинэ зүйлстэй илүү их учирдаг болохоор үгсийн сан маань улам арвижиж байгаа. Үг цээжлэх энэхүү зорилт маань хэзээ ч дуусахгүй, магадгүй насан туршийн зуршил байх болно.
-Америк хүн монгол хэлийг ус цас шиг эзэмшсэнийг харахад үнэхээр бахадмаар санагдлаа. Тэгвэл та хамгийн сүүлд ямар үг сурав?
-Би “эл хуль”, “удвал цэцэг”, “царван” гэсэн шинэ үгийг энэ өглөө сурлаа. Монгол хэлний маань үгийн сан баялаг учраас шинэ үг цээжлэх оролдого үргэлжилсээр л байна. Үгийн сангийн дутагдлаасаа болж хүний яриаг ойлгохгүй байх нь намайг бухимдуулдаг. Өөрийн санаа бодлыг оновчтой үгээр илэрхийлж чадахгүй байх нь үнэхээр хэцүү шүү дээ. Хүмүүний хорвоог олж төрнө гэдэг хэмжээлшгүй үнэ цэнэтэй учраас шүлэг зохиол уншиж, дуу хөгжим сонсож, сэтгэх ухаан тархины чадамжаа бүрэн эдлэхгүй бол хайран санагддаг.
-Монголын соёл сэтгэлгээг анзаарахад гайхширмаар зүйлтэй тулгарч байв уу?
-Би бүр багаасаа морь унаж сурсан. Манай өвөө болон элэнц өвөө араб морийг үржүүлэх үйлчилгээний фермтэй, адуучид байлаа. Тэднийг бараг ковбойчид гэж хэлж болно. Би Монголд ирээд догшин морийг номхоруулж сургах, монголчуудын моринд эрэмгий байдал, мал аж ахуйн чадваруудыг хараад биширч байсан. Монгол Улсын зах зээл дэлхийн дэвжээнд дөнгөж хөгжиж эхэлж байгаа учраас надад илүү сонирхолтой санагддаг. Зарим хүмүүсийн хувьд жижиг нуурын том загас байх нь илүү давуу талтай. Хамгийн түрүүнд хэн нь эхэлж сэлж сурахыг харахад сонирхолтой шүү дээ.
-Таны хувьд Вагнер Ази Автомотив компанийн удирдах албан тушаалыг хашиж байсан. Тэгвэл удирдагч манлайлагч хүний зан чанарыг өөрийнхөөрөө тодорхойлбол?
– Удирдагч хүн өөрийн ашиг сонирхлоос илүү бусдыг дэмжиж, туслахыг тэргүүн эгнээнд тавьдаг. Би хувьдаа энэ сэдвийн талаар байнга эргэцүүлж, сайн болон муу удирдагчийн жишээнүүдийг ажигладаг. Хэдийгээр би төгс удирдагч байх чанарыг бүрэн эзэмшээгүй ч, цааш суралцсаар л байна. Удирдагч байх сэдвийн талаар Жим Руан “Удирдагч байхын шалгуур нь хүчирхэг харин бүдүүлэг биш, сайхан сэтгэлтэй харин сул дорой биш, зоримог харин дарлагч биш, бодлогоширонгуй харин залхуу биш, даруухан харин хулчгар биш, өөртөө итгэлтэй харин дээрэлхүү биш, хөгжилтэй харин марзан биш” гэж тодорхойлсон байдаг. Удирдагч хүн хийх ажилдаа гар бие оролцох чадвартай байх нь чухал хэдий ч, сайн манлайлагч хамаг ажлаа бие дааж гүйцэтгэдэггүй. Өөрөөр хэлбэл, тухайн ажлыг өөрөө хийхийн оронд бусдаар хийлгэж чаддаг тэдэнд алсын хараа, урам зориг өгөх хэрэгтэй. Орчиндоо эерэг өөрчлөлтийг авчрах манлайлагч нар шударга, зоригтой зан чанартай байх нь чухал гэж хувьдаа боддог. Ерөөс хэдэн дагагчтай болох нь биш, харин хэдэн удирдагчийг бий болгох нь сайн удирдагчийн шинж юм. “Хүчтэй удирдагч бусдын үнэнч байдлыг олж авдаг бол сул дорой нэг нь нэхдэг” хэмээн Симон Синек хэлсэн байдаг.
-Хөдөлмөрийн үнэ цэнийг өөрийнхөөрөө тодорхойлбол?
-Хөдөлмөрийн үнэ цэнийг ойлгохын тулд өөрийн оруулах хувь нэмрээ ухаарах хэрэгтэй. Америкийн ерөнхийлөгч Жон Ф.Кеннеди 1961 онд саран дээр хүн буулгана гэсэн зорилго тавьж улс орон даяар энэхүү алсын харааг тод томруунаар тодорхойлсон. Улмаар 1962 онд ерөнхийлөгч Кеннеди Америкийн сансар судлалын төв /NASA/ дээр ажлын үйл явцыг нь шалгахаар очсон гэдэг. Тухайн үед ерөнхийлөгч Кеннеди коридороор нь алхаж яваад шал шүүрдэж байсан нэгэн үйлчлэгчтэй тааралдсан байна. Үйлчлэгч нь нэлээн цочирдсон царайгаар түүн рүү хараад эгц зогсоод, нэг гараараа шүүрээ барьж нөгөө гараараа ёслов. “Чи энд юу хийдэг вэ?” гэж ерөнхийлөгч асуухад үйлчлэгч “Би саран дээр хүн буулгахад тусалдаг” гэж хэлжээ. Тэр үйлчлэгч “шал цэвэрлэдэг” гэж хариулж болох байсан ч өөрийн хийж байгаа хөдөлмөр, оруулж буй хувь нэмрийг бүрэн утгаар нь ойлгосон нэгэн байгаа биз. Хэрэв NASА-н үйлдвэр цэвэр биш бол сансрын хөлгийн техник тоног төхөөрөмжид бохир ороод сансрын нисгэгчдийн амь насанд аюултай. Хөдөлмөрийн үнэ цэнийг бага балчиртаа гэртээ эцэг эхээсээ сурвал сайн.
-Хөдөлмөр, хүмүүжил олгох нь эцэг эх, эргэн тойрны хүрээллээс шууд хамаарна гэдэг?
-Би айлын ганц хүү учраас гэрийн ажлаа бие дааж хийх, хашаа хороо цэвэрлэх үүрэгтэй. Ерөөс шал угаах, ариун цэврийн өрөө цэвэрлэх, хоол хийх гэх мэтчилэн гэрийн ажлыг хүү, охин гэж хүйсийн ялгаа гаргалгүй эрх тэгш гүйцэтгэдэг. Намайг жоохон байхад гэр бүл маань морины фермтэй байсан гэдгийг түрүүн дурдсан. Тиймээс ч фермийн ажлыг бага наснаасаа тогтмол хийж сурсан. Энэ хүмүүжил намайг эрийн цээнд хүрэхэд маш их тус болсон байх. Өөрийн шударга хөдөлмөрөөр олсон бүхэн амттай шүү дээ. Хөлсөө дуслуулж зорьсон зорилгодоо хүрэхэд өөрөөрөө бахархахгүй байхын аргагүй сайхан сэтгэгдэл төрдөг. Мэргэжил эзэмшиж, хийсэн ажлаа бусдаар үнэлүүлэн цалин урамшуулал авч эхлэхэд чанартай болон чанаргүй ажлыг ялгаж сурсан. Дараа нь ажлаа чанартай гүйцэтгэдэг хүн илүү ихээр шагнуулдаг гэдгийг ойлгосон юм.
-Монголын нийгмээс засаж залруулахыг хүсдэг зүйлс бий юү?
– Америк,Монгол орон хоёулаа адилхан төрийн авлигын асуудалтай. Америкт энэ төрлийн авлига ихэвчлэн далд байдаг. Харин Монголд илүү ил байдгаараа ялгаатай байх. Хэдийгээр би улс төрийг маш их сонирхдог ч, Америк болон Монголын аль ч намыг дэмждэггүй. Авлигын асуудлыг шийдэхээс нааш нийгмийн асуудлууд дээрдэхгүй гэж боддог. Миний хувьд ёс суртахуунтай, үнэ цэнэтэй амьдрах нь амьдралын гол зорилго юм. Хаана амьдарч байгаа гэдгээс хамаарахаас илүү тухайн нийгэмдээ эерэг өөрчлөлт оруулах нь чухал. Америкт байхдаа ч эргэн тойрныхоо анзаарсан асуудлуудыг шүүмжлээд орхилгүй санал болгож, хэрэгжүүлдэг эерэг үзэлтэн байхыг хичээдэг байлаа. Ямар ч тэнэг хүн шүүмжилж чадна. Харин шийдлийг олж харж, хэрэгжүүлэхийн тулд жинхэнэ эр зориг, мэргэн ухаан шаарддаг. Би байнга шүүмжилдэг “гонгинуур” хүн байхыг хүсэхгүй. Харин шийдлийг олж хэрэгжүүлээд үр дүн авчирсан хүн л байхыг хүсдэг. Тиймээс бизнесийн салбарт авлигагүйгээр үйл ажиллагаа явуулж шударгаар амжилтад хүрэх боломжтой гэдгийг бусдадаа харуулж амьд жишээ болмоор байна.
-TEDX-т илтгэл тавих үеэрээ хүний амьдралд тохиох ирээдүйн эрсдэлд бэлэн байж, эрүүл мэндийн даатгалын системд шинэчлэл авчрах ёстой гэж байсан. Аливаа өвчин зовлон тохиоход хамаг хөрөнгөө шавхдаг, эсвэл бусдаас хандив тусламж гуйдаг үзэгдэл энэ нийгмийн асуудал болжээ?
– Би TEDX-н ярианы сэдвийг сонгохдоо Монгол Улсад хамгийн ойрын хугацаанд юу хийвэл нийгмийн ямар асуудлыг шийдэж болохыг бодсон. Улсаас авдаг эрүүл мэндийн даатгалын тогтолцоо болон үйлчилгээ нь хязгаарлагдмал. Монгол Улсын эмнэлгүүдийн чадамж дутагдалтай учраас олон төрлийн эмгэг өвчнийг дотооддоо эмчилж чадахгүй байна. Хүмүүст гадаадад очиж үйлчилгээ авах, эсвэл эмнэлгийн үйлчилгээ авалгүй зовж үхэх гэсэн гашуун сонголт тулгарч буй нь харамсалтай. Зарим хүн нь эмчилгээ хийлгэх мөнгө олохын тулд хамаг эд хөрөнгөө зарж, ойр хавийнхаа таньж мэдэх хүмүүсээс зээлдэг. Тэр ч байтугай хандив босгох аяныг зохион байгуулж, бусдаас гуйлгачилж байна шүү дээ. Хамгийн хэцүү нь эмчилгээгээ аваад өвчин нь эдгэсэн ч мөнгөгүй үлдэж амьдралаа дахиж төвхнүүлэх шаардлагатай болдог. Хүмүүс эмчилгээ авахын тулд дампуурах ёсгүй. Бид өвдсөнөөсөө болоод санхүүгийн асуудалд орж хямармааргүй байна. Хувийн эрүүл мэндийн даатгал бол Монгол Улсын эрүүл мэндийн салбарт хэрэгтэй төлбөрийн тогтолцооны шийдэл. Эмнэлэг, эмч нарын чадварыг сайжруулахын тулд үйлчилгээний төлбөр шийдсэн санхүүгийн хэрэгсэл байх ёстой. Уг шийдлийг хэрэгжүүлэхийн тулд төр засгаас ямар ч оролцоо хэрэггүй. Хувийн хэвшлийнхэн бид өөрсдөө л үүнийг сайн дураар хэрэгжүүлбэл ажил олгогчид ажилтнууд аль алинд нь ашигтай. Ойрын 2-3 жил илүү олон байгууллагууд ажилтнууддаа хувийн эрүүл мэндийн даатгал олгодог болбол орон даяар байгууллагуудын хооронд чадвартай ажилтнууд татаж авах өрсөлдөөн ихэсч, хувийн эрүүл мэндийн даатгалыг ажилчдад олгох нь цалин тавихаас ялгаагүй, урамшууллын багцын салшгүй чухал хэсэг болох боломжтой. Даатгалын салбарын реклам шиг та нарт санагдаж магадгүй. Гэхдээ би ямар ч даатгалын компанийг сурталчлах гээгүй, зүгээр л хувийн хэвшлийн шийдлийг хэрэгжүүлбэл нийгмийн маш хэцүү асуудлаас хурдан салах боломжтой гэсэн санаа. Улсын эрүүл мэндийн даатгалын шимтгэлээр бид жилдээ хэдэн зуун мянган төгрөгийг төлөөд хоёр сая төгрөг ч хүрэхгүй үнэлгээ эмчилгээ авдаг. Энэхүү эмчилгээ нь дараалал чирэгдэл хүнд суртал ихтэй. Тэгвэл хувийн эрүүл мэндийн даатгалтай бол хэдэн зуун мянган төгрөгийг төлөөд хэдэн арван сая төгрөгийн үнэлгээний эмчилгээ авч болдог. Тэр тусмаа хүссэн үедээ хүссэн эмнэлэгт очиж үйлчлүүлж болно.
-Аавынхаа компанийг өвлөж биш, худалдаж авсан тухай нэгэн ярилцлагадаа дурдсан байсан?
-Тийм ээ, 2006 онд би аавдаа санал тавьснаар хамтарч ажиллаж эхэлсэн. Америкт улсын тэтгэврийн сан гэж бий, дан ганц тухайн тэтгэврийн мөнгөөр л амьдарвал хэцүү шүү дээ. Тиймээс ихэнх нь хувийн тэтгэврийн хадгаламж үүсгэдэг. Томоохон байгууллагууд ажилтнууддаа тэтгэврийн сангийн хадгаламжийн шийдлийг олгодог гэсэн үг. Харин хувиараа бизнес эрхэлдэг хүмүүс өөрсдөө тэтгэврийн сангаа үүсгэж шийдэх ёстой. Энэ маш чухал. Бизнес эрхлэгчдийн хувьд тэдний тэтгэврийн сан өөрсдийн бизнесийн үнэлгээнд оршдог. Өөрөөр хэлбэл, тэтгэвэрт гарахдаа бизнесээ зараад л тэтгэврийн мөнгөтэй болдог. Хэрэв би аавынхаа компанийг үнэ төлбөргүй өвлөн авч давуу эрхээ эдэлбэл түүний тэтгэврийн мөнгөтэй байх боломжийг нь хааж байгаа хэрэг.
-Монголчууд бол оюуны чадамж өндөртэй хүмүүс. Гэвч үүнийг бүрэн ашиглах чадвар л хэрэгтэй байна гэж та хэлсэн байдаг?
-Монголчууд уламжлалаараа хүнд нөхцөлд дасан зохицох чадвартай хүмүүс. Ой тогтоох, хэл судлал, математик, шинжлэх ухаан зэрэг хүний оюуны өндөр чадамж шаарддаг төрлөөр монголчууд дэлхийн бүх үндэстнүүдийн дээгүүр эрэмбэлэгддэг нь маргаангүй. Хувьсгал гараад ардчилсан төр болон чөлөөтэй зах зээлтэй болоод 30 жил боллоо. Тэр хугацаанд олон дорвитой өөрчлөлтүүдийг бид дурдаж чадна, мөн алдаа ч бий. Энэ нийгмийн хөгжлийг сааруулдаг зүйл нь хүмүүсийн оюуны чадамж биш, харин авлига, аминч үзэл, болон бусад эгзэгтэй асуудлууд юм. Эдгээр бэрхшээлийг монголчууд ирэх 10-20 жилийн дотор даван туулна гэдэгт итгэлтэй байна.
-Монголын түүхийг уншиж судалж байсан уу?
-Би судлаач, академич биш ч, монголчуудын түүхийг уншиж судлах дуртай. Ялангуяа монголчуудын 19, 20 дугаар зууны түүх надад илүү сонирхолтой санагддаг. Дарлал дарангуйлал хэлмэгдүүлэлтээр дүүрэн хэцүү үе байсан ч, нөгөө талаар олон баатарлаг хүмүүс эрх чөлөөний суурийг тавьсан үйл явдал байсан. Ард түмний баатруудын нэг талийгаач С.Зориг агсныг би их хүндэлдэг учраас ууган хүүдээ нэрийг нь өгсөн. Харин “Монголын Нууц Товчоо”-г эх хэлээр нь уншихад миний хэлний чадвараас хамаагүй ахадсан учраас дуусгаж чадаагүй.
-Жинхэнэ эх оронч хүнийг тодорхойлбол?
-Хэт үндсэрхэг үзэлтэй хүмүүс бусад орны хүмүүсийг дорд үзэж, зөв, буруу нь хамаагүй сохроор эх орноо өмөөрдөг. Жинхэнэ эх оронч үзэлтэй хүн үүнээс ялгаатай болов уу. Эх оронч хүн бусдыг хүндэлнэ, өөрийн ашиг сонирхлыг хөөцөлдөхдөө бусдын эрхийг зөрчихгүй, байгаль орчиноо хамгаална, эмзэг бүлгүүдийг өмгөөлж, шударга өрсөлдөөнийг дэмжинэ. Харин авлигачид улс орноо, ард түмнээ хохироодог учраас хэзээ ч эх оронч байх боломжгүй. Зөв эх оронч үзлийг бид хүүхдүүдэд бага наснаас нь зааж сургаж болно. Хамгийн гол нь тэдэнд өөрсдөө зөв ёс суртахууны үлгэр жишээг үзүүлж хүмүүжүүлэх нь чухал. Ерөөс болж бүтэхгүй байгаа нийгмийн асуудлуудын ихэнх нь ёс зүйн доройтол болон буруу боловсрол, хүмүүжлээс үүдэлтэй. Хахуулиар цэцэрлэгт орсон хүүхэд дараа нь шалгалтад нэгнээсээ хуулсан сурагч, дипломоо худалдаж авсан оюутан болбол яах вэ. Улмаар шахааны аргаар ажилд орсон ажилтан болж, хэдхэн жил ажиллаад авлигаар “амжилтад хүрсэн” бизнесмэн болж мэднэ. Ингээд л нэг мэдэхэд төрөөс төрсөн тэрбумтан болчихсон байх вий. Допингоор түрүүлсэн бөх, эсвэл стеройдоор биеэ хөгжүүлсэн тамирчид бидний үлгэр жишээ болсон баатрууд байвал хүүхдүүд нь дагаад ёс зүйгүй иргэд болох нь гарцаагүй. Жинхэнэ эх оронч болъё гэвэл эх орныхоо төлөө биеэ зөв авч явах ёстой юм. Аделай Стивенсон “Эх оронч үзэл нь сэтгэлийн хөдөлгөөний хийрхэл үймээнд биш, харин насан туршийн тогтвортой тайван тэмүүлэлтэй амьдралд оршдог” гэж тодорхойлсон байдаг.
П.САЙНЖАРГАЛ
Х.МӨНХБАТ
УЛААНБААТАР ХОТ ОРЧМООР: Үүлэрхэг. Шөнөдөө бага зэргийн бороо, өдөртөө бороо орно. Салхи шөнөдөө баруун өмнөөс, өдөртөө баруун өмнөөс хойш эргэж секундэд 6-11 метр, зарим үед секундэд 13-15 метр хүрч ширүүснэ. Шөнөдөө 11-13 градус, өдөртөө 17-19 градус дулаан байна.
Хур тунадас: Ихэнх нутгаар үүлэрхэг. Шөнөдөө баруун болон төвийн аймгуудын ихэнх нутгаар, өдөртөө баруун болон говийн аймгуудын нутгийн зарим газар, төвийн аймгуудын нутгийн ихэнх нутаг, зүүн аймгуудын нутгийн баруун хэсгээр бороо, нойтон цас орно.
Салхи: Салхи баруун болон төвийн аймгуудын нутгаар баруун хойноос, бусад нутгаар баруун өмнөөс секундэд 7-12 метр, баруун болон төв, говийн аймгуудын нутгийн зарим газраар түр зуур секундэд 16-18 метр хүрч ширүүснэ.
Агаарын температур: Шөнөдөө Монгол-Алтайн уулархаг нутаг, Завхан голын эх, Хүрэнбэлчир орчмоор 2-7 градус хүйтэн, Увс нуурын хотгор, Хангай, Хөвсгөл, Хэнтэйн уулархаг нутгаар 2 градус хүйтнээс 3 градус дулаан, Хангайн нурууны өвөр бэл, Орхон-Сэлэнгийн сав газар, Туул голын хөндий, говийн бүс нутгийн өмнөд хэсгээр 8-13 градус, бусад нутгаар 3-8 градус, өдөртөө Увс нуур болон Дархадын хотгор, Монгол-Алтай, Хангай, Хөвсгөлийн уулархаг нутаг, Завхан голын эх, Хүрэнбэлчир орчмоор 4-9 градус, Их нууруудын хотгор, Идэр, Тэс голын хөндийгөөр 10-15 градус, говийн бүс нутгийн өмнөд хэсэг, Дорнод-Дарьгангын тал нутгаар 22-27 градус, бусад нутгаар 15-20 градус дулаан байна.
Ажилчны гудамжнаас Сонсголонгийн авто зам хүртэлх буюу “Эрчим хүчний гудамж”-ны 6 км авто замын хөдөлгөөнийг 2020 оны 6 дугаар сарын 28-ны өдрөөс шат дараатайгаар хэсэгчлэн хааж, шинэчлэлтийн ажлыг хийж гүйцэтгэж байна. Нийслэлийн баруун бүсийн үйлдвэрийн хөдөлгөөний эрчим ихтэй 6 км авто замын 4.7 км авто замын хучилт тэмдэглэгээний ажил бүрэн дуусаж, зорчих хэсгийн хөдөлгөөнийг нээсэн юм.
Харин үлдсэн 1.3 км авто замын хашлага суурилуулалтын ажил хийгдэж байна. Авто замын зорчих хэсгийн хөдөлгөөнийг энэ сарын 25-ны өдөр бүрэн нээхээр шахуу график төлөвлөгөөний дагуу ажиллаж байгаа тухай нийслэлийн Автозамын хөгжлийн газраас мэдээллээ.