Month: September 2020

НИТХ-ын сонгуулийн талаар Нийслэлийн Ардчилсан намын дарга Д.Пүрэвдаваагаас тодруулга авлаа.

---

-Нийтийн тээврийг үнэгүй болгох талаар танай намын мөрийн хөтөлбөрт байгаа юм билээ. Энэ талаар ярихгүй юу?

-Дэлхийн олон оронд түгжрэл тулгамдсан асуудал болсон. Метро, нийтийн тээврийг уялдаатай хөгжүүлдэг юм байна. Манайд 500 мянган машин байна. Иргэд бүгдээрээ машин унаад ирэхээр зам түгжирч байна. Сонголт өгөх ёстой. Нийтийн тээврийг богино зайд явуулаад үнэ төлбөргүй болгочихвол асуудал шийдэгдэх шийдэл байна шүү. Энэ нь санхүүтэй л холбоотой. Цагдаа, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд, сурагчид нарын татаас болон зам цагийн татаас гэж 100 тэрбум орчим төгрөгийг Хотын захиргаанаас авдаг. Нийт 200 тэрбум төгрөгийн зардал гаргадаг гэж тооцож байгаа юм. Төрийн цөөн, хувийн олон автобус компани үйл ажиллагаа явуулдаг. Нийт 1200 гаруй автобус явдаг гэж ойлгосон. Тэдгээрийг үнэгүй болгочихвол мөнгөний л асуудал тулгарах нь. Тэр нь 100 тэрбум төгрөгийн л асуудал. Хотын төвийн зогсоолуудынхаа үнийг нэмэх хэрэгтэй. Эстони улсын жишээ энэ. Хотын төв рүү орж байна гэж давхцал үүсгээд буй зүйлүүдээ л эхний ээлжинд шийдэх ёстой юм. Авто зогсоолоо үнэтэй болгож, автобусаа үнэгүй болгох ёстой гэж харж байна. Маш их мөнгө зарлагадаж машин унахын оронд автобусаар үнэгүй явах сонголтыг л олгоно гэсэн үг. Яв гэж шахахгүй.

-Автобусны тоог нэмэгдүүлэх шаардлагатай болох нь ээ?

-Тийм. Автобусны тоог нэмэгдүүлэх, автобусны буудлуудыг битүү, дулаахан болгох шаардлагатай. Ингээд богино зайд ойр, ойрхон явбал автобусаар зорчоод байх боломжтой юм байна гэж харж байгаа. Зам, зогсоолынхоо хураамжийг нэмэгдүүлж олсон мөнгөө автобусны үйлчилгээ рүү шингээж болно шүү дээ. Мөн том мотортой машинаас авах татварынхаа хэмжээг нэмэгдүүлж болно. Энэ мэт арга, аргачлалууд байна. Улаанбаатар цаашид нэг төвтэй бус олон төвт хот болох ёстой. Хүүхдүүд Сүхбаатарын талбай, Үндэсний цэцэрлэгт хүрээлэнд л дугуй унах боломжтой байгаа биз. Үндэсний цэцэрлэгт хүрээлэнгийн зогсоол дээр нь багтахаа больчихсон. Уг нь нэг талыг нь нээгээд зогсоол болгоход болоо юм шүү дээ. Энэ мэт засах шаардлагатай энгийн зүйлүүд их бий. Гэхдээ тэд иргэндээ биш, намдаа зориулж ажилладаг. Ардчилсан нам намдаа зориулж биш иргэн рүүгээ чиглэсэн ажил хийдэг.

-Шинэ захиргааны байрыг хүүхдийн эмнэлэг болгох талаар мөн та ярьж байсан…

-Хотын захиргааг Хан-Уул дүүргийн дөрөвдүгээр хороо, Яармагт барьсан шинэ барилга руу нүүлгэн шилжүүлэхээр болсон. Нийт 5.0 га хэмжээтэй талбайн 0.9 га газрыг барилгажуулж, захиргааны нийт гурван блок барилга барихаар төлөвлөсөн. Барилгын ажил ч дуусах шатандаа явж байна. Яармаг руу хотын захиргаа нүүхэд бичиг цаас барьсан хэдэн мянган иргэн өдөрт замын ачааллыг нэмэгдүүлэх нь тодорхой. Миний хувьд дарга нар байранд орж байхаар шинэ захиргааны байрыг хүүхдийн эмнэлэг болгох саналтай байна. Хүүхдүүд өвдөж эмнэлгийн коридорт хэвтэж байхад дарга нар шинэ байранд тухлах нь хэр зөв бэ. Нийслэлд улсын чанартай хүүхдийн томоохон эмнэлэг хэрэгтэй байгааг эмч нар төдийгүй эцэг, эхчүүд байнга учирлаж байна. Үнэхээр хүүхдийн эмнэлгийн ачаалал туйлдаа хүрч, зарим үед эмч, эцэг, эхчүүд аргаа бардаг. Харин төрийн өндөрлөгүүд, салбарын удирдлагууд ярихаас цаашгүй байгаа нь харамсалтай.

-Агаарын бохирдол, утааг бууруулах чиглэлд танайд ямар төлөвлөгөө байна. Сайжруулсан түлш үйлдвэрлэж буй ажлыг та дэмждэг үү?

-Сайжруулсан түлш түр хугацааны бодлого. Түүнээс 20-50 жилдээ энэ хэвээр байж болохгүй биз дээ. Бид маш яаралтай дэд бүтцийн шийдлийг хэрэгжүүлж, шинэ технологийг хэрэгжүүлэх ёстой. Дулааны болон усны шинэ супер технологиуд их гарсан. Харин нөхдүүд шинийг нь авдаггүй. Учир мөнгө унахгүй шүү дээ. Дандаа л хумсалж байдаг учир хамгийн мууг нь авчирч өндөр үнээр төрд шахдаг. Авлига, газрын маргаан битүү. Орон сууцанд амьдардаг хүмүүс зуслантай болох хүсэлтэй. Ингээд хотыг тойрсон хэдэн ам дүүрчихсэн. Гэтэл Монголд газраас их зүйлгүй байна шүү дээ. Урагшаа Багахангай, Багануур, Майдар хот гэх мэт Төв аймгийн зарим сумдад замыг нь тавьж, тогийг нь залгаж өгвөл зусланг байгуулж болно шүү дээ. Тэнд газар байна.

Тэгэхгүй бол зуслан гэхээр л хойшоо хэдэн уулын амыг нэрлээд байгаа юм. Эрэлт, нийлүүлтийн зарчмаар аливаа зүйл хязгаарлагдмал байвал авлига л авна шүү дээ. Тэгэхээр тэнд газар авахын тулд авлига өгч байна.

Авлигаа нэмэгдүүлэхийн тулд төрийн хүнд суртлыг онцгойлон бий болгодог улс төрийн хүчин төрд гарчихаад байна.

– АН ЕРӨНХИЙЛӨГЧИЙН САВАРТ ОРСОН, ИЙМ НАМД ХЭН ҮЛДЭЖ ТОГТОХ ЮМ БЭ –

Уул уурхайн эдийн засагч Л.Наранбаатартай ярилцлаа.

---

-Та АН-ын гишүүн байсан. Таныг МАН-д элссэний дараа цахим орчинд нэлээд шуугиан дэгдлээ.Шүүмжилсэн сэтгэгдэл өчнөөнөөрөө харагдсан…?

-Нийгэм хоёр талтай хүлээж авч байна лээ. Зарим нь зөв шийдвэр гэж хараад амжилт хүсч байхад нөгөө хэсэг нь буруу гэж шүүмжилсэн. Магадгүй ихэнх хүн “Наранбаатар гэж хүнийг муулаад нулимаад байна” гэж харж байж мэднэ. Би хувьдаа тэгж бодохгүй байна. Буруу гэж шүүмжилж суугаа нь тухайн үед АН-ыг удирдаж явсан хүмүүс, АН-ын залуу гишүүд голдуу харагдсан.Тэдний бухимдалд эмзэглэх юм алга. АН-ыг гэсэн үнэ цэнэ, итгэл найдвар өвөрлөж явсан мянга мянган дэмжигчид нь АН-д гомдоод, гомдлоо надаар тайлж байна гэж ойлгосон.Эрх ашгийн бүлэглэлүүдийн гарт орж туйлдсан намынхаа хувь заяанд бухимдахдаа гаргасан эмоци болов уу гэж харж байна. АН-аас урваж МАН-д элсчихлээ гэдэг шүүмжлэлийг би хувьдаа хүлээж авахгүй. Би АН-аас хоёр ч удаа хөөгдчихсөн хүн шүү дээ. Хэсэг хугацаанд нам бус явж байгаад сая МАН-д элслээ.

-АН-аас хоёр удаа хөөгдсөн түүхийн чинь нэг нь УИХ-ын дарга руу оймс шидсэнтэй холбоотой бил үү?

-Тэгж хэлж болно. Намын даргаа шүүмжлээд, тэр нь хурцадмал байдал үүсгэчихсэн учраас намайг 2015 онд АН-аас хөөсөн юм. Намайг намаас хөөсөн хүн бол З.Энхболд. Тэр жилийн эдийн засгийн форумаар би З.Энхболд гэж хүн рүү оймс шидсэн юм. Эдийн засгийн форум дууссаны маргааш нь Дархан-Уул аймагт хурал зарлаж байгаад, Дарханы кино театрын танхимд намайг намаас хөөснөө зарлаж байсан түүхтэй. Бүх телевизүүдээр зарласан. Тэгэхээр би энэ намаас өргөдөл өгч гараагүй, хөөгдсөн хүн.

-Оймс шидэх болсон шалтгаанаа эргэн сануулах уу, уншигчдад?

-Юуны өмнө би З.Энхболд гэж хүнтэй өстөн дайсан биш гэдгийг онцолж хэлмээр байна. Бид хоёулаа л уул уурхайн салбар, Таван толгойн талаар ярьдаг. Гэхдээ ярьдаг өнцгүүд маань эрс тэс байсан байж магадгүй. Товчхондоо бодлогын зөрчил маягийн зүйл үүссэн. З.Энхболд гэж хүн АН-ыг удирдаж явсан, УИХ-ын дарга байсан, тэр бүү хэл намын даргын хувьд Ерөнхий сайдаа базаж барьж, удирдаж явсан, нэг хэсэг хаан байсан хүн. Тэр үед Монгол Улс эдийн засгийн хувьд элгээрээ хэвтсэн. Тухайн үед чинь Монгол Улс хоёр, гурван төсөвтэй байсан шүү дээ.

Улсын төсвөөс гадна Монголбанк гэж том төсөвтэй газар байлаа. Гурав дахь төсөв нь бонд болчихсон байсан. Бараг л гурав, дөрвөн засаглалтай болчихсон байсан гэхэд хэтрүүлсэн болохгүй.

Жолоочгүй машин, азаргагүй адуу, удирдлагагүй компани шиг байдал үүсчихсэн байсныг та ч гадарлаж суугаа байх. Үүнийх нь хар, горыг Монголын ард түмэн амсаж байсан үе. Эдийн засаг элгээрээ хэвтсэн, том хөрөнгө оруулалт, том төслүүд ямар ч дэмжлэггүй, зөвхөн зээл аваад зам тавиад идэж ууж байсан цаг л даа. Эдийн засагч хүний хувьд тэр бүх байдлыг шүүмжлэлтэйгээр хардаг байсан. Нэмээд хэлэхэд тэр үед Монгол Улс хөрөнгө оруулалтын бүх бодлогоо хаачихсан. Хөрөнгө оруулагчдыг хөөж явуулсан. Зөвхөн Хятад гэдэг улсын хөрөнгө оруулалтаас хамааралтай болгож үлдээсэн гэм тэр үеийн засаг баригчдад ногдоно. Шуудхан хэлэхэд, З.Энхболд гэдэг хүнтэй хамаатай зүйл. Тэр хүний бодлого байхгүй юу. Би энэ хүний эдийн засгийн бодлогыг шүүмжилсэн л дээ, тэр жилийн эдийн засгийн форумын үеэр. “Та нар эдийн засгийн алуурчид болчихоод яваагаа мэдэж байна уу” гэж хэлээд, тэр мессэжээ ойлгуулахын тулд оймс шидсэн юм. Тэр үеэс хойш мань хүн надад хувийн өс хонзонтой болсон.

-Тэр үеэс хойш цагдаа, прокуророор нэлээд явсан байх шүү?

-Тэгсэн. 2015 оноос хойш би үндсэндээ өдөр бүр цагдаад дуудагдаж, прокурорт байцаалт өгдөг болсон. Миний бизнесийг хавчсан. Хувь хүний минь хувьд хэвлэлээр өчнөөнөөр гутааж доромжилсон. “Би төрд ажиллаагүй, төрийн албан тушаал хашаагүй, хувь судлаачийн хувиар баруун төвийн үзэлтэй намдаа дуу хоолой, үзэл санаагаа илэрхийлэх чин эрмэлзэлтэй байхад яагаад хавчиж гадуурхаж байгаа юм бэ” гэж гайхаш тасарсан үе миний амьдралд бий. Тэр үеийн намын дарга З.Энхболд, тэр хүнийг тойрон хүрээлэгч долдой залуусын зүгээс маш их шахалт, дарамт, дайралт ирж байсан. Гэхдээ нэг зүйлийг онцолж хэлэхэд, би З.Энхболдоос болж АН-д итгэл алдраагүй. Тэгнэ ч гэж байхгүй. Учир нь би АН-аас биш энэ намын толгой дээр гарчихсан ялзарсан хувалзнуудад хөөгдөж гарсан юм. Дараа нь АН-ын шинэчлэлийн тухай ярьсан, залуус хэд хэдэн бүлэг болж намынхаа шинэчлэлийн төлөө зүтгэсэн. Тэр залуусаас хэн ч АН-д байхгүй, өнөөдөр. Бүгдийг нь хөөгөөд явуулчихсан. Заримыг нь шорон оронгоор айлгасан. З.Энхболд гэдэг хүн 2020 оны УИХ-ын сонгуулиар яасныг та харсан байх. Өөрийг нь хууль бус зүйл хийчихлээ гээд хууль хүчний байгууллага шалгах гээд ирэхэд “Та нарт шалгуулахгүй, харин би чамайг шоронд хийнэ” гэсэн утгатай зүйл яриад загнаад зогсож байсан хүн шүү дээ.

-Тэгвэл АН-д итгэл алдрах болсон шалтгаан чинь юу юм бэ?

-Сонгож гаргаж ирсэн Ерөнхийлөгч нь намынхаа лидерүүдийг хэлмэгдүүлээд бултаар нь шоронд хийчихлээ шүү дээ. АН-ын лидерүүдийг МАН хэлмэгдүүлж шоронд хийгээгүй. Ерөнхийлөгч хийгээд байна. Ингээд байхад АН-ын зүгээс байр сууриа илэрхийлэхгүй таг чиг явааг та ч мэдэж байгаа.АН сая болж өнгөрсөн УИХ-ын сонгуулиар яагаад ялагдсаныг АН-ын экс дарга С.Эрдэнэ тов тодорхой хэлсэн. Ерөнхийлөгчтэй ойлголцож чадсангүй гэж.Шуудхан хэлэхэд, Ерөнхийлөгч нь АН-ын эсрэг ажиллаж, лидерүүдийг нь шоронд хорьж, АН ялагдал хүлээсэн.Одоо АН Ерөнхийлөгчийн саварт орсон. Ийм намд хэн үлдэж тогтох юм бэ.

2020 онд АН ялагдсан бас нэг шалтгаан нь дотоод ардчилал байхгүй явдал. Эрх ашгаараа нэгдсэн хулгайч, луйварчдын бүлэглэл нь өөр, өөрсдийнхөө хүмүүсийг хувааж дэвшүүлээд л унасан. М.Тулгат гэж өндөр боловсролтой, овоо дэмжлэгтэй явж байсан залууг нясалсан хүн нь З.Энхболд. Хатуухан хэлэхэд, АН-ыг ардчилсан гэхээс илүү хулгайч, луйварч, дээрэмчин, коммунистуудын нам болчихсон. Тийм учраас залуус нь дайжаад байгаа юм.

-Ингэхэд АН-аас хөөгдсөн хоёр дахь түүх чинь юу билээ?

-Би одоогийн Ерөнхийлөгч Х.Баттулгыг анх Ерөнхийлөгчид нэр дэвшихэд эсэргүүцэж үг хэлсэн юм. “Наад хүн чинь хувийн өмчийг хурааж аваад нийгэмчлэх эрсдэлтэй хүн. Тийм учраас битгий дэмж” гэсэн утгатай үгийг төрийн ордонд хэлчихсэн. Тэр өдөртөө бүх телевизүүдээр Наранбаатарыг намаас хөөсөн гэсэн бичиг гаргаж ирээд мэдээлсэн түүх бий.Ингээд харахаар би АН-аас хоёр дахиа хөөгдсөн хүн л дээ.

-МАН-д элсэх хүсэлтээ өөрөө тавьсан уу, эсвэл МАН-ын удирлагууд санал болгов уу?

-Би хувь иргэнийхээ хувьд МАН-д элсэх саналаа тавьчихсан байсан. МАН-ын үзэл баримтлал, мөрийн хөтөлбөртэй танилцаж байж энэ намд элсэх хүсэлтээ тавьсан юм. МАН бол нийгмийн ардчиллын буюу социал демократ үзэл баримтлалтай.Тодотгож хэлбэл тусгаар тогтнол, эрх чөлөө, шударга ёс, Монгол Улсын язгуур эрх ашгийг дээдэлсэн нийгмийн ардчиллын чиг баримжаатай социал демократ нам. МАН-ын мөрийн хөтөлбөрөөс хот, хөдөөгийн ялгааг арилгах, нийгмийн дундаж давхаргыг тэлэх гэсэн зорилт нь их таалагдсан.

-Дундаж давхарга нь хүчтэй улс хөгждөг гэдэг. Манайд ингэхэд дундаж давхарга байна уу?

-Манайд дундаж давхарга байхгүй. Мэдээж огт байхгүй биш. Зохистой хэмжээндээ байхгүй гэж харж байгаа.Ер нь нийгмийн дундаж давхаргыг тэлэхийн тулд маш олон бодлого хөтөлбөр хэрэгжүүлж таарна. Нэгдүгээрт, монголчууд сонголтоо зөв хийдэг байх ёстой. Сонголтоо зөв хийхийн тулд сонгогч боловсролтой байх шалгуур тавигдана.Боловсролтой иргэдтэй болохын тулд боловсролын программуудыг хөгжүүлэх учиртай. Товчхондоо хүнээ хөгжүүлж байж улсаараа урагшлах юм билээ. Хүний хөгжлийн хангахын тулд эдийн засаг, нийгмийн арга хэмжээнүүдийг хэрэгжүүлж таарна. Ялангуяа эдийн засгийн арга хэмжээнүүдийг.Уул уурхай, дэд бүтцийн том төслүүдийг хэрэгжүүлж байж урт хугацаанд боловсролд зарцуулах хөрөнгө мөнгө нь гарч ирнэ. Энэ бүхний эцэст дундаж давхарга тэлж, хүчээ авна.

-Таны намын гишүүний үнэмлэхийг Ерөнхий сайд, МАН-ын дарга гардуулж өгсөн. МАН-д элсэхийн өмнө У.Хүрэлсүхтэй уулзаж яриа хөөрөө өрнүүлсэн үү?

-Би намд элсэх саналаа МАН-ын ерөнхий нарийн бичгийн даргад тавьсан л даа. Намын батлахыг Ерөнхий сайд буюу намын дарга, МАН-ын ерөнхий нарийн бичгийн дарга нар гардуулж өглөө. Л.Наранбаатар гэж хувь хүн гэхээс илүү нийгмийн баялгийг тэгш хүртээх чиглэлд ажиллаж яваа, уул уурхайн чиглэлээр судалгаа хийдэг, энэ салбарт мэдлэг боловсролоо зориулъя, тодорхой сорилтуудтай нүүр тулж зориг гаргаж ажиллая гэсэн залуусын дуу хоолойг МАН өндөр ач холбогдол өгч хүлээж авлаа гэж харсан.

-Орон нутгийн сонгуультай холбоотой ч юм уу, эсвэл ямар нэгэн албан тушаалын сураг сонсчихоод МАН-д орчихлоо гэсэн шүүмжлэл цөөнгүй харагдсан…?

-Нэгдүгээрт, орон нутгийн сонгуультай ямар ч хамаагүй. Надад албан тушаал амласан зүйл байхгүй. Би 2002 онд Уул уурхайн инженерийн сургууль төгссөн. Уул уурхайн инженер, эдийн засагч мэргэжилтэй.Энэ салбарт тасралтгүй ажиллаж яваа.Австрали, Азийн уул уурхайн институцийн гишүүн. Торонто, Хонконгийн хөрөнгийн бирж дээр Монголын төслүүдийг гаргахад мэргэжилтний хувьд өөрийн нэр хүндээр баталгаа гаргаж, Монголдоо хөрөнгө оруулалт татах чадвартай цөөн мэргэжилтнүүдийн нэг. Түүнээс гадна нүүрс, алт, зэсийн салбарт уул уурхайн инженер, эдийн засагч, судлаачийн хувьд олон судалгаа, төслийг хэрэгжүүлсэн. 200 гаруй ТЭЗҮ боловсруулсан. “Гложекс” гээд консалтинг компаниараа маш олон залуусыг бэлтгэж гаргаснаараа бахархдаг. Бид уул уурхайн компаниудад, ялангуяа барууны компаниудад консалтинг хийж ирсэн. Өөрөөр хэлбэл, би оюуны экспорт хийсээр өнөөг хүрсэн хүн. Миний амьдрал олны өмнө дэндүү нээлттэй. Би дөч гарчихлаа.Биеэ, гэрээ засчихлаа, одоо л төрийнхөө төлөө зүтгэдэг нас. Төдийгөөс өдий хүртэл сурч мэдсэнээ эх орондоо зориулмаар байна. Ганцаараа бол юу ч хийж бүтээх боломжгүй. Тийм учраас баг хэрэгтэй. Бодож санаж яваа бүхнийг минь хэрэгжүүлж, дэмжих баг нь МАН гэж би харсан. Миний хувьд уул уурхайн салбарыг үсрэнгүй хөгжүүлж, энэ салбараар дамжуулж улсынхаа хөгжлийг цойлуулахсан гэсэн хүсэл, амбицтай урагшилж яваа залуусын л нэг.

-Манай сонины өнөөдрийн (өчигдрийн) дугаарт Хятадын элчин сайд ярилцлага өгсөн. Сошиал орчинд их хандалт авсан ярилцлага байлаа.Та уншсан уу?

-Уншилгүй яахав.

-Ямар сэтгэгдэл төрөв?

-Нүүрсний тухай биш, Монголын эдийн засгийн бат бэх байдлын тухай ярьжээ гэж харсан. Оросуудад бид юу ч зарж чаддаггүй. Тэгсэн хэрнээ хоёр гурван тэрбум доллар өгч шатахуун, эрчим хүч худалдаж авдаг. Орос бидэнд юмаа зардаг бол бидний юмаа зардаг газар нь Хятад. Гадаад худалдааныхаа тухайд 95, 96 хувийн хамааралтай улс. Хятадын элчин сайдын яриаг уншихад “Хэрвээ манай дотоод асуудалд та нар хэт оролцоод байх юм бол бид эдийн засгийн хориг арга хэмжээ авна” гээд шулуухан хэлчихжээ л гэж ойлгосон.Сая коронагийн ид үеэр хил хаагдахад Монголд яаж бужигналаа. Хятад хилээ тас хаачихвал эдийн засгийн гэхээс илүү нийгмийн хямрал руу явчихна. Нийгмийн хямрал даамжирвал тусгаар тогтнолын асуудал яригдана.Сая намайг тантай ярилцах гээд Төв талбайг хөндлөн гараад явж байхад баахан хүмүүс жагсаж байна. Монгол бичгээ хамгаалья гээд. Нэг нь намайг лайв хийнгээ дуудлаа л даа. Би очоод “Бид жагсаж тэмцсэнээрээ хэл соёлоо хамгаалахгүй. Өөрсдөө сурч, толгойдоо хийж байж монгол бичгээ хамгаалдаг юм” гэж хэлсэн. Ний нуугүй хэлэхэд, бид тусгаар тогтнолоо авч үлдэхийн тулд Өмнөд Монголыг зараад идчихсэн улс. Монгол үндэстний хувьд би ч харамсаж, халаглаж байна.Гэхдээ Хятадын элчин сайдын ярилцлагыг уншаад үзэхээр Монгол бичгийн хөтөлбөрт нь өөрчлөлт оруулаагүй юм билээ. Математик, физикийн хичээлийг хятад хэлээр заахгүй бол дараа нь сурлагын хоцрогдол гараад өмнөд монгол хүмүүс Хятадтай өрсөлдөх чадвартай мэргэжилтэн болж чадахгүй байна гэсэн асуудал л тавьж гэж ойлгосон. Олон том улсын геополитик ч байдаг байх. Хятад, Америкийн геополитикийн том дайн явж байна. Магадгүй Америк Хятад улсыг завгүй байлгахыг хүсч байхыг үгүйсгэхгүй. Гэтэл бид геополитикийн ийм том дайн дунд нь давхиж орж өгөөш болоод байх нь зөв ч юм уу, буруу ч юм уу.

-Учир мэдэх нэг хүн Хятад нүүрсний хэрэглээгээ багасгана гэдэг нь гайхах асуудал биш гэсэн утгатай зүйл жиргэсэн харагдсан. Урд хөршийн нүүрсний хэрэглээ үнэхээр тийм байна уу?

-Хятад улс эрчим хүчний нүүрсний хэрэглээгээ огцом танаж байгаа. Гэхдээ коксжих нүүрсний хувьд ирээдүй бий.Геополитикийн хувьд Америктай таарамжгүй байгаа.Америкийн нөлөөний Канад, Австрали гэх мэт улсуудтай бас давхар дайн хийж яваа.Т одруулж хэлэхэд, энэ улсуудын нүүрсийг авахгүй ч юм уу хэмжээг нь бууруулж байна Коксжих нүүрс хэрэглэдэг хүнд аж үйлдвэрүүдээ манайх руу дөхүүлээд бариад байгаа.Тэгэхээр Монгол ухаалаг байвал энэ дунд хожих боломжтой улс. Энэ боломжийг ашиглахын тулд урд хөрштэй худалдааны нөхцөл байдлаа яаж сайжруулах вэ, хэрхэн хамтарч ажиллах вэ гэдгээ л ярих хэрэгтэй. Том гүрнүүдийн геополитикийн тоглолтод гүйж ороод байх шаардлага байхгүй. Бид Америк байсан бол олон юм ярьж болно.Гэтэл бид хэн юм бэ? Бодит байдал дээр өөрсдийгөө үнэлэх ёстой.

-Монгол Улс Хятадын эдийн засгийн хоригт орлоо гэж муугаар төсөөлбөл урд хөршийн хувьд коксжих нүүрсний дараагийн том зах зээл хэн бэ?

-Орос. Угаасаа эхний хувилбар нь хойд хөрш шүү дээ.Оросын Колмар руу хөрөнгө оруулах асар өндөр сонирхол урд хөршид бий.Тэнд баяжуулах үйлдвэр, төмөр замаа барьчихсан.Товчхондоо бид эдийн засгийн хоригт орвол урд хөрш Оросоос нүүрсээ аваад явчихна.

-Сүүлийн асуулт. АН энэ янзаараа шинэчлэгдэхгүй удвал бас л хэцүү байдал үүсэх байх, тийм үү?

-АН шинэчлэгдээд улс төрийн том хүчин болж дахин сэргэж гарч ирэхгүй бол бас их аюултай. МАН гэж маш том, монополь намтай болчихно. Хэрвээ ингэвэл МАН дахиад л дүлийрч эхэлнэ.Юм сонсохоо болино шүү дээ.Шүүмжлэгч байхгүй ямар ч зүйл ялзардаг жамтай. Үзэл баримтлалын хоёр том багана байх ёстой, тэр баганы нэг нь АН байх ёстой гэсэн итгэл үнэмшил минь өнөө ч хэвээрээ. Харамсалтай нь АН-ыг шинэчлэх гэж зүтгэсэн залуус хэлмэгдэж байна.Бизнесийг нь шахаж хавчиж байна.Шоронд хийж байна. Ийм байхад тэсч үлдэнэ гэдэг ямар ч залуу хүнд хэцүү. Та бод доо, сүүлийн 30 жил АН-ын удирдлагад хэн байлаа, гэтэл МАН тав, зургаан удирдлага сольсон. Үе нь солигдчихсон.Өөрөөр хэлбэл, МАН институци нам гэж харагддаг.Гэтэл АН тийм биш. 2020 оны нэр дэвшилтийн үед тэр нь бүр тод анзаарагдсан. Хоёр, гурван эрх ашгийн бүлэглэл л хүмүүсээ нэр дэвшүүлж, тэрийг нь иргэд анзаарч хараад сонгоогүй нь бодитой үнэн шүү дээ.

Монгол Улсын гавьяат жүжигчин Бямбажавын Базаррагчаатай ярилцсанаа хүргэе. Эл эрхмийг бид “Бид мартахгүй” киноны Аюуш баатар, мөн “Ирж яваа цаг” киноны Готовын дүрээр нь сайн мэдэх билээ.

---

-Аюуш баатрын дүрийг хэрхэн бүтээсэн тухай эхлээд асууя. “Бид мартахгүй” киног Дашзэвэгийн Сэнгээгийн “Аюуш” туужаас сэдэвлэж бүтээсэн. Уг зохиолыг хүмүүс наанатай цаанатай ярьдаг л юм.

-Олны дунд Аюуш баатрын талаар янз бүрийн яриа байдаг. Гэхдээ Өвөрхангай аймгийн Төгрөг сумын харьяат Лувсанцэрэнгийн Аюуш гэдэг хүн байсан нь үнэн. Дөчин таван оны Чөлөөлөх дайнд Жанчхүүгийн даваанд амь үрэгдсэн нь ч үнэн. Тэр тухай Шаарийбуу гэж хүний дурсамжид ч бас бий. Тэгэхээр яалт ч үгүй бодит хүн учир уран бүтээлч миний хувьд юу хэлэх билээ. Мэдээж тухайн үед социалист үзэл суртал гэж байсан, чөлөөлөх дайнд оролцсон цэрэг эрсийн дундаас эрэлхэг баатартай байх шалтаг шалтгаан байсан байх л даа. Тухайн үед хүн судлалын үүднээс Аюуш баатрын тухай ямар ч зураг, бичлэг юу ч байгаагүй. Миний бие өөрөө офицер байсны хувьд өөртөө хоёр чиг шугам тавьсан. Нэгдүгээрт, би дайнд орвол дайсантайгаа хэрхэн тулалдах вэ, хоёрдугаарт, монгол цэргийн хийморьлог, дайчин, баатарлаг төрхийг цэргийн үндсэн техникүүдтэй хослуулан баатрынхаа дүрийг бүтээх гэж хичээсэн. Кино дэлгэцэнд бүтээсэн анхны минь дүр байсныг ч хэлэх, насны хувьд цэл залуу 22-той байсныг хэлэх үү, тухайн үед хөөрч догдлоод ямар болсныг ч мэдээгүй. “Бид мартахгүй” кино бүтээгдсэнээс хойш 35 жил өнгөрчээ. 35 жилийн дараа эргэж харахад кино урлагт бүтээсэн анхны минь дүр хүмүүст их хүрчээ. Үндсэндээ гайгүй дүр болсон юм уу даа гэж баярлаж байна. Монголын ард түмэн намайг Аюуш баатрын маань дүрээр хайрладаг.

-Аюуш баатар бол яалт ч үгүй таны алтан титэм болсон дүр тань мөн байх. Энэ дүрийг бүтээх, ер нь тэгээд урлагийн хүн болох зам мөрийг тань нээсэн хүн нэрт найруулагч Халтарын Дамдин гуай. Тэр хүний ач буяныг та их л дурсдаг?

-Намайг өдий зэрэгт хүргэсэн багшийнхаа гавьяаг бид дандаа дурсдаг. Төрүүлж өсгөсөн эх эцэг гэдэг тухайн хүнд хамгийн хүндтэй эрхэм бурхад. Тэр бол мэдээж. Миний хувьд эцэг эх шиг минь хүндтэй хүн Дамдин багш маань юм. Тэр хүний буянаар би урлагийн хүн болж, Аюуш баатрын дүрийг бүтээж, дараа нь “Ирж яваа цаг” киноны Готов, мөн “Мандах нарны туяа” кинонд жанжин Сүхбаатарын дүрийг бүтээсэн. Иргэний хамгаалалттай 122 дугаар ангийн офицер байхад багш маань намайг Аюушийн дүрд сонгосон. Гэхдээ дүр сонгох асуудлыг найруулагч ганцаараа шийдчихгүй. Дүрийнхээ ач холбогдлоос хамаараад Монгол кино үйлдвэр, Соёлын яам, Намын төв хороо шийддэг байсан үе. Ямар ч байсан фото шалгаруулалтад орлоо. Олон ч хоног өнгөрлөө. Хүн л юм чинь кинонд тоглохыг мөрөөдөж байлаа. За кинонд тоглох өнгөрч. Ямар ч байсан цэргийн хувцастай уран сайхны ганц гоё зурагтай болж үлдлээ дээ гэж бодож байтал 45 хоногийн дараа дахиад шалгаруулалтад ороодох гээд дууддаг байгаа. Уг шалгаруулалтад богино хэмжээний видео тоглолт хийгээд орлоо, ингээд л тэнцчихсэн. Залуухан офицерийг найруулагч маань, мөн киноны нэрт зураглаач Ж.Асалбай гуай тэр хоёр, хааш нь ч хөдөлгөлгүй, дур зоргоор нь тавилгүй, ёстой нэг шагай шиг хашиж байгаад л тоглуулсан. Дамдин найруулагч өөрөө хүүхэд, залуучуудын киноны мастер хүн. Тиймдээ ч тэр үү “Бид мартахгүй” кинонд 18-25 насны залуусыг тоглуулсан байдаг. Тэр нь ч зөв шийдэл болсон байх. Сүүлд гавьяат болсон Нэргүйбаатар офицер болсноос өөр нэртэй төртэй жүжигчид тоглоогүй. Гэвч дүрүүд нь хүний сэтгэлд тэгж хоногшсон нь сайхан. Хүмүүсийн зүрх сэтгэлд киноны дуу өөрөө ороод ирдэг.

“Хайр гэрэлтсэн нүдийг чинь

Харах бүрийдээ дальдравч

Хайрлах булгилах зүрх минь

Байлдагч чам руу тэмүүлнэ

Чи зүрхэнд минь хайрын дөл тусгаж

Чи сэтгэлд минь дурлалын гал бадраана

…Хар нүдэн бүсгүй минь

Хэн хүний үр болоод чи

Онгон хайрыг минь уяруулж

Унтах нойрыг минь хасна вэ

Чи уулзахдаа хайрын дээдийг заяаж

Чи учрахдаа жаргал авчирлаа” гээд Дамдин багш өөрөө дууныхаа шүлгийг бичсэн юм. Нэг өдөр цаас харуулаад, дээр нь шүлэг маягийн бичээстэй зүйл үзүүлэв, энэ юу юм гэтэл “Киноны дууны шүлэг. Би өөрөө бичсэн юм” гэсэн. Тэгэхэд нь багш надаар тоглоом тохуу хийж байна гээд итгээгүй. Хөгжмийг нь урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Жанчив гэж алдарт хөгжмийн зохиолч бичсэн. Багш минь тийм л авьяастай мундаг хүн байсан. Киноны дуунд одоо ч хүмүүс дуртай, хит хэвээрээ байгаа нь сайхан. Киноны дуу яваад л, Бурмаа бид хоёрын дүрстэй тэр хэсэг хүмүүст бүр ойр байдаг юм билээ. Бурмаад Сэлэнгэ аймгийн “Сэлэнгийн долгио” чуулгын хөгжимчин Алтантуяа гэж бүсгүй тоглосон. Бид хоёр холбоотой байдаг байсан. Харин би гадаадад багагүй олон жил амьдарсан учир сүүлдээ холбоо тасарсан. Нэг зүйлийг сонирхуулж хэлэхэд, Аюуш баатрын дүрд одоогийн гавьяат Б.Жаргалсайхан буюу Хасар Жагаа, мөн “Говийн зэрэглээ”-гийн сургуулийн захиралд тоглодог Эрдэнэтогтох хоёрыг би пробонд орсон юм болов уу гэж боддог. Тэр хоёрын цэргийн хувцастай авахуулсан наяад оны эхэн үеийн гэмээр зураг олдсон. Гэвч тухайн жүжигчдээс өөрсдөөс нь энэ тухай асууж байгаагүй ээ.

-Одоо танаас төрийн шагналт Дамбын Төрбатын зохиол, алдарт найруулагч Жамъянгийн Бунтар гуайн “Ирж яваа цаг”-ийн Готовын дүрийг асуумаар байна. Аюуш баатрынхаа дараахан Готовт тоглосон байдаг?

-Готовт тоглохын өмнө надад нэг бодол байсан юм. “За би бол мэргэжлийн жүжигчин биш. Зүгээр нэг офицер хүн, тэгтэл кино урлагт дүр бүтээчихлээ. Тэгээд зогсохгүй түүхэн киноны гол дүрд тоглочихлоо. Энэ бол хүн бүрт олдох хувь заяа биш. Одоо болно оо” гэсэн бодол төрсөн. Гэтэл удаа ч үгүй “Ирж яваа цаг” кинонд мөн л гол дүр, Готовын дүрийг бүтээхээр болдог юм. Дамдин багшийн нээж өгсөн хаалга түр зуурынх биш байсан. Өнөөдөр хүртэл миний бие кинонд дүр бүтээгээд, Монгол Улсын гавьяат жүжигчин цол хүртээд сайн багшийн буяныг амсаж эдэлж явна. Би чинь 22-той Аюушт, 23-тай Готовт, 24-тэй Сүхбаатар жанжинд, 25-тай “Уул усны үр сад” кинонд гол дүр Алтангэрэлийн найзад тоглосон. Алтангэрэлийн дүрд Д.Сосорбарам тоглож байсан. Ингэж миний залуу нас он оноороо кино дэлгэцэнд мөнхөрсөн. Готовын дүрийн тухайд гэвэл зохиолч нь мундаг байсан, оролцон тоглож байсан хүмүүс нь ч мундаг байсан. Ер нь зохиол бол тухайн киноны амин сүнс нь юм. Зохиол нь сайн байж гэмээнэ киноны дүрүүд өөрөө ургаад ирдэг. Бунтар гуай, Дамдин багштай уулзаад Готовынхоо дүрд намайг тоглуулахыг санал болгосон юм билээ. Тэгээд ямар нэгэн шалгалт, пробгүйгээр шууд натурт Өвөрхангайн Бүрд рүү явсан. Тухайн үед залуу насны ааг омгорхлоор биеэ тоох, одооныхоор бол “од”-ын өвчин тусах аядаж байсан юм болов уу. Гэхдээ Багаяад тоглодог алдарт Лувсан гуай, Дашпэлжээ ах, мөн миний аав Шадавт тоглодог Бужгар гуай, Шагдарт тоглодог алдарт жүжигчин Няндагийн Цэвээнравдан гээд мундгууд намайг юу гэж давраах вэ. “Ирж яваа цаг” кинотой бараг л зэрэгцээд би гэдэг хүн ангиасаа хөөгдөх асуудал яригдаж эхэлдэг юм байна. Цэргийн хүн урлаг уран сайхан хөөгөөд төрийн ажлыг цалгардуулсан учир. Ер нь тэгээд би ч нэлээн сахилгагүй офицер байсан л даа, юуг нь нуухав. Ингээд “Ирж яваа цаг” кинонд тоглосныхоо дараа эргэлт буцалтгүй кино урлагийн тогоонд орж ирсэн. Армиас хөөгдөхөд Х.Дамдин найруулагч мөн л намайг дагуулж Монгол кино үйлдвэрт оруулсан. Кино үйлдвэрийн босгыг алхахад Дамдинбазар гуай, Дагийранз гуай, Карма эгч, Элбэгсайхан, Нэргүйбаатар гуай гээд кино урлагийн аваргууд бүгд л байлаа. Кино үйлдвэрт нэг хүн дагалдуулж албан ёсны багш шавь болгодог. Миний багш сүүлд ардын жүжигчин болсон Нямын Дагийранз гуай. Дагийранз гуай чинь “Уул усны үр сад”-ын мангас Жунай шүү дээ. Тэр кинонд Дагийранз гуайтай, алдарт Чимидийн Долгорсүрэн гуайтай хамт тоглох хувь тохиосон. Надтай таарсан хүмүүс “Өө Аюуш баатар маань байна” гэдэг. Харин хөдөөнийхөн бол Готовын дүрээр илүүтэй өмчилдөг. “Готов нь авна уу, Шадав нь авна уу. Би лав аавыгаа асрах минь” гээд Маралмаа хонио туудаг ч юм уу, “Шадав аа, би согтож, би шогтож” гээд Цэвээравдан жүжигчний хэлдэг ч юм уу, ер нь олон хэсэг нь хүмүүсийн сэтгэлд тэр чигээрээ байж байдаг. Тэгэхээр зохиол ямар мундаг гэдэг нь харагдаж байгаа юм. Би Төрбат зохиолчтой сүүлд уулзаад энэ тухай ярьж байсан.

-Маралмаа гэснээс, та Маралмаатайгаа хэр ойр вэ?

-Маралмаа чинь амьдрал дээр Гэрэлмаа нэртэй Өмнөговийн жүжигчин. Би Солонгос явах хүртлээ холбоотой байсан. Гэрэлмаа Өмнөговьд жүжигчин байж байгаад Улаанбаатар орж ирээд Монголын үндэсний телевизэд найруулагч байсан. Тэр үед нь би Солонгос яваад өгсөн. Сүүлд тэр хүнийг цахимаас олж авлаа. Францад хүүтэйгээ амьдардаг юм байна. Фэйсбүүкээр холбогдоход “Энд ирээд удаж байна аа. Одоохондоо буцах бодолгүй байна” гэж хэлсэн. Хүмүүс “Ирж яваа цаг” киноны хоёрдугаар ангийг хийх тухай санал гаргасан. Түүнийгээ Гэрэлмаатай хуваалцахад “Хоёрдугаар анги гэдэг хэрэггүй юм билээ. Эхний ангиа гүйцэхгүй, унагачихдаг юм билээ” гэж хэлсэн. Тэр нь бараг үнэн байх.

-“Мандах нарны туяа” киноны жанжны дүрийг бас л сонирхоод байна?

-Жил бүрийн наадмаар гардаг “Тод магнай”, “Цэц магнай”, “Гарьд магнай” цуврал кино шиг Дамдин гуай Сүхбаатартай холбогдолтой “Үүр цайхын өмнө”, “Тэмцэл”, “Өглөө” гээд цуврал кинонууд хийж байсан юм билээ. Нэг цуврал болох “Мандах нарны туяа” киноныхоо жанжин Сүхбаатарын дүрд тоглуулсан. Түүхэн, тэр дундаа Монголын домог болсон агуу жанжны дүрийг бүтээнэ гэдэг хэн бүхэнд олдоод байх хувь заяа биш байх. Түүхэн дүрийг бүтээхдээ жүжигчин бүр өөрийн арга барилаар гаргахыг зорьдог. Уулын мод өндөртэй, намтай гэдэг шиг нэг хэвэнд цутгасан юм шиг адилхан байхгүй шүү дээ. Тэгээд ч Дамдин гуай надад “Чи Сүхбаатарын тухай нэг ч кино үзэж болохгүй. Сүхбаатарын дүрд тоглосон жүжигчинтэй ч уулзаж болохгүй. Зөвхөн өөрийнхөө өнцгөөр л жанжны дүрийг бүтээ” гэсэн. Яагаад гэвэл ганц хоёрхон кинонд тоглосон хүн бусдын тоглохыг харчихаад дагаж, дуурайх гээд байдаг муу талтай гэж зөвлөсөн.

Алдарт найруулагч, төрийн шагналт Б.Балжинням “Монголын кино урлаг нэг хөөрхөн, шинэ жанжинтай боллоо” гэж хэлсэн. Энэ үг л “Мандах нарны туяа”-гийн тодорхойлолт байх. Уран сайхны зөвлөлөөр уг киноны тухай хэлэлцэж байхад миний бие Балжинням найруулагчийн үгийг хаалганы завсраар сонссон юм. Сүхбаатар жанжин гэхээр ард түмэнд Дашнамжил гуайн дүр буудаг. “Мандах нарны туяа”-нд жанжны дүрийг Дашнамжил гуай шиг сайхан бүтээж чадаагүй, гэхдээ өөрийнхөөрөө жанжнаа бүтээсэн.

Базаррагчаа гавьяат бид хоёрын яриа энэ хүрээд өндөрлөлөө. Түүнтэй хорин хэдэн настай байх үеийнх нь дүрүүдийн тухай ийн ярилцлаа. Солонгост хэрхэн ажиллаж амьдарч байсан тухай, мөн сүүлд олон шинэ кинонд дүр бүтээсэн тухай, их урлагийн алтан үеийнхний тухай, найз нөхөд болоод ардчиллын төлөө тэмцэж явсан гээд олон сэдвээр дараа хөөрөлдөх болно.