Month: September 2020

Кофе нь борлуулалтаараа газрын тосны дараа ордог дэлхийд хамгийн их борлуулалттай, эрэлттэй бүтээгдэхүүн. Дэлхийн зах зээлд кофены үйлдвэрлэл сүүлийн жилүүдэд тасралтгүй өсөж байгаагийн дотор Ази тивд кофены хэрэглээ хүрээгээ тэлсээр байна. Кофены зах зээл сүүлийн 10-н жилд 10 дахин нэмэгджээ. Бразил дэлхийн хамгийн том кофе тариалагч, үйлдвэрлэгч, экспортлогч улс юм. Тус улс дэлхийн кофены 40 орчим хувь буюу жилд гурван сая тонн кофе үйлдвэрлэж байна. Харин манай улсын хувьд 15-60 насны хүн амын 53 хувь нь кофе хэрэглэдэг гэдэг нь судалгаагаар тогтоогдсон бөгөөд тэдний 73 хувь нь задлаад шууд хэрэглэдэг сүүтэй, чихэртэй кофег, 20 гаруй хувь нь дунд зэргийн амттай кофе хэрэглэдэг бол үлдсэн нь чанга буюу хар кофе уудаг гэжээ. Эдгээр хүмүүс жилд гурван тэрбум орчим төгрөгийг кофенд зарцуулдаг аж.

КОФЕ ГЭЖ ЮУ ВЭ?

Боргол буюу кофе нь кофены буурцгийг (кофены модны үр) хуурч, нүдсэн нунтгийг буцалсан усанд хийж найруулсан хар хүрэн өнгийн ундыг хэлнэ. Кофе гэдэг үг нь араб хэлний qahwah буюу дарс гэсэн үгнээс үүсэлтэй бөгөөд энэ үг нь Османы эзэнт гүрний үед турк хэлэнд kahve болон нэвтэрч герман хэлэнд koffie болж, 1582 онд англи хэлэнд coffee буюу кофе хэмээх дуудлагатай болж дэлхий нийтээр тархжээ. Кофены ургамал нь бутлаг мод байх бөгөөд Этиопоос гаралтай. Голдуу Африкт, мөн Өмнөд Америк, Төв Америк болон Өмнөд Азид ургадаг. Хүн төрөлхтний түүхэнд кофе гарч ирсэн нь архи, цайтай харьцуулахад сүүлд боловч дэлхий даяар хамгийн олон оронд хүмүүсийн амтархан уудаг ундаа юм. Ихэвчлэн халуунаар нь уудаг. Кофенд кофейн хэмээх зөөлөн сэргээгч бодис агуулагддаг.

КОФЕНЫ ГАРАЛ

IX зууны үед Этиопийн нэгэн ямаачин нэг бутлаг ургамлын жимс идсэн ямаанууд нь сэргэг, сэргэлэн болж байхыг анзаарснаар анх кофе хэмээх ургамалтай хүн төрөлхтөн танилцах боломж нээгдсэн гэж үздэг. Ямаачин залуу өөрөө тэр ургамлын жимсийг идэж үзэхэд мөн хамаг биеийг нь сэргээж байсан учир нутгийнхаа сүмийн ламд жимснээс өгчээ. Лам жимсийг тоолгүй шатаахаар гал руу хийж орхитол бусад лам нарын анхаарлыг татахуйц сайхан үнэр сэнгэнэсэн байна. Тиймээс хуурсан шош шиг болсон уг жимсийг үнснээс нь гаргаад аягатай халуун усанд хийснээр кофе хэмээх ундаа үүссэн гэдэг дам яриа байдаг.

Харин хамгийн анхны инстант буюу найруулж уудаг кофе 1771 онд Англид үүссэн байна.

КОФЕ БА ЭРҮҮЛ МЭНД

Кофег тааруулж хэрэглэх нь эрүүл мэндэд тустай.

Кофе хэрэглэгчид кофе уудаггүй хүмүүстэй харьцуулахад паркинсоны өвчнөөр өвчлөх магадлал нь 80 хувиар бага байдаг юм байна. Мөн тамхины хор нөлөөг саармагжуулдаг. Архаг тамхичдыг зүрх болон элгээ хордуулах нөлөөллийг нь багасгана. Багтраа болон толгойны өвчнийг намдаана. Элэгний төрөл бүрийн өвчин тусах магадлалыг багасгадаг. Өдөр бүр хоёр аяга кофе уудаг хүмүүс элэгний циррозоор өвчлөх эрсдэл 80 хувь бага байдаг.

Мөн магнигаар баялаг. Магни нь хүний бие дэх олон ферментийн урвалыг түргэсгэхэд шаардлагатай элемент юм. Нянгийн болон наалдамтгай чанарын эсрэг үйлчилгээтэй. Италийн судлаачид кофе шүдний цоорлоос сэргийлдгийг туршилтаар баталж харуулсан байна. Гэвч энэ зөвхөн ямар нэг суурь өвчингүй хүмүүст л хамаатай бөгөөд сүү, чихэртэй кофе нь маш их холестрин агуулдаг. Түүнчлэн хэрэглэж буй кофены чанар маш чухал юм. Гэвч кофе уумагц гар нь салганаж, зүрх нь дэлсдэг хүмүүс бий. Мэдээж хэрэг ийм шинж тэмдэг илэрдэг хүмүүс кофе уухгүй байх нь дээр юм. Мөн бамбай булчирхайн өөрчлөлттэй, хэт их ядаргаанд орсон, зүрх судасны системийн өөрчлөлттэй хүмүүст кофе сөрөг нөлөөтэй.

КОФЕНЫ ТҮГЭЭМЭЛ ТӨРЛҮҮД

Espresso-Эспрессо бол бараан хүрэн болтол нь шарсан анхилуун үнэртэй үрийг тусгай эспрессо машинд өндөр даралтаар найруулж гаргасан хүчтэй хар кофе юм. Сайн болсон эспрессо кофе нь гадарга дээрээ алтлаг хүрэн өнгийн хөөслөг нимгэн өрөмтэй болсон байдаг. Хэрвээ энэ өрөм нь сайн бүрэлдсэн бол элсэн чихэр нэмэхэд хэдэн секунд хөвж байгаад алгуур доошилж уусдаг.

Cappuccino-Хамгийн түгээмэл кофены төрөл. Жинхэнэ каппучино бол тэнцүү хэмжээний эспрессо, хөөрүүлсэн сүү, сүүний хөөснөөс бүрддэг.

Americano-Энэ нь нэг аяга халуун усанд нэг татах (single shot) хэмжээний эспрессо нэмснийг хэлдэг.

Caffe Latte-Энэ бол нэг татах (single shot) хэмжээний эспрессо дээр гурав дахин их хэмжээтэй хөөрүүлсэн сүү нэмсэн хувилбар.

Caf au Lait-Франц уламжлалаар хийсэн кофе. Каффе Латтетэй (Caffe Latte) ижил гэхдээ эспрессоны оронд чанасан кофе хэрэглэж сүүний харьцаа нь 1:1 байдаг.

Ерөнхийдөө каффе латтены сулруулсан хувилбар гэж үзэж болно.

Caf Mocha (Mochachino)-Энэ бол каппучино, эсвэл каффе латте дээр шоколадны сироп, нунтаг зэргийг нэмж гаргасан хувилбар.

Caramel Macchiato-Кофе шоп болгон өөр өөрийн аргаар бэлтгэдэг олон хувилбартай ундаа. Хамгийн түгээмэл жор нь эспрессо, карамел, хөөрүүлсэн сүү холих. Амт оруулахын тулд ванилла нэмэх нь бас бий.

Ice coffee-Жирийн мөстэй кофе. Зарим кофе шопд сүү, элсэн чихэр нэмж хийдэг.

Instant coffee-Найруулдаг нунтаг кофег хэлнэ. Ийм кофе нь хэрэглэхэд амар, өдөр тутмын хэрэглээнд нэвтэрсэн авч жинхэнэ кофены хорхойтнууд үүнийг нэг их таашаадаггүй. Чанар болон амтын хувьд бусдаасаа мууд тооцогддог.

“Дэлхий ба сүнс” киноны хамтрагч продюсер, найруулагч Р.Жавхлантөгстэй ярилцлаа.

---

–Саяхан “Дэлхий ба сүнс” кино бүтээлээр олон улсын наадамд амжилттай оролцон, алтан цомын эзэд боллоо. Энэхүү баримтат киноны зураг авалтыг хаана, хэзээ хийсэн бэ?

-Америкийн нэгдсэн улсын Хойд Техасын урлагийн их сургуулийн кино групп бидэнтэй хамтарч 2014 онд киноны зураг авалтаа эхэлсэн. Тэдний зүгээс монгол хүмүүс байгальтайгаа хэрхэн уялдаж амьдардаг тухай сурвалжлах санал тавьсан юм. Гэхдээ монгол хүний онцлогийг түлхүү гаргахын тулд гол баатрыг онцолж, түүний амьдралын сонирхолтой түүхээр аялахыг хичээсэн. Өөрөөр хэлбэл, Монголд дэлгэрсэн буддын шашины хөгжлийг гол сэдэв болгосон гэсэн үг. Ингээд Дархан, Сэлэнгэ аймгуудад зураг авалт хийж, гол дүрийн баатар Дэлгэр ламын амьдралыг хэдэн жил ажиглахад тодорхой хугацаа зарцуулсан. “Дэлхий ба сүнс” киноны зураг авалтыг дөрвөн жилийн хугацаанд хийж, 2018 онд дуусгасан.

-Баримтат кино бусад уран бүтээлээс юугаараа ялгагддаг вэ?

-Зарим киног урьдаас уран сайхны тавилттай бэлтгэдэг. Харин баримтат киноны хувилбарууд тухайн бодит байдлыг шууд харуулдгаар онцлогтой.

-Киноны гол баатар лам хүн гэсэн үү?

-Бурхан номын мөр хөөсөн, ямар нэгэн сүм хийдэд хамаардаггүй, хувиараа ажилладаг лам хүнийг оролцуулсан. Буддын ухаанд боловсорсон энэ лам уламжлалт ахуйгаа барьж уул ус, ургамал моддыг арчилж тордох, гол горхины эхийг хамгаалах үйлс хийдэг. Өөрөөр хэлбэл, байгаль дэлхийгээ хайрлаж хамгаалах үзлийг эрхэмлэдэг нэгэн юм. Нүүдэлчин ардын уламжлалт ахуй ч эх дэлхийтэйгээ сүлэлдэн оршдог шүү дээ.

-Тэгвэл та бүхний дөрвөн жил хүч хөдөлмөрөө зориулж бүтээсэн энэхүү кино хэдэн минут үргэлжилдэг вэ?

-“Дэлхий ба сүнс” кино 25-30 минут үргэлжилдэг. Ерөөс нүүдэлчдийн байгаль дэлхийтэйгээ уялдан холбогдож амьдарч буй өнөөдрийн ахуйг илтгэсэн.

-Баримтат киноны төрлөөр хэдэн улс оронтой өрсөлдөв. “Telly awards” кино наадмыг товч танилцуулбал?

-The Telly Awards нь Америк даяар 50 мужаас дэлхийн таван тивээс нийт 12000 гаруй уран бүтээлийг хүлээн авч өрсөлдүүлдэг томоохон наадам юм. Олон улсын энэхүү наадам АНУ-ын Нью-Йоркт анх 1979 онд үүсэн байгуулагдсан, баримтат болон телевизийн контентууд зэрэг өргөн хүрээтэй явагддаг. Ингээд бид кино төрлөөр алтан цом, баримтат киноны зураг авалтаар хүрэл цом авсан. “Telly awards” дотроо маш олон төрөл категориор өрсөлддөг. Жишээлбэл, бүрэн хэмжээний кино, зохиолтой болон зохиолгүй, чөлөөт уран бүтээлчдийн гэх мэт төрөлтэй.

-Бусад улс орны хувьд ямар өнцгийг сонгон авсан байв?

-Байгаль орчны өөрчлөлтийг , нийгмийн асуудал, хувь хүний түүх, орчин үеийн залуусын амьдралын хэв маяг гэх мэт өргөн сэдвийг хамруулсан юм билээ. Бүтээлүүдийг ажиглахад улс орон болгоны онцлог гэхээс илүү тухайн уран бүтээлчийн сонгон авсан сэдэв гол нь байсан.

-Баримтат кинонд өвөрмөц нэр өгчээ. Энэхүү киноны зураг авалтын явцад Монголд дэлгэрсэн буддын шашинтай холбоотой чухам юу ажиглагдав?

-Монголчуудын амьдралын философи, буддын шашинтай хэрхэн зохицож шүтэлцэж байгаа нь шинэ нээлт шиг байсан. Дэлгэр ламын хувьд аж амьдрал, зан үйлээрээ дамжуулан байгалиа хэрхэн хамгаалж буйг харуулж байлаа. Өөрөөр хэлбэл, байгальтайгаа зохицож амьдрах нүүдэлчдийн үзэл санаатай буддын шашины гүн философи утга нэгэн байдаг гэсэн санаа юм.

-Тэгвэл хамтарч ажилласан Америкийн багийнхны хувьд бүр ч илүү нээлт байжээ?

-Бидний амьдрал тэдний хувьд тэс өөр ертөнц шүү дээ. Бидний гаргасан амжилтын хамгийн чухал нөлөө нь “монголын соёл” байсан. Монголын ахуй уламжлал, ард түмний аж амьдрал яг бодитоороо л гайхамшиг юм байна. Хамгийн гол үндэс суурь нь бидний зан заншил, уламжлалт соёлтой салшгүй холбоотой.

-Буддын ухаантан байгальтайгаа хэрхэн зохицон амьдарч буй арга ухааныг яривал сонирхолтой болов уу?

-Буддын шашин Монголд хөгжихдөө бидний гүн ухаан, зан үйл, уламжлал соёлтой нэвт сүлэлдэж илүү өвөрмөц төрхийг бүрдүүлсэн болов уу. Бид уулыг хөндөхгүйн тулд орой дээр нь овоо босгодог уламжлалтай. Хүний амьдралын их ундарга усны эхийг хайрлан хамгаалдаг байсан. Энэ бүхэн байгаль өөрөө эзэнтэй гэдэг үзэл санаа юм. Уламжлалт ухаан маань буддын шашинтай уусан уялдаж, магадгүй төгс төгөлдөр болох зам руугаа яваа байх.

-Буддын шашин монгол уламжлалтай нэгдэж улам төгөлдөржсөн гэсэн үг үү?

-Байгалийн эд эс болгон амьтай юм шүү дээ. Уул ус, ургамал мод, амьд бүхнийг хайрлан хамгаалах ажлыг Дэлгэр лам байнга хийдэг. Тэрбээр хадаг уяж багласан моддыг хайж очоод цэвэрлэхийг нь харахад үнэхээр сонирхолтой санагдсан.

-Мод ургамалдаа хадаг уяж сүсэглэдэг бус, харин авч цэвэрлэдэг байвал илүү нигүүлсэнгүй байх?

-Шашины янз бүрийн зан үйл байдаг. Гэвч эцсийн зорилго нь хүн байх явдал гэдгийг харуулсан. Модыг зузаан хадгаар уяж баглахаар амь нь голоороо тасарч байдаг. Тиймээс байгаль дэлхий бурхны бүтээл гэдэг талаас нь илүү тусгасан гэсэн үг.

-Тэгэхээр Монголд дэлгэрээд буй буддын шашиныг зөв өнцгөөс нь гаргахыг зорьжээ?

-Яг үнэн. Буддын шашины эцсийн зорилго бол байгаль дэлхийгээ хайрлах юм шүү дээ. Бурхан бол таны дотор байгаа, түүнээс хэн нэгэн лам, эсвэл сургаал айлдаад суудаг мундаг эрхэмдээ гол биш. Баримтат кино угаас бодит байдал ямар байгаа яг түүнийг хүүрнэдэг. Одоо ямар сувгаар яаж хүргэх вэ гэдэг ажилдаа орсон байна.

П. САЙНЖАРГАЛ

С.УЯНГА

1909 оноос хэвлэгдсэн “Монголын сонин бичиг” дөрөв дэх засаглалын үүргээ амжилттай гүйцэтгэж, Сандо амбаны үйл хэрэг, үг хэл, гаргасан тушаал сэлтийг нэгд нэгэнгүй сурвалжлан шүүмжилж, олонд таниулж байсан тухай миний бие өмнө нэг өгүүлэл бичсэн билээ. Тэрхүү өгүүлэлд “Монголын сонин бичиг” арваад жил тогтмол гарч, тухайн үеийн монгол ноёд, том лам нар хийгээд сэхээтнүүдийн дунд нэр хүндтэй байсны шалтгаан нь Ар, Өвөр, Буриад Монголын шинэлэг үзэлт, дэвшилтэт сэхээтнүүдийг редакцидаа авч ажиллуулсанд оршино. Тухайлбал, бүр анхны дугаараас нь эхлэн эрхлэгчээр нь Агын буриад Цэдэвийн Цэдэн-Иш, сурвалжлагчаар нь алдарт Жамсраны Цэвээн, Догсомын Бодоо, Бадрах баатар, Хайсан гүн, Алмас-Очир нар ажиллаж байжээ” хэмээн дүгнэснээ энд дахин нэг удаа дурдсу.

“Монголын сонин бичиг” Монголын журган буюу тухайн үед Монголыг хамаарч байсан яаманд өөрийн хүнтэй байж, дээрээс ирсэн тушаал заавар, заримдаа бүр нууцын зэрэглэлтэй мэдээллийг хүртэл олж аван, өргөн олон монголчууддаа түгээн анхааруулдаг байжээ.Одоо өрнөж буй явдлыг харахад “Монголын сонин бичиг”-ээс тэртээ 110 жилийн өмнөх анхааруулан, уншигч мэргэдээс асууж байсан сэдэв хүчинтэй хэвээр мэт санагдсаны тул хуучны сэтгүүлийн шарласан хуудаснаас хоёр сонсголыг та бүхэнтэй хуваалцахаар шийдэв.

Энэ хоёр бичил сонсгол нь тус сэтгүүлийн #34 буюу Хэвт ёсны гуравдугаар он,гурван сарын шинийн долооны дугаарт нийтлэгджээ. Энэ нь 1910 он юм.

НЭГ. “БЭЭЖИНГИЙН ШИНЭ СОНСГОЛ”

Ийм гарчигтай эхний мэдээнд Зүүн гурван мужийн сүндү-гээс тамгатай гурван дугтуй бүхий бичиг авсны дотор чухам юу юу бичсэнийг монголчууддаа тайлагнажээ. Зүүн гурван мужийн сүндү хэмээх нь Манж Чин улсын хамаарч асан хязгаар улсуудын есөн том сайдын нэг (англиар: Viceroy of the Three Northeast Provinces, манжаар: Dergi ilan goloi uheri kadalara amban)юм. Хятад хүн монгол хүнтэй ураг барилдаж болохгүй, монгол хүн хятад хэл сурч болохгүй хэмээн Манжийн төрөөс 200 шахам жил хязгаарлаж ирсэн цааз 1906 онд хүчингүй болсон нь шинэ засгийн бодлого гээчийн нэгээхэн хэсэг байсан билээ. Энэхүү гурван дугтуй бичигт тэрхүү шинэ засгийн бодлогыг улам “хөгжилдүүлэх”, түргэтгэх, гүйцэтгэх аргыг заасан, “цөм Монголыг халж хувилгах явдал” байв. Сэтгүүлээс шууд эш татвал:

“БЭЭЖИНГИЙН ШИНЭ СОНСГОЛ”

Монголын Журган анх өдрөө Зүүн гурван мужийн Сүндү-гийн тамгат бичиг гурван дугтуйг хүлээн авсны дотор, цөм Монголыг халж хувилгах явдал:

Нэг: Манж, Иргэний харилцахыг Дотор газарт нэгэнт цаазалсныг тавьсан тулд, Монгол газраа мөн адил шийтгэвээс зохих тул хагалбарласан газраа монгол иргэн харилцан адил шийтгэмүй.

Нэг. Монголын эхнэр охидыг авах нь: Монгол иргэн харилцан ураг барилдаж болмуй. Харьяат захирсан түшмэл шан өгч улам хөгжилдүүлмүй.

Нэг. Монгол хүн нанхиад үсгийн тамгат бичиг хэрэгсэж болмуй. Монгол хүн хятад хүнийг урьж, нанхиад үсгийн өргөл, тамгат бичиг сурах ба аливаад цөм нанхиад үсэг хэрэгссүгэй хэмээвээс дураар нь болгосугай гэв хэмээмүй.

Мэргэд авгай нар айлд. Өнөөхөн болтол басхүү хэдэн зуун оны чанга цааз, монгол хүн нанхиад бичиг сурч болохгүй хэмээн явсаар билээ. Одоо юу болов?… гэжээ.

ХОЁР. “МОНГОЛЫН ШИНЭ СОНСГОЛ”

Ийн нэрийдсэн удаах мэдээнд “зөөлнөөр улируулах арга” хэмээх нэр томьёо хэрэглэсэн нь маш сонирхолтой байна. Soft power буюу “зөөлөн хүчний бодлого” гээчийг Америкийн судлаач Жозеф Най 1980-аад оны сүүлээр улс төрийн тусгай судлагдахуун, нэр томьёо болгон хэвшүүлсэн гэж үзэж буй.Манайхан ч мөн “зөөлөн хүч” гэсэн маягаар орчуулан, саяхнаас хэрэглэж эхлэв. Гэтэл тэртээ 1910 онд монгол хэлээр гарч байсан сонинд аль хэдийнэ ийм бодлого буйг таньчихсан, Хятадын “зөөлнөөр улируулах арга” гээчийг анхааруулан хэлж байсан нь улс төр судлаач нарт маш сонин баримт болох юм шүү. Энэхүү зөөлнөөр улируулах аргад монгол хүүхэд дүү нарыг Дотоод газарт сургах, сурах бичиг, алив шастирыг хэвлэж хямд үнээр өгөх зэрэг багтаж байсныг одоо ч анхаарууштай. Аливаа томоохон төсөл, номын сан, архив дахь үнэт баялаг, ховор хуучин ном, баримт сэлтийг хялбар үнээр, эс бөгөөс бүр үнэ төлбөргүй хэвлээд өгье гэх саналд маш анхааралтай хандаж байх ёстой гэсэн үг. Сонинд чухам юу гэж бичсэнийг эш татваас:

“МОНГОЛЫН ШИНЭ СОНСГОЛ”

Цэргийн тухай сайдууд: Ойроос Монголын хэрэг маш шахар бачим болсон тул, Монголыг хамаглах засгийн арга чухал нь: Цэргийн бэлтгэлийг ихэтгэх. Бас захын Монгол олонх цөм гадар улсад мунхрагдсанаар дотогш хандах сэтгэл батгүй болжээ. Энэ даруй туйлын их нууц зовлон мөн тул тусгай ЗӨӨЛНӨӨР УЛИРУУЛАХ АРГА таван зүйлийг бэлтгэвэй хэмээсэн нь:

Нэг. Монголын өдөр бүрийн сонин бичиг, сар бүрийн сонин бичиг бэлтгэсүгэй.

Нэг. Монголын хүүхэд дүүнэрийг Дотоод газарт авчран сургууль сургасугай.

Нэг. Монгол ван гүнгүүд лугаа үнэмлэн нийлэлдэж, Монголыг хамаглах цуглааг бүтээсүгэй.

Нэг. Монголын сурах бичиг ба аливаа шастирыг цөм монголчлон орчуулж, хялбар үнээр өгсүгэй.

Нэг. Монгол ван, гүн, тайж нарыг сонгон авч Дотор газараа сайн албанаа хэрэгссүгэй. Үүнээс дээш бэлтгэсэн аргыг засгийн яаман лугаа нарийвчлан зөвдсүгэй хэмээжүхүй.Үүнийг мэргэд та үзэж юу бодном? Нягтлан шинж… гэжээ.

Монголын сонин бичиг-ийн редакц, Алмас-Очир, Хайсан гүн, Жамсраны Цэвээн нарын асууж байсан тэр асуултыг одоо дахин асууя.

Үүнийг мэргэд та үзэж юу бодном? Нягтлан шинж!

Мэргэд авгай нар айлд! Одоо юу болов?

М.САРУУЛ-ЭРДЭНЭ