Month: September 2020

-ХЭН Ч ТООЖ НАЙЗАЛДАГГҮЙ УЧРААС ХҮҮХДҮҮД АМИА ХОРЛОХТАЛААР БОДДОГ-

Үе тэнгийнхнээ дээрэлхэх үйлдлийг таслан зогсоох, хүчирхийллээс урьдчилан сэргийлэх, хамгаалах, хариу үзүүлэх “Банхар” арт терапи төслийн нээлт өчигдөр боллоо.

Арт терапи гэдэг нь урлагт суурилсан сэтгэл зүйн засал юм. Төслийг боловсролын салбарт жишиг болгох үүднээс Швейцарийн хөгжлийн агентлагийн санхүүжилтээр, ХНХЯ-ны дэмжлэгтэйгээр, Монголын урлагийн Сэтгэл заслын мэргэжлийн холбооноос нийслэлийн Хан-Уул дүүргийн 52 дугаар сургууль, Баянзүрх дүүргийн 48, 147 дугаар сургуульд нэг жилийн хугацаатай туршилтаар хэрэгжүүлнэ.

ДЭМБ-ын судалгаагаар дэлхий дахинаа хүүхэд, өсвөр үеийнхний 20 хувь нь буюу таван хүүхэд тутмын нэг нь сэтгэцийн болон зан үйлийн эмгэгтэй байгаа бөгөөд сэтгэцийн эмгэгийн ихэнх нь хүүхэд, өсвөр насанд илэрч байна.

2017 онд гаргасан “Өсвөр үеийн дуу хоолой” судалгааны тайланд өсвөр насны хүүхдүүдийн 84.2 хувь нь дарамтлуулж шоовдорлуулж байсан. 40.7 хувь нь бусад хүүхэд шоовдорлуулж дээрэлхүүлж байхыг харсан. 37.9 хувь нь өнгөрсөн онд ямар нэг байдлаар дээрэлхүүлж доромжлуулсан. Хүүхдүүдийн 81.4 хувь хаанаас тусламж авахаа мэдэхгүй байна гэж хариулжээ.

Дээрэлхэж байгаа уг шалтгааны 5.1 хувь нь шашин шүтлэг, 5 хувь нь гэр бүлийн ядуу тарчиг байдал, 11.2 хувь нь насны ялгаатай холбоотой байгаа бол, 1.3 хувь нь ангид шинээр шилжиж ирсэн хүүхдийг дээрэлхэх, 18.3 хувь нь гадаад үзэмжээр ялгаварлан гадуурхах, 3.5 хувь нь хөгжлийн бэрхшээлийн улмаас харин 53.4 хувь нь бусад шалтгаанаар үе тэнгийнхэндээ дээрэлхүүлдэг байна.

Үе тэнгийнхний гадуурхалтын талаар сурагч Б.Болорцэцэг “Хичээл орж байхад хойноос номоор цохих, үснээс нь чирэх, цүнхийг нь нойлын өрөөний цонхоор шидэх үйлдлүүд болж байсан. Өөр ангиудад хүүхдийг царай зүс, өндөр, намаар нь ялгаварлаж шоглодог тохиолдол болж байсан” хэмээн хэлсэн юм.

Монголын урлагийн сэтгэл заслын мэргэжлийн холбооны тэргүүн В.Бэрцэцэгтэй ярилцлаа.

---

-Хүүхдүүд нэгнийгээ шоглож дээрэлхсэнээс үүдэн амь насандаа аюул занал учруулсан талаар ямар нэгэн судалгаа бий юү?

-2018 онд нийт 1236 хүүхдээс судалгаа авахад амиа хорлох оролдлого 19.9 хувьтай, амиа хорлох талаар бодсон нь 12.4 хувь байсан. Харин амиа хорлохыг оролдсон тохиолдол 8.6 хувьтай байлаа. Мөн 4.5 хувь нь хэн ч намайг тоож найзалдаггүй учраас амиа хорлох талаар бодсон хэмээн хариулсан байдаг. Үе тэнгийнхний дээрэлхэлт дарамт охид, хөвгүүдэд ялгаатай. Тодруулбал, хөвгүүд ихэвчлэн бие махбодsн хүчирхийлэлд өртдөг. Харин охид доромжлуулж, сэтгэл санааны хувьд хүчирхийлэлд өртдөг.

-Ямар ямар шалтгаанаар улмаас үе тэнгийнхнээ шоглож дээрэлхдэг юм бол?

-Хүүхдүүдийн 18.3 хувь нь гадаад үзэмжээр ялгаварладаг. Харин хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдийг дээрэлхэх хувь нь 3.5 хувьтай байгаа юм. ДЭМБ-аас гаргасан судалгаагаар таван хүүхэд тутмын нэг нь сэтгэцийн болон зан үйлийн эмгэгтэй гэж гарсан. Уг эмгэг өсвөр насныханд илүү илэрч байгааг ч тогтоосон. Хүн яаж ч төрж болно шүү дээ. Тиймээс бусдыгаа гаднаас нь хараад онцолж, шоглож хэзээ ч болохгүй. Хамгийн гол нь харагдах үзэмж биш, сэтгэл зүрхний үнэ цэнийг хүүхдэд ойлгуулах нь чухал. Нийт хүүхдүүдийн 92.9 хувь нь хүүхэд нэгнээ дээрэлхэх, цахим орчинд нэг нэгнээ зогсоох арга хэмжээг авах хэрэгтэй гэж үзэж байна.

-Таны хувьд хүмүүсийн сэтгэл зүйтэй тулж ажилладаг. Тэгвэл Тулгамдсан асуудлаа яриад ирсэн хүүхдүүдийн жишээг хуваалцвал?

-Өсвөр насны хүүхэдтэй нэгэн гэр бүл манайд хандаж байсан.

Тэр хүүхэд “Би заримдаа ямар ч утгагүй амьдраад байгаа, аав ээж маань намайг шоовдорлоно, ад үзнэ. Дандаа сургууль дамжуулж сургадаг болохоор би найз нөхөдгүй” гэж хариулж байлаа. Тэр охин найзтай байхын тулд аав ээжийнхээ түрийвчнээс 70 мянга, 90 мянга сүүлдээ 200 мянган төгрөг хулгай хийж баригдсан. Ингээд аав, ээж нь бидэнд хандсан л даа. Охин найзтай байхын тулд мөнгөтэй явах ёстой гэж бодсон байгаа юм. Гэр бүлтэй нь найман удаа ажиллаад хамгийн сүүлд эцэг эх нь бид өөрсдөө хэргийн эзэд байжээ гэж хэлсэн. Ингээд тэд хүүхэдтэйгээ харилцах аргаа өөрчлөхөд эерэг үр дүн авчирсан байдаг. Охин нь, аав ээж маань надад гоё ханддаг, найз нартайгаа ч сайхан харилцаатай болсон гэж хэлсэн.

-Эцэг эхийн тухайд өсвөр үеийн хүүхэдтэйгээ хэрхэн харилцах хэрэгтэй вэ?

-Хүүхдээ дэмжиж магтаж, зөвлөгөө өгөх хэрэгтэй. Тухайн хүүхдийн сургуулийн орчинд асуудал гарахад аав ээжийнхээ зөвлөгөөг санаад бэрхшээлийг давж гарах боломжтой. Ингэснээр нийгэмд сэтгэцийн эрүүл мэндийн асуудал гарахаас нэг хүн ч гэсэн урьдчилан сэргийлэх юм.

-Өсвөр насны хүүхдүүд бусдыгаа царай зүсээр хамгийн их ялгаварлан гадуурхдаг юм байна. Тэгвэл гадаадын судалгааг та харж үзэв үү?

-Гадаадын судалгаанд ч ялгаагүй. Энэ гадуурхал доромжлолын хувьд бие махбодын хүчирхийлэл нь илүү байгаа юм.

-Ялгаварлан гадуурхалт хувийн сургуулиудад илүү ажиглагдаж байгаа талаар цагдаагийн хошууч Д.Будзаан хэлж байсан?

-Яг үнэн. Тэр чинь арай өөр мэдрэмжтэй үнэ цэнийг хүүхдэдээ суулгасан гэсэн үг. Энэ чинь хүндэтгэлгүй хандлага шүү дээ. Өөрөөр хэлбэл, мөнгийг нэгдүгээрт тавьснаас үүдэлтэй болов уу. Үүнийг би өөрийн амьдралын жишээнээс ч харсан. Манай охин тавдугаар ангидаа оны онцлох сурагч болоод улмаар анги дэвшихдээ нэгэн олон улсын сургуульд орсон юм. Тэнд санаачилга гаргаад юм хийх гэхээр “Чам шиг балай юм хэрэггүй” гээд л доош нь татдаг байлаа. Бүр хорон хорон асуудлууд зарим хувийн сургуулиудаас гардаг юм билээ. Тийм учраас хүүхдээ гаргаад авчихсан. Хувийн сургуульд магадгүй гадаад үзэмж, эдийн засгийн асуудал, итгэл үнэмшлээр нь ялгаварлаж байхыг үгүйсгэхгүй. Гэр бүл нь ядуу тарчиг байвал энэ хүүхэдтэй найзлахгүй гэдэг ч юм уу.

-Хүүхдийн хүмүүжилд хүрээлэл чухал нөлөөтэй гэдэг?

-Тэд хүүхдүүдтэйгээ ажиллаж чадахгүй байна. Өөртөө дэндүү том мөрөөдөл тавьчихаад хүүхдээ хүнээр хүмүүмжүүлснээс үүдэлтэй байх. Ерөөс үр хүүхдээ төрсөн эцэг эх нь л сайн хүн болгоно шүү дээ.

-Ялгаварлан гадуурхах үзэл нийгмийн давхаргатай холбоотой гэсэн үг үү?

-Эдийн засгийн боломж, эсвэл гадаад үзэмжээрээ зарим хүүхдүүд найзалж байна шүү дээ. Өөрөөр хэлбэл, зэрэглэл гаргаад байна гэсэн үг. Жишээ нь, эцэг эхийн албан тушаалтай холбоотойгоор эдийн засгийн бололцоотой нэг нь хэсэг найзалж, зарим нь сонирхлоороо нэгдэх тохиолдол ч бий. Бид өнөөдрийн нийгмийн хандлагыг арай өөрчлөх хэрэгтэй. Хүний амьдралд ямар ч зүйл тохиолдож болно. Түүнийг даван туулах чадварыг нь сайжруулах чиглэлээр хүүхдийнхээ сэтгэл зүйг бэлдэх ёстой гэсэн үг. Та өнөөдөр мөнгөтэй байж болох ч, ирээдүйд таны хүүхэд ядуу амьдрах эрсдэлтэй. Тиймээс даван туулах чадварт сургаагүй, ирээдүйн зорилго мөрөөдлийнх нь талаар хүүхэдтэйгээ яриагүй бол хэцүү.

-Тэгвэл бусдыгаа өнгө зүс, элдэв зүйлээр нь дээрэлхсэн хүүхдийн хандлагыг хэрхэн засах хэрэгтэй вэ?

-Хандлагыг нэг удаагийн зөвлөгөөгөөр хэзээ ч өөрчлөхгүй. Арт терапигийн нэг бүлэгт 6-8 хүүхэд бий, тэдэнтэй удаа дараа уулзалт хийдэг. Эхлээд өөртэйгөө танилцах, дараа нь дотоод мэдрэмжээ ойлгох хэрэгтэй. Энэ мэдрэмжээ яаж эерэгээр удирдаж нийгэмд дасан зохицох, хэрэв бусдын мэдрэмжийг ойлгосон бол эерэгээр харилцаж сурах, асуудал тулгарахад даван туулах чадвар гэх мэтчилэн чухал зүйлс бий. Ерөөс хамт олон, багш эцэг эх нь хүүхдийнхээ давуу талыг нь хэлэхгүй бол тэр өөрийн үнэ цэнийг мэдэхгүй шүү дээ. Хүн бүр дахин давтагдашгүй учраас аливааг хүлээн зөвшөөрөх ухамсрыг хүүхдүүдэд суулгах хэрэгтэй байгаа юм. Ерөөс үе тэнгийн дээрэлхэлт үйлдэгч, хохирогч болон гэрч гэсэн гурван талыг хамарна.

-Ажиглагчийн байр сууринаас хандаж “гэрч”-ийн оролцоотой хүүхдүүд байдаг талаар ярилаа?

-Анзаараад байгаа хэрнээ үйлдэл хийхгүй бол нэг найз нь хохирох учраас хэрэв би тусалбал хоёр найзыгаа эвлрүүлээд “баатар” болбол сэтгэл хангалуун, аз жаргалтай байна шүү дээ. Бусдын зовлонг ойлгож мэдрээд үйлдэл хийчихвэл баатар болж болно гэдгийг харуулах нь зүйтэй. Өнөөдөр хичээлдээ явах дургүй болно. Маргааш хичээлээ тасална. Нөгөөдөр муухай үг хэлдэг болно, дараа нь магадгүй архи ууж, тамхи татах эрсдэлтэй. Тийм учраас асуудалд орсон найздаа туслах бүлгэм л хэрэгтэй.

-Сэтгэл зүйн хямралд өртсөн хүүхэдтэй хэрхэн харилцах шаардлагатай вэ?

-Арт терапи хэзээ ч “яагаад” гэж асуудаггүй. Ингэж асуухаар хүнийг шүүмжлэх хандлагатай болдог. Хүний амьдралд юу ч тохиож болно. Тийм учраас тайван, энгийнээр дотоод сэтгэлээ өөрөө ухаж ойлгох боломжийг олгох хэрэгтэй. Анхны арт терапиг өнгөрсөн жилийн намар хэрэгжүүлж ажиллахад, амиа хорлох эрсдэлтэй олон өсвөр насныхан ирсэн. Харин цаг агаар дулаарахад бэлгийн хүчирхийлэлд өртсөн хүүхдүүд их ирж байгаа. Тэдний айдас түгшүүр дээд зэрэгтээ хүрсэн байдаг. Энэ үед хэзээ ч “яагаад” гэж асууж болохгүй. Бид дор хаяж гурван удаа уулзах зорилго тавьсан. Урлагийн төрөл хэрэгсэл, аргууд нь тэдгээр хүүхдийг тайвшруулдаг, ирээдүйд нь итгэлтэй болгох, дахин хүчирхийлэлд өртөхгүйн тулд өөрөө ямар харилцаатай байх ёстой юм бэ гэдгийг ойлгуулж өгөх төсөл байсан. Тайван байх зуураа өөрийгөө илэрхийлнэ гэдэг бол агуу зүйл юм шүү дээ.Хамгийн гол нь гарц гаргалгааг хүн өөрөө л олдог гэдгийг ойлгох хэрэгтэй. Хүн өөрөө амьдралынхаа баатар байдаг.

-Арт терапи буюу урлагт суурилсан сэтгэл зүйн засал гэдгийг тайлбарлавал?

-Бид зөвхөн сэтгэл зүйн хувьд биш бие махбодьтой нь цогцоор нь ажилладаг. Арт терапи гэдгийг дуу дуулуулж, хошин шог ярьдаг гэж ойлгож болохгүй, хэцүү мэдрэмжийг нь зураг зуруулаад оношилдог юм биш. Амьдралдаа тохиолдсон зүйлийг өнгө дүрсээр илэрхийлэн гаргах явцдаа тайвширч, өөрөө тайлал нь болдог. Өөрөөр хэлбэл, сэтгэлийн зовуурийг илэрхийлүүлэх арга техникийг хэрэглэж, зан чанарт нь эерэг өөрчлөлт авчрах тал руу чиглүүлдэг. Тийм учраас нэг удаагийн үйл ажиллагаа биш.

-Эд хөрөнгө бус хувь хүний үнэт чанарыг амьдралынхаа мөрдлөг болгосноор хүүхэд нь ч эцэг эхээсээ суралцах байх?

-Та ирээдүйд ямар хүнээр өөрийнхөө хөлийг хучуулж, асрамж хайранд нь байхыг хүсч байна вэ. Яг тэр хүүхдийг өнөөдөр та сургаж байгаа. Тиймээс хүүхдийнхээ давуу талыг товойлгож хэлж өгч, асуудал гарвал давж гарч чадах итгэлийн галыг асааж өгвөл ирээдүйд ямар ч асуудал тулгарсан даван туулах чадвартай болно.

П.САЙНЖАРГАЛ

Эрдэм номын ширээнд

Тохой золгож суусан

Ээжийн хоёр хүү шиг

Тоглож наадаж өнгөрөөсөн

Оюутан ахуй цагаа

Эргээд чи минь дурсана уу

Олон хаврын өдрүүдийг

Сэргээж нэг санана уу хэмээн дуулалдаж явсан нь саяхан мэт боловч хэдийн 33 жил өнгөрсөн байна. Сургуулиа төгсөөд ангиараа шууд л Улсын ерөнхий прокурорын газрын Коллегийн хурлаар орж, томилолт аван дөрвөн зүг найман зовхист хуваарилагдаж, оюутны ширээнээс ажил амьдралын гараанд хамтдаа хөл тавьсан үе өчигдөрхөн мэт санагдана гэж ангийн анд Ж.Мөнхжаргал яриагаа эхлүүлэв. Энэ бол 1982 онд МУИС-ийн НУФ-ийн мөрдөн байцаагчийн ангид элсэн орж, таван жил суралцсан нэг ангийн хамт олны дурсамж юм. Тус ангийн хамт олон эх орондоо ихийг бүтээгээд зогсохгүй одоо ч салбартаа манлайлан ажиллаж байгаа нь залуу үед үлгэр дуурайл болж буйг дурсамжийн эхэнд онцлох нь зүйтэй болов уу. Хамгийн сүүлд буюу энэ онд Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн зарилгаар нэг дор тус ангийн зургаан хүүхэд төрийн шагнал хүртэж, ангийн анд Ш.Адьшаа УИХ-ын гишүүнээр сонгогдож, төр түшилцэж буй нь бэлгэшээлтэй сайхан үйл явдал болсныг хамт олон нь онцлов. Тодруулбал, прокурорын байгууллагад 30 гаруй жил ажилласан Ж.Мөнхжаргал, Ц.Сэлэнгэ, Х.Баярмаа, С.Сугар, Ш.Алтанцэцэг, Ж.Цэцэгмаа нар Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан тугийн одон болон Алтангадас одонгоор энгэрээ мялаалгасан байна. Нэг ангиас нэг дор ийм олон гавьяатан төрөх нь тэр бүр тохиогоод байхгүй бахархалт үйлс биз ээ.

Анх эх орны дөрвөн зүг, найман зовхисоос 27 хүүхэд элсэн орсны найм нь хөвгүүд, 19 нь охид байжээ. Тэд таван жил хамтдаа суралцаж 1987 онд 25 хүүхэд төгсөхөд шууд л томилолт өвөртлүүлээд тал тал тийш илгээчихсэн гэдэг. Тус ангийн 23 оюутан прокурорын байгууллагад томилогдсон бөгөөд энэ салбарт 30-аас дээш жил ажиллаж байгаа зургаан прокурор байна. Харин нэг хүүхэд гааль, нөгөөх нь холбооны салбар сонгосон нь Ц.Баярмаа, Б.Янжмаа нар юм. Тус ангиас хамгийн олон хүн дээд шатны прокуророор томилогдон ажилласан байдаг. Тодруулбал, Д.Бямбаа, Б.Бат-Эрдэнэ, Ц.Сэлэнгэ, Б.Түвшинбаяр, Х.Мерихан, Ж.Мөнхжаргал нар тус бүр 2-8 жил аймгийн прокуророор ажиллажээ. Одоо Налайх, Багахангай дүүргийн прокурорын газрын Ерөнхий прокуророор Х.Баярмаа ажиллаж байна.

Тус анги хууль зүйн салбарт хүлээн зөвшөөрөгдсөн мундагчуудаар хичээл заалгаж байв. Эрүүгийн эрх зүйн анхны сурах бичгийг зохиогч Г.Совд, гавьяат хуульч С.Нарангэрэл, Үндсэн хуулийн Цэцийн дарга Н.Чинбат, Д.Лүндээжанцан тэргүүтэй хүмүүсийг дурдаж болно. Ангийн багш “Яс Баасан” хэмээн алдаршсан хөдөлмөрийн эрхээр мэргэшсэн хуульч Л.Баасан, дараа нь “Орос Жагаа” нэрээр тэр үеийн хүн бүр мэдэх (сагсчин) Д.Жаргалсайхан нар байжээ. Тэд ангийнхаа багшид зориулж зохиосон дуугаа Ариун тэнгэрт мандсан нар

Алтан дэлхийг гийгүүлсээр байна

Ангийн багшаа тойрон суугаад

Алсын оддын учрыг асууна хэмээн одоо ч дуулдаг аж.

Хамтдаа төрийн шагнал хүртсэн нэг ангийнхан

Тухайн үеийн оюутнууд олон нийтийн ажилд идэвхтэй оролцдог, хариуцлага өндөртэй байсан гэдэг. Жил бүр хавар, намрын ажилд идэвхтэй оролцдог байжээ. Тэд Булган аймгийн Баяннуур суманд комбайнчдын байр барилцсан нь одоо ч бий хэмээн Ж.Мөнхжаргал дурсав. Тэрбээр “Ер нь бид ажлаас ер хойш сууж үзээгүй. Тухайн цаг үе ч тийм байж. Бас жил бүрийн намар октбярийн баяр, хавар майн баяраар тамирчдын жагсаалд уриа лоозон барьж талбай дээр жагсана. Нэг удаа Халх голын ойд зориулж ангиараа Төв аймаг хүртэл явган аялал зохион байгуулан аймгийн прокурорын ажилтай танилцсан юм. Энэ мэтээр мартагдашгүй сайхан дурсамжууд олон. Бид ч төгссөнөөсөө хойш ихэнх нь салбартаа он удаан жил ажиллаж байнгын холбоо харилцаатай явж, нэгнийхээ зовлон, жаргалыг хуваалцаж ирсэн нь сайхан. Бас манай ангийн хамт олон улс орондоо ихийг хийж бүтээсэн, бүтээсээр ч яваа мундаг гавьяатнууд гэж боддог” хэмээсэн юм. Тус ангийн хамт олон дотно сайхан байсныг илтгэх нэг зүйл нь захидал. Тэд дадлагын ажлаар тал тал тийш хуваарилагдан очоод бие биенээ санан үгүйлж, дотно сайхан үгсээ захидалд шингээн илгээжээ. Заримаас нь сийрүүлье. Архангайд дадлага хийж байсан ангийн найзуудаас “Сайн байцгаана уу. Хайртай найз нар минь ээ. Архангайхны мэндчилгээг хүлээж авна уу. Та нарын биес сайн, дадлагын ажил амжилттай биз дээ. Тэгээд тарган тавтай намаржиж байна уу. Сонин сайхан юу байна. Бидний хэдэн хүмүүс Цэцэрлэг хэмээх уулын нэгэн хотод учран цуглаж, дадлагын ажил гээгчийг үйлдэн сууна. Есдүгээр сарын 4-нөөс эхэлсэн. “Булган” зочид буудалд байгаа. Жаргалсайхан багш өнөөдөр хот руу явна” гэжээ. Мөн Цолмонгоос “Энд ирээд танил гээч нэлээн олон болж байна. Та нар минь тэгээд хүний нутаг гүний газар амьдрал, ажил төрөл ямаршуухан шив. Бид хэд Эрдэнэзулынхаар очсон. Тариатад ажиллаж байгаа. Эхнэр нь эмнэлэгт хэвтсэн, гаргачихаад явна гэж байсан. Өнгөрсөн бүтэн сайнд Пүүжээгийнд очиж айраг ууж хоол идсэн шиг сайхан л амарлаа. Зулын хувийн тэргэнд сууж зугаалаад л. Тоогүй нь үймж шуугьж сахилгагүйтсэн хэргээр жижүүр авгайн хяналтанд нутаг заагдсан хөөрхий. Орой бүр үнэгүй кино үзэж байна. Ямар вэ, гоё уу” хэмээжээ.

Энд ангийн хүүхэд бүрийн тухай дэлгэрэнгүй дурсвал хэдэн нүүр дамнуулан бичсэн ч үл дуусна. Тиймээс ангийн хамт олны тухай товчхон сийрүүлье. Салбартаа ажилласан ангийн олон бүгд л прокурорын байгууллагын зохих бүхий л шагнал урамшууллыг хүртсэн гэж хэлж болно. Мөн Алтангадас, Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан тугийн одонгоор 10 гаруй хүн шагнагджээ. Хамгийн эхэнд дурсах ёстой хүн бол ангийн дарга Б.Амарсайхан. Ангийнхандаа бараг аав шиг халамжтай, хөгжөөнтэй наргиантай, хүний мөстэй хүн байж ээ. Тэрээр Дорнод аймгийн шүүхэд хэсгийн шүүгчээр ажлын гараагаа эхэлж, олон хариуцлагатай албыг хашсан юм. Ангийн бас нэг бахархал бол УИХ-ын гишүүн Ш.Адьшаа Ховд аймгийн прокурорын газарт туслах прокурор ажлын гараагаа эхлүүлж байсан бол өдгөө төр түшилцэх эрхэм үүрэг ногджээ. Х.Мерихан гэж олон жил сургуулийн урлагийн үзлэгт домбортой дуулж, тухайн үеийн оюутнуудын дунд багахан “од” гэх хэлэгдэхээр авьяастан байв. Баян-Өлгий аймгийн иргэдээс Монгол Улсын гавьяат хуульчаар шагнуулахаар тодорхойлж байсан нь түүнийг нутаг усандаа хэр нэр хүндтэй болохыг илтгэнэ.

“Ах” Баагий хэмээн хэлүүлж заншсан Д.Бат-Эрдэнэ олон жил прокурорын байгууллагад удирдах алба хашсан. Найранд гурван дуутай, наадамд гурван даваатай эр аж. З.Алтанцэцэг Сэлэнгэ аймгийн прокурорын байгууллагад ажиллаж байгаад аавынхаа үйл хэргийг үргэлжлүүлж цагдаагийн байгууллагад өөрийн хүсэлтээр орж байв. Хүнд албанд дэслэгчээс дэд хурандаа болтол дэвшин ажилласан найзаараа ангийн нөхөд нь бахархдаг байна. Н.Батболд Сэлэнгэ аймгийн прокурорын газраас ажлын гараагаа эхэлж, төр засгийн хариуцлагатай албуудыг хашсан. Сэлэнгэ аймгийн ардчиллын алтан хараацайнуудын нэг юм. Ш.Алтанцэцэг Увс аймгийн прокурорын газарт мөрдөн байцаагчаар ажлын гараагаа тавьж, салбартаа идэвх зүтгэл гарган ажилласан бүсгүй юм. Ангийнхан нь “Жижгээ” хэмээн дууддаг, хавар, намрын ургацын ажилд гал тогоог хариуцан амтат хоолоор таван жил нөхдөө дайлжээ. Ц.Баярмаа гаалийн байгууллагад олон жил үр бүтээлтэй ажиллаж байгаа. Х.Баярмаагийн тухайд “Данан” гэх хочтой байв. Нэмж хэлэхэд, тэрбээр Баянхонгор аймагт ганцаараа дадлага хийж байхдаа ангийнхандаа бичсэн захиандаа “…оюутны байр болон хотын идэх юмыг их санах юм… Хүн хүний үзэг гуйж бичив” хэмээн гурван өөр өнгийн бал, үзгээр хольж захиа бичиж явуулж байжээ. Д.Бямбаа ангиасаа анх удаа дээд шатны прокуророор томилогдон ажиллаж байсан “булган сүүлтэй” прокурор гэж ангийнхан нь ярьж байна. Нэг удаа зуны ажил дээр ангийнхныгаа өглөө сэрээх үүрэг хүлээж гитартайгаа орж ирж дуулаад сэрээх биш дуунд бүүвэйлэгдээд сэрсэн байсан нөхдөө буцааж унтуулж орхисон гэдэг. Б.Даваадулам Сэлэнгэ, Дархан-Уул аймгийн прокурорын газарт хяналтын болон туслах прокуророор ажиллаж байсан. Ангийнхандаа Даагий хэмээн хүндлэгдсэн юм. С.Пүрэвсүрэн Архангай аймгийн Хангай сумын ИТХ-ын нарийн бичгийн даргаар ажлын гараагаа эхэлж байжээ. Хууль шүүхийн салбарт үр бүтээлтэй ажилласан. Л.Сарангэрэл сургууль төгссөнөөс хойш Дархан-Уул, Дорноговь аймаг, Хан-Уул дүүргийн прокурорын газарт ажилласан. Улмаар “Цэн констракшн”, “Монгол тамхи Со” компанид хуулийн зөвлөх хийж байв. Одоо ч хөгжилтэй, нийтэч хэвээрээ хэмээн ангийнхан нь ярив. С.Сугар одоо Сүхбаатар аймгийн прокурорын газрын Мөрдөн байцаах ажиллагаанд тавих хяналт хариуцсан хяналтын прокуророор ажиллаж байна. Түүнийг өндөр ээж хэмээн хочилдог, нутаг усандаа элэгтэй нэгэн юм. Ц.Сэлэнгэ, Говь-Алтай, Дундговь аймгийн прокурорын газарт олон хариуцлагатай алба хашсан. Одоо Улсын Ерөнхий прокурорын газарт хяналтын прокуророор ажиллаж байна. Монгол бичиг, кириллээр сийлсэн мэт сайхан бичдэгээрээ шагшигдаж байсан аж. М.Хишигбаяр Хөвсгөл аймгийн прокурорын газарт дадлагажих ажилтнаар томилогдон ажилласан боловч сонирхолдоо хөтлөгдөн цагдаагийн байгууллага руу “урважээ”. Байгууллагын хөдөлмөрийн аваргаар 10 удаа шалгарсан гэхээр хэр чансаатай болохыг илтгэнэ. Цагдаагийн хошууч цолтой энэ бүсгүй шатар, 100 буудалт даамны спортын мастер цолтой. 1990,1991,1992, 2005 оны Монгол Улсын 100 буудалт даамны улсын аварга гэх зэргээр түүний шагналын буухиа тасрахгүй. Ж.Цэцэгмаа Өвөрхангай, Налайх дүүргийн прокурорын газруудад хяналт, туслах, орлогч прокуророор ажиллаж эхэлсэн. Тэрбээр одоо ч Налайх дүүргийн прокурорын газартаа ажиллаж байна. Б.Янжмаа сургууль төгссөнөөс хойш Багануур дүүргийн прокурорын газарт дадлагажих ажилтнаар ажиллаж байгаад холбоочин мэргэжилд шилжин “Монголын цахилгаан холбоо” компанид ажиллах болжээ. Д.Алтанхуяг Монголын Нотариатчдын танхимын нотариатчаар ажиллаж байна. Дэлхийг тойрох чин хүсэлтэй, олон орноор аялсан хүн юм. Д.Цолмон Булган аймгийн прокурорын газарт хэсгийн прокурор, өмгөөлөгч, Булган аймгийн шүүхэд шүүгч, Монголын Нотариатчдын танхимын Сонгинохайрхан дүүрэг дэх салбарын нотариатчаар ажилласан юм. Түүнчлэн, ангийнхан энд анх нэгдүгээр курстээ тохой нийлүүлэн сууж байгаад доод анги руу “урвасан” Р.Энхтүвшин, Энхчимэг, Г.Оюунбаяр нарыгаа тэмдэглэж, мөн бурхны оронд заларсан Х.Бадамзул, Н.Загдсүрэн, П.Түвшинбаяр нарыгаа дурсан саналаа.

Эцэст нь Ж.Мөнхжаргалын тухай товчхон дурдъя. Тэрбээр Одоо Улсын Ерөнхий прокурорын газрын Зөрчлийн хэрэг бүртгэх ажиллагаанд хяналт тавих хэлтсийн ахлах прокурор бөгөөд ангийнхаа Хувьсгалт залуучуудын эвлэлийн үүрийн нарийн бичгийн даргын сонгуульт ажлаа одоо ч сайн дураараа үргэлжлүүлэн хийж, анги хамт олныхоо тухай дурсамжийг манай сонинд хуваалцсан юм. Ажлын гараагаа Дархан-Уул аймгийн прокурорын газраас эхэлж, энэ салбарт 33 жил тасралтгүй ажиллаж байна. Тэрбээр Ерөнхийлөгчийн зарлигаар нэг ангиас зургаан хүн төрийн шагнал хүртсэний нэг нь юм. Ж.Мөнхжаргал “Прокурорын байгууллагын 90 жилийн ойгоор нэг ангид элсэн орж төгсөн, одоо хүртэл энэ байгууллагадаа тасралтгүй ажиллаж байгаа ангийн “хүүхдүүд” зургуулаа төрийн өндөр шагналаар шагнагдана гэдэг ховор тохиох үйл явдал билээ. Та нараараа бахархан баярлаж байна. Үе үеийн төгсөгчид, эрдэмтэн багш нар, гэр бүлийнхэн, хамт олон, ангийн найзууддаа үргэлж залуугаараа байж ихийг хийж бүтээхийг хүсэн ерөөе” гэв.

Эргээд харахад анги хамт олноороо улс орондоо ихийг хийж бүтээн, бахархалт зам мөрийг татуулсан байна гэдэг хамгийн үнэ цэнэтэй дурсамж аж. Тэртээ 30 гаруй жилийн өмнө нэг ширээнд тохой нийлүүлэн, хөгжөөнтэй хөөртэй цаг мөчүүдийг хуваалцаж явсан нөхөд өдгөө эмээ, өвөө болчихоод төрд үнэлэгдэх үнэ цэнээ бүтээснээ ярьж сууна гэдэг юутай их аз завшаан бэ.

Г.БАТЗОРИГ

Х.МӨНХБАТ

Сүүлийн үед Төрийн ордон болон хэвлэл мэдээллийн анхаарлын төвд байгаа эмийн чанар болон үнийн асуудлаар Монгол Улсын төрийн шагналт, Эм зүйн шинжлэх ухааны академийн ерөнхийлөгч, эм зүйн ухааны доктор, профессор Л.Хүрэлбаатартай ярилцлаа.

---

-УИХ-ын чуулганы хуралдаанаар Монголд буй гурван эм тутмын нэг нь хуурамч гэж яригдсанаас үүдээд ард иргэдийн дунд бухимдал үүслээ. Энэ үнэн үү?

-Ташаа мэдээлэл. Маш их харамсаж байна. Хүмүүс телевизээр энэ талаар сонсоод үнэхээр их бухимдаж сандарч тэвдэж байна. Зарим нь Монголоосоо эм авах осолтой боллоо. Болдогсон бол гадаадаас онлайнаар авахсан гэж байна. Маш олон хүн над руу утасдаж таны адил энэ үнэн үү гэж лавлаж байна. Би ч гэсэн гайхаж холбогдох хүмүүстэй ярилцлаа. Хуурамч эмийн асуудлаар шинээр албан ёсны судалгаа хийгдээгүй юм байна. Сүүлийн арван жилд Эрүүл мэндийн яамны захиалгаар Азийн хөгжлийн банкны санхүүжилтээр, Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллагын аргачлалаар хуурамч эмийн судалгаа ердөө хоёр удаа албан ёсоор хийгдсэн юм. Эхнийхийг 2013 онд, дараачийнхыг 2017 онд хийсэн байдаг юм. Тэр судалгааны материалуудтай дахин танилцлаа. 2013 онд хийсэн судалгаагаар хуурамч эм бэлдмэл илрээгүй. Харин 2017 онд хийсэн судалгаагаар нэг хуурамч эм илэрсэн юм. Тэр нь Виагра гэж олны дунд нэршсэн бэлгийн сулралын үед хэрэглэдэг Силденафил цитрат хэмээх бэлдмэл бөгөөд зах дээрээс илрүүлжээ. Ямар компани хувь хүн ийм хуурамч эм бэлдмэл оруулж ирж бүхэл бүтэн эм хангамжийн салбарын нэр хүндийг унагав, ямар арга хэмжээ тооцсон юм бол гэж хайгаад олсонгүй. Уг нь бол ЭМЯ, мэргэжлийн хяналтын газар тэр хуурамч эм оруулж ирсэн байгууллага, хувь хүнийг олоод хариуцлага тооцох ёстой.

-Тэгвэл яагаад ийм ташаа мэдээлэл төрийн түшээд хийх болов?

-Би бас л гайхаад лавлаж тодрууллаа. Долоон жилийн өмнөх судалгаагаар судалгаанд хамрагдсан эм бэлдмэлийн гуравны нэг нь эмийн бүртгэлийн болон стандартын зөрчилтэй байжээ. Үүнийг л хуурамч эм гэж эндүүрцгээсэн юм билээ. Төрийн түшээдийг мэдээллээр хангаж буй хүмүүс судалгааг сайн тайлбарлаж өгөх ёстой байсан болов уу. Ямар эмийг хуурамч эм гэдэг талаар Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллагын албан ёсны аргачлал тодорхойлолт байдаг юм. Зөрчлийн ихэнх нь Монгол Улсад бүртгэгдээгүй эм. Уг нь эм импортлох зөвшөөрөлтэй мэргэжлийн байгууллагууд импортлох эмээ тусгай журмын дагуу Монгол Улсад хэрэглэх зөвшөөрөл болох эмийн бүртгэлд бүртгүүлэх ёстой юм. Түүний дагуу мэргэжлийн байгууллагууд импортлох эмээ бүртгүүлж импортолдог. Гэтэл мэргэжлийн бус байгууллага, хувь хүмүүс ийм бүртгэл зөвшөөрөлгүйгээр эм импортолж байна. Уг нь хил гаалийн байгууллагууд Монгол Улсын эмийн бүртгэлд бүртгэгдээгүй эм бэлдмэлийг хилээр оруулахгүй байх хууль дүрэм журамтай. Нөгөө талаар бүртгэлгүй эм бүр чанарын баталгаагүй гэсэн үг биш.

Харин 2017 оны судалгааны дүнгээс үзэхэд Монгол Улсын эмийн бүртгэлд бүртгэгдээгүй эмийн зөрчил эрс багассан байна.

-Монгол Улсын эмийн бүртгэлд хичнээн эм бүртгэгдсэн байдаг вэ?

-8000 гаруй. Зарим эм тун болон эмийн хэлбэрээсээ хамаарч хоёр гурван янзаар бүртгэгддэгийг тооцвол 5000 орчим нэрийн эм.

-Импортолж буй ийм олон эмийг хянах систем тогтолцоо бий юү?

-Байлгүй яах вэ. Эмийн компаниуд зөвхөн бүртгэгдсэн эм импортлох бөгөөд ЭМЯ-ны агентлагаас жил бүр импортлох зөвшөөрөл буюу лиценз авдаг юм. Уг лицензийн дагуу гэрээ хийж түүний дагуу хил гааль оруулдаг. Мэргэжлийн хяналтын газар үүнийг хянадаг. Харин энэ систем зохих ёсоор ажиллаж чадахгүй болохоор төрийн түшээд эм эмнэлгийн хэрэгслийн агентлаг байгуулах талаар эрчимтэй ажиллаж байгаа бөгөөд эм хангамж үйлдвэрлэлийн салбарыг бид талархан дэмжиж байгаа юм.

-Стандартын зөрчилтэй эм гэж ямар эмийг хэлдэг юм бэ?

-Үүнд эм бэлдмэлийн стандарттай холбоотой зөрчлүүд ордог. Хаяг шошго, эмийн хэлбэр, өнгө, үнэр гээд олон үзүүлэлт байдаг. 2013 оны судалгаагаар стандартын зөрчилтэй эм арав гаруй хувь байсан бол 2017 оны судалгаагаар гурав дахин буурсан байна лээ. Сүүлийн үед эх орны Нахиа, Энхийн шүүдэр, Монос зэрэг олон эмийн үйлдвэр олон улсын GMP стандартыг нэвтрүүлж үйлдвэрлэж буй эмийн чанар нь олон улсын түвшинд хүрээд байна. Уг нь Монгол Улсын эмийн хуулиар эх орны бүх үйлдвэр энэ стандартыг хангах ёстой. Тэгвэл стандартын ийм зөрчил байхгүй болох учиртай. Иймээс ийм стандарт хангаагүй үйлдвэрүүдтэй төр засаг тулж ажиллах шаардлагатай.

-Эмийн үнийн талаар ч иргэд төөрөлдөж байна. Сангийн сайд эмийн үнэ хил гаалийн үнээс 68 хувиар нэмэгддэг гэж ярилаа. Их хурлын зарим гишүүн эмийн үнэ 5-6 , зарим нь 10 дахин өндөр байна гэж байна. Алинд нь үнэмших вэ?

-Сангийн сайд зөв мэдээлэлтэй ярилаа гэж бодож байна. Импортолж буй эм бэлдмэл хилээр орж ирмэгц гаалийн болон НӨАТ-ын 15.5 хувийн татвар, дээр нь эмийн бөөний худалдааны зардал 10 хувь, эмийн сангийн зардал 15-18 хувь, дээр нь тухайн байгууллагуудын ашиг 5-10 хувь гэхэд ойролцоо байгаа биз. Гэхдээ зарим нэг эмэн дээр хэт өндөр байгааг судалж үзээгүй болохоор мэдэхгүй байна. Ер нь эмийн зарим жижиг компани хувь хүн гаалийн болон нэмүү өртгийн татвар бага төлөх гээд хилийн үнээ багаар хуурамчаар мэдүүлсэн тохиолдлууд гарч байсан болохоор түүнтэй төстэй тохиолдол байх гэж таамаглаж байна. Ер нь эмийн үнийг хямдруулахын тулд төр засгаас тодорхой арга хэмжээ авах болов уу гэж найдаж байна. Ялангуяа зайлшгүй шаардлагатай эмийн үнийг хямдруулах ёстой. Ихэнх оронд зайлшгүй шаардлагатай эмийн хүртээмжийг сайжруулах, үнийг хямдруулахын тулд гаалийн болон нэмүү өртөг, ашгийн татвараас чөлөөлдөг. Манай улс ч энэ жишгийг дагах нь ард иргэдэд ашиг тусаа өгөх болов уу гэж бодож байна. Мөн зайлшгүй шаардлагатай эмийг үйлдвэрлэж буй үйлдвэрт хөнгөлөлттэй зээл өгөх, дэмжиж туслах зэрэг нь энэ төрлийн эмийн хангамжийг сайжруулахад чухал.

-Монголчуудыг маш их эм хэрэглэдэг гэж ярьцгаадаг?

-Дэлхийн нэг хүнд ногдох эмийн дундаж хэрэглээ 140 доллар байна. Өнгөрсөн онд бид 92 сая долларын эм импортолсон, хорь гаруй сая долларын эм үйлдвэрлэсэн болохоор Монголын нэг хүнд дунджаар 40 долларын эм ногдож байна. Энэ нь дэлхийн дунджаас даруй гурав гаруй дахин бага байгаа юм.

С.ЛХАМСҮРЭН