Month: September 2020

-Э.ОЮУНБОЛДЫН ДАВАА БҮРИЙГ ХҮЧИНГҮЙ БОЛГОЖ, БАРИЛДАХ ЭРХИЙГ НЬ ХОЁР ЖИЛЭЭР ХАССАН, ЦОЛЫГ НЬ ХУРААХ САНАЛЫГ МОНГОЛ УЛСЫН ЕРӨНХИЙЛӨГЧИД ӨРГӨН МЭДҮҮЛСЭН ҮНДЭСНИЙ БАЯР НААДМЫГ ЗОХИОН БАЙГУУЛАХ ХОРООНЫ ШИЙДВЭРИЙГ ХҮЛЭЭН ЗӨВШӨӨРӨХГҮЙ УЧРААС ШҮҮХЭД НЭХЭМЖЛЭЛ ӨГСӨН. ОДОО УЛСЫН ДЭЭД ШҮҮХЭД ХЯНАГДАЖ БАЙГАА-

Улсын аварга Э.Оюунболдын өмгөөлөгч Б.Эрдэнэмөнхтэй цөөн хором ярилцлаа.

---

-Бөхчүүд допинг хэрэглэсэн гэх асуудал нийгэмд нэлээдгүй шүүмжлэл дагуулж байна. Энэ асуудал дээр таны байр суурь ямар байна вэ?

-Сэргээшийн шинжилгээгээр бөхчүүдээс хориотой төрлийн бодис илэрч олон нийтийн шүүмжлэлд өртөж байна. Бөхчүүдийн сэргээшийн асуудал олон жилийн өмнөөс эхтэй, ужгирсан асуудал л даа. Сүүлийн жилүүдэд үзүүр, түрүүний бөхчүүдээс хориотой төрлийн бодис илрээд байгаа нь олон нийтийн дургүйцлийг ихээхэн хүргэж байх шиг байна.

-Бөхчүүд допинг хэрэглээгүй, гэхдээ илэрсэн тул хүлээн зөвшөөрч байна гэж мэдэгдэл хийгээд байгаа. Тэгэхээр хэрэглэснээ мэдээгүй байж болох юм уу?

-Бөхчүүдийн мэдэгдэл, тайлбар зэргийг харж байхад энэ асуудалд зөвхөн бөхчүүдийг буруутгаж боломгүй байна. Тухайлбал, 2019 оны түрүү бөх Э.Оюунболд, 2020 оны үзүүр бөх Н.Батсуурь нарын тайлбараас үзэхэд өмнө нь улсын өндөр дээд цолонд хүрсэн, олон нийтийн хайр хүндэтгэлийг хүлээсэн хүмүүс болохын хувьд сэргээшийн төрлийн бодис хэрэглэх шаардлага байхгүй гэж итгэх логик өнцөг байна л даа. Хэрэглэвэл илрэх нь тодорхой, сэргээш хэрэглээд өнөөдрийг хүртэл хөдөлмөрлөж авсан цол, амжилт нэр хүндээ алдах болчимгүй үйлдэл хийхгүй л байлтай. Гэтэл шинжилгээгээр сэргээш илэрчихээд байдаг. Тэгэхээр асуудлыг цогцоор харвал энэ нь зөвхөн бөхчүүдийн асуудал биш, “тамирчдыг дэмжих ажилтан” буюу дасгалжуулагч, багийн гишүүд, менежер, эрүүл мэндийн болон эм зүйн ажилтны хариуцлагын асуудал, “хориотой бодис олж авах, хэрэглэх арга замуудыг хязгаарлах” асуудал, төрөөс сэргээшийн эсрэг байгууллагуудын үйл ажиллагааг дэмжих, шинжилгээний дээжийг авах, хадгалж хамгаалах, тээвэрлэх асуудал, өнгөрсөн хойно нь биш, урьдчилан сэргийлэх ажлууд хийх шаардлагатай байна. Урьдчилан сэргийлэх ажлуудад тухайлбал, гэнэтийн болон явцын тэмцээний өмнөх шинжилгээ, ухуулах, ойлгуулах сургалт, сурталчилгаа явуулах гэх мэт. Тачирчдад урьдчилан мэдэгдэхгүйгээр гэнэтийн сорил шинжилгээ хийж ч болно. Эдгээр үйл ажиллагаа хэрэгжүүлэх бүрэн боломжтой бөгөөд эрх зүйн үндэс нь НҮБ-ын ЮНЕСКО-ын 2005 оны 10 дугаар сарын хуралдаан батлагдаж, Монгол Улс 2007 оны наймдугаар сард нэгдэн орсноо соёрхон баталсан “Спортод сэргээш хэрэглэхийн эсрэг Олон улсын конвенц” юм. Энэ конвенцоор хүлээсэн үүргээ хэрэгжүүлэх арга механизм дутмаг байдал нь өнөөдрийн энэ сэргээшийн асуудлыг газар авахад хүргэж байна. Уг асуудал бөхчүүд бүгд жудагтай болоод, олон нийт дургүйцлээ илэрхийлээд, сэргээш илэрсэн хэдэн бөхчүүдээ ад үзээд шийдэгдчих асуудал биш. Тэгэхээр мэдлэг мэдээлэлгүй, хяналт хариуцлагагүй байдлаас үүдэлтэйгээр хориотой бодис хэрэглэсэн байх бүрэн боломжтой гэж харагдаж байна. Үндэсний тусгаар тогтнолын бэлгэ тэмдэг болсон Үндэсний их баяр наадмын томоохон үйл явдлын нэг болсон үндэсний бөхийн спорт нь тусгаар тогтносон Монгол Улс байгаа цагт байж байх их өв соёл юм.

-Тэгэхээр уг асуудлыг хэрхэн шийдвэрлэж цэгцлэх вэ?

-Зөвхөн сэргээшийн асуудал биш, үндэсний бөхөд тулгарч буй асуудлуудыг холбогдох төрийн байгууллагууд, бөхийн холбоо, мэргэжилтнүүд хамтраад цогцоор нь шийдвэрлэж, шийдвэрлэсэн асуудлаа хэрэгжүүлэх чадавхыг бүрдүүлж, хяналт, хариуцлагыг сайжруулсны үндсэн дээр үндэсний бөхөд шударга өрсөлдөөн бий болно,нэр хүнд нь өснө.

Миний бие энэ өв соёлд хайртай, үндэсний бөх сонирхогч монголчуудын нэг болохын хувьд шударга өрсөлдөөн үзэж, элдэв хардалт сэрдэлтгүй бахдан цэнгэхийг л хүсч явдаг даа.

-Сэргээш хэрэглэсэн асуудал нь зөвхөн бөхчүүдийн буруу биш гэж байна. Тэгэхээр одоо сэргээш илэрсэн бөхчүүд яах ёстой вэ. Та өмгөөлөгч хүний хувьд зөвлөвөл?

-Үнэхээр сэргээш хэрэглээгүй гэж байгаа бол хүрээд ир ээ, өмгөөлөөд өгье гэж л хэлье дээ.

-Та Улсын аварга Э.Оюунболдын өмгөөлөгчөөр ажиллаж байгаа гэсэн. Түүний сэргээш хэрэглэсэнтэй холбоотой асуудал одоо ямар шатанд яваа вэ. Олон нийт сэргээш хэрэглэснээ хүлээн зөвшөөрөхгүй шүүхээр явлаа гэж шүүмжлэлтэй хандаж байх шиг байна?

-Э.Оюунболд аваргын хувьд сэргээш илэрлээ гэсэн мэдээ сонсоод анх гайхаж хүлээж авсан байдаг. Үнэхээр хэрэглээгүй гэдэгтээ итгэлтэй байгаа хэн ч байсан үнэнийг тогтоохоор оролдоно биз дээ. Сэргээшийн шинжилгээний дээжийг авах, хадгалах явцад зөрчил гарсан байж болзошгүй гэж хардаж байгаа. Уг асуудлаар Авлигатай тэмцэх газарт гомдол өгөөд хэрэг үүссэн, шалгагдаж байгаа. Э.Оюунболдын даваа бүрийг хүчингүй болгож, барилдах эрхийг нь хоёр жилээр хассан, цолыг нь хураах саналыг Монгол Улсын Ерөнхийлөгчид өргөн мэдүүлсэн Үндэсний баяр наадмыг зохион байгуулах хорооны шийдвэрийг хүлээн зөвшөөрөхгүй учраас шүүхэд нэхэмжлэл өгсөн. Одоо Улсын дээд шүүхэд хянагдаж байгаа.

-Олон улсын лабораториос сэргээш хэрэглэсэн гэсэн дүгнэлт гарсан байхад Үндсэний баяр наадмыг зохион байгуулах хорооны шийдвэрт буруу байхгүй юм биш үү?

-Барилдсан бөхийн давааг хүчингүй болгох эрх хэмжээ Үндэсний бөхийн барилдааны дүрмийн дагуу Үндэсний баяр наадмыг зохион байгуулах хорооных биш, Үндэсний бөхийн салбар хорооны эрх хэмжээний асуудал юм. Гэтэл Үндэсний баяр наадмыг зохион байгуулах хороо эрх хэмжээндээ хамаарахгүй асуудлаар шийдвэр гаргасан байгаа.

Ер нь бол Монгол Улс 1992 онд шинэ Үндсэн хуулиа баталж Ардчилал, хүний эрх, эрх чөлөөг дээдэлдэг замыг сонгосон. Ардчилсан улсын иргэн хэн ч байсан шүүхэд гомдол, нэхэмжлэл гаргаж, шударга шүүхээр шүүлгэх эрхтэй. Уучлалт гуйсан нь жудагтай, эрхээ хамгаалахаар шүүхэд хандсан нь жудаггүй гэдэг асуудал байж болохгүй. Эрхээ хамгаалахын төлөө хуулийн хүрээнд явж хэнийг ч хэн ч байсан саад хийж болиулж болохгүй. Шүүх л эцсийн шийдлийг гаргана.

Нийгмийн эрүүл мэндийн хүрээлэнгээс 2017 онд хийсэн судалгаагаар монгол хүний хооллолтод буруу жишиг тогтсон, жингийн илүүдэл тахлын хэмжээнд хүрэхэд ойрхон ирээд байна гэх судалгаа гарч байв. Тэгвэл өнөөдөр монгол хүний хүнсний аюулгүй байдалд ноцтой аюул тулгарч өдөрт л хэдэн арваараа хоолны хордлого авч эмнэлэгт хүргэгдэж байна. Энэ асуудлаар Аж үйлдвэрийн гавьяат ажилтан, Техникийн ухааны доктор, профессор Л.Дамдинсүрэнтэй ярилцлаа.

---

-Хүнсний аюулгүй байдлын асуудал хурцаар тавигдах болжээ. өдөрт л иргэд хэдэн арваараа хоолонд хордож эмнэлгийн байгууллагад хандаж байна. Манайд хүнсний аюулгүй байдлын хууль эрх зүйн орчин ямар байдаг юм бэ?

-Хүнсний аюулгүй байдал гэдэг өөрөө том агуулгатай. Хангамж хүртэмж, бүтээгдэхүүний аюулгүй байдал, хооллолт шим зүй нийлж байж хүнсний аюулгүй байдал гэдэг ойлголт бүрддэг юм. Хүнсний аюулгүй байдлыг хангахад хүний хүнсний эрх хангагдлаа гэж үздэг. Хүнсний эрх гэдэг хүн өлсөхгүй байхыг хэлэхгүй. Хүн өөрийнхөө бие организмд шаардлагатай, эрүүл мэнддээ эрсдэлгүй хоол тэжээлийг хүрэлцэхүйц хэмжээгээр хангагдах боломжийг л хүнсний эрх гэж хэлдэг. Олон улсын тунхагт иргэн хүнсний эрхийн хэрэгцээг хангахад хүрэлцэхүйц хэмжээний орлоготой байх эрхтэй гэж заасан байдаг. Зүгээр төр хүн болгоныг хүнсээр хангаад явна гэсэн үг биш. Өөрөөр хэлбэл, төрийн үүрэг бол хоол хүнсэндээ хүрэлцэхүйц хэмжээний орлоготой байх боломжийг иргэндээ бүрдүүлж өгөх учиртай. Энэ бүхнийг үндэслээд 2010 онд манайд Үндэсний аюулгүй байдлын үзэл баримтлал гэж батлагдсан. Энд анх удаагаа хүний аюулгүй байдал гэдэг хэсэгт хүнсний аюулгүй байдал гэж орсон. Энэ хэсэгт миний дээр дурдсан гурван тулгуурыг зааж өгсөн байдаг. Үүний дагуу хүнсний тухай хуулийн шинэчилсэн найруулга, хүнсний бүтээгдэхүүний аюулгүй байдлыг хангах тухай хууль гээд хүнсний эрх зүйн шинэчлэлт эрчимтэй явагдсан. Одоо бол ер нь цэгцрээд байгаа гэж ойлгож болно.

-Хуулийн хэрэгжилт ямар байна вэ?

-Гол анхаарах зүйл нь хуулиа хэрэгжүүлж чадахгүй байна. Хүнсний аюулгүй байдлын хамгийн эхэнд хангамж хүртэмж байдаг. Манайх хуулиндаа хүртээмж гээд бичсэн. Үүнийг нь би эсэргүүцдэг юм. Хүн олж хүртэх тухай ярьж байгаа болохоос биш, хэн нэгэн эрхтэн дархтан бидэнд хоол хүртээх тухай ярьж байгаа асуудал биш. Нэгдүгээр том асуудал нь дотоод нөөцөө ашиглаж чадахгүй байна. Жилд ойролцоогоор 20 орчим сая мал төхөөрч байгаа. Амьдын жингээр нь тооцвол 500 мянган тонн малыг хүнсэнд хэрэглэж байгаа юм. Экспорт, дотоод хэрэгцээ нийлээд тэр шүү дээ. Үүний дөрөвний нэгтэй нь тэнцэх хэмжээний дотор мах дайвар бүтээгдэхүүн, цус, толгой шийр үрэгдэж байна. Бид энэ их нөөцөө үрэгдүүлж байгаа юм. Дээхнэ үед бол экспортод гаргадаг байсан эд л дээ. Одоо л хаягдаад байгаа болохоос биш. Үүнийг бид ашигламаар байна.

Өөр нэг асуудал бол хангамж хүрэлцээний тооцоогоо зөв хийж байгаа эсэхэд би эргэлздэг юм. Судалгаа ч хийж үзсэн л дээ. Статистикийн мэдээнээс харахад хөдөө аж ахуйд үйлдвэрлэсэн махыг нядалгааны жин гээд тавьсан байгаа юм. Нядалгааны жин гэдэг маань зөвхөн арьс ширийг нь л хассан жин. Хүний хэрэглээний жишгийг Эрүүл мэндийн сайд тогтоосон байдаг. Тэр жишгээр бол ясгүй махаар тогтоосон. Хөдөө аж ахуйн яамны статистикт улсын хэмжээнд хэрэглэсэн мах гэхээр ястай махаар тооцсон байдаг.

Ингээд бөөн будлиан үүсч байгаа юм. Энэ бол махны тооцоо будлих том эх үүсвэр. Манайд үйлдвэрийн аргаар төхөөрдөг болбол цусыг асгахгүй шүү дээ. Цус асгаж байгаа нь хөрсийг асар ихээр бохирдуулж байгаа хэрэг. Тэр хөрсөн дээр л гэдэсний халдварт өвчин үүсгэдэг нян бактериуд үрждэг. Цус чинь тэр аюултай нян үржихэд хамгийн таатай орчин. Мөн буудай байна. Буудайг үтрэмийн жингээр яриад байдаг. Уул нь эльватрын жин гэж ойлголт бий. Үтрэм дээрээс тээвэрлээд улсын нөөцийн, гурилын үйлдвэрийн эльватрт өгнө. Энэ хооронд дахиад хоргодол гарна. Чийгтэй бол тухайн байгууллагууд аваад хатаах ажил хийдэг. Тэгж байж буудайн бодитой жин гарч ирнэ. Энэ нь буруу учраас л буудай гэнэт дутах асуудал гарч ирж байгаа юм. Жилийн жилд л буудай илүүдчихлээ, экспортлох боллоо л гэдэг. Хавар болоход үрийн будааны эрэлд гардаг. Эсвэл дутлаа гэдэг.

Гэхдээ хүнсний бүтээгдэхүүн ганц дутдаг юм биш. Жижиг зах зээлд илүүдвэл хэцүү. Энэ жил 150 мянган тонн төмс хураахаар боллоо гэж байсан. Хэлсэндээ хураах юм бол төмс илүүднэ. Хаашаа яаж нийлүүлэх вэ гэдэг яриа хэлэлцээр хийгдсэн байх ёстой.

-Махны үйлдвэр манайд хангалттай олон байдаг биз дээ?

-Ерөөсөө ажиллахгүй байна. Эхлээд үйлдвэр барих бодлого нь буруу явсан байхгүй юу. Дэд бүтэц байхгүй. Үйлдвэр барьж байгаа эзэн түүхий эд бэлтгэн нийлүүлэлт, бүтээгдэхүүний борлуулах ложистикоо тооцолгүй сэтгэлийн хөөрлөөр үйлдвэр бариад л малын арьсыг нь хуулаад Орос руу махыг нь өгдөг замаар л эхэлсэн. Мэргэжлийн хүмүүс ч эхлээгүй.

-Хүнсний аюулгүй байдлын хууль яагаад хэрэгжихгүй байна вэ. Менежмэнт, тогтолцоонд алдаа дутагдал байна уу?

-Хуулиа хэрэгжүүлэхээ дээрээс эхэлмээр байна. Хуулийг унших юм бол миний ярьж байгаа зүйлсийг шийдэх зохицуулалтууд олон байгаа. Жишээ нь, Засгийн газрын дэргэд Ерөний сайдаар толгойлуулсан Хүнсний аюулгүй байдлын үндэсний зөвлөл ажиллана гэж заачихсан байгаа. Тэр зөвлөл хүнсний аюулгүй байдлын асуудал ямар байгааг жил бүр Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлд илтгэх ёстой. УИХ-д ч танилцуулна. Энэ ажил хийгдэхгүй байна. Хийгддэг бол Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөл, ЗГ-ын анхаарал энэ асуудал дээр төвлөрнө. Нэг том дутагдал нь энэ. Үүний гар хөл болсон улс нь Хөдөө аж ахуйн яам дээр байх ёстой. Өнөөдөр Хөдөө аж ахуйн яаманд мэргэшсэн нэгж байхгүй. Энэ асуудлаа Хүнсний үйлдвэрийн газар луугаа заачихаад сууж байгаа ийм асуудал байж таарахгүй.

Аймаг орон нутагт хүнсний аюулгүй байдлын зөвхөн эрүүл ахуйн асуудал гэж ойлгож байна. Үүнийг асуухаар Мэргэжлийн хяналт мэднэ гэж хэлдэг. Тухайн газар нутаг дээрээ захирагч нь Хүнсний тухай хуулийг хэрэгжүүлэх ёстой. Баян-Өлгийд хоолны хордлого гаргахгүйн тулд Засаг дарга нь аж ахуйн нэгжүүддээ анхаарал хандуулж, эрүүл ахуйг нь сахиулах зохицуулалттай байх нь зөв.

-Хүртээмж гэдэг асуудал ярихад манай хүн амын 30 орчим хувь нь амьжиргааны түвшин доогуур байдаг шүү дээ?

-Энэ хүмүүс юу идэж ууж байгаа тухай хэн ч ярихгүй юм. Сая цар тахалтай холбогдуулаад хүнсний эрхийн бичгийн үнийг 16-аас 32 мянга болгож, хүүхдийнхийг найман мянга байсныг 16 мянга болгож өсгөсөн байна лээ. Гэхдээ бид ингээд тэжээгээд байх юм уу. Тэр хүмүүсийг өөрсдөө хоолоо олж иддэг, орлоготой болгох том арга хэмжээ хэрэгтэй байна. Орлоготой байх эрхтэй гэснээс биш хүн хоол идэх эрхтэй гэж хэлээгүй. Орлогоо олох боломжийг нь бүрдүүлмээр байна. Энэ асуудал дээр Засгийн газрын мөрийн хөтөлбөрийг уншсан. Ерөнхийлсөн зүйл байхаас биш тодорхой зүйл харагдахгүй байна лээ. Энд ажиллах шаардлагатай байна.

-Бүтээгдэхүүний аюулгүй байдал, эрүүл ахуй манайд алдагдаад байх шиг. Энэ асуудлыг гарц гаргалгааг та яаж харж байна вэ?

-Хордлого их гарч байна. Өнөөдөр энд нэг дор олон хүн хордоход шуугиад л өнгөрдөг. Маргааш Дархан, Эрдэнэт гээд ер нь хаана ч хэдэн хүн хоолонд хордохгүй гэсэн баталгаа алга. Гол асуудал энд л байна. Ноцтой хордлого илрэхэд тухайн газарт нь шуугиулаад л гал унтраах төдий арга хэмжээ авч байгаа болохоос биш, улс даяар дахин гаргахгүйн тулд дорвитой арга хэмжээ авахгүй байна. Мэргэжлийн хяналт шалгах нэг өөр. Тогтмол аюулгүй байдлыг хангах өөр асуудал. Айл гал тогоондоо хийсэн хоолноосоо нэг их хордоод байдаггүй биз дээ. Муудсан хоол хүнсээ ялгаад хэрэглэдэггүй. Үүнтэй ижил нийтийн хоолонд ч худалдаанд ийм л шаардлага хэрэгжих ёстой. Үүнийг Хүнсний бүтээгдэхүүний аюулгүй байдлыг хангах тухай хуульд үйлдвэр дээр үйлдвэрийн зохистой дадал, нийт аж ахуйн нэгж үйлчилгээнд эрүүл ахуйн зохистой дадал нэвтрүүлнэ гэж заасан байгаа. Тэр үүрэг өнөөдөр хэрэгжихгүй байгаа юм. Ялангуяа томоохон зах, жижиг худалдаа наймаа эрхлэгчдэд огт хэрэгждэггүй. Жижиг дунд үйлдвэрлэлийг бол дэмжих хэрэгтэй. Гэхдээ эрүүл ахуйн хувьд ямар ч хөнгөлөлт байж болохгүй. За яахав, жижиг юм гээд хүнд хортой хоол хүнс бэлтгээд сууж болохгүй. Шаардлага ижил тавих ёстой. Ер нь үйлдвэрлэгч өөрөө аюулгүй байдлаа хангаж хариуцлагаа хүлээнэ гэж хуульд заасан байдаг. Тэр хариуцлагаа хүлээхийн тулд тухайн үйлдвэрт дотоод хяналтын алба байх ёстой. Манайд томоохон компаниуд дотооддоо хяналтын лабораторитой байдаг. Дотоо хяналт сайн байж эрүүл, чанартай хүнс гарч ирнэ. Тухайн үйлдвэрлэгч энэ хүнс таны эрүүл мэндэд аюулгүй гэж баталгаа өгдөг. Тэр нь зөрчигдөх л юм бол эрхийг нь хурааж авах нь зөв. Үүнийг таслан зогсоох арга хэмжээ шуугиан тариад хязгаарлагдаад байна. Үүнд олон нийтийн хяналт ч хэрэгтэй. Эрүүл ахуйн шаардлага хангаагүй газар хүнсний бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж байвал зохих журмын дагуу мэдээлдэг, шуурхай арга хэмжээ авдаг жишиг тогтох хэрэгтэй байна. Жишээ нь, сүү таргийг хачин муухай бохир саванд хийгээд зараад л байдаг. Сүү нь өдөржин болоод яагаад гашлахгүй байна. Энэ мэтээр нарийн зүйлс энд олон байгаа.

-Өөр нэг том асуудал импорт байх шиг. Импортын хэрэггүй бараагаар дэлгүүрийн лангуу дүүрчихээд байгаа харагдах юм?

-Манайх гурил, будаа, мах сүүгээр өөрсдийгөө хангаад байгаа ч импортоор хэрэгтэй, хэрэггүй хүнсний зүйл их орж ирж байна. Манайд жилд ойролцоогоор 100 сая долларын бараа экспортолдог. Импорт нь үүнээсээ тав дахин их байгаа юм. Ийм байж таарах уу. Жишээ нь, бид өөрсдөө печень хийдэг. Печень зөөж идэж байна. Зайрмаг хүртэл импортолж авах ямар хэрэг байна вэ. Их дэлгүүр ороод харахад л Солонгосын жижиг савлагаатай сүү битүү өрөөстэй байх юм. Ийм бүтээгдэхүүн бидэнд ямар ч хэрэггүй. Эдгээрийг татварын бодлогоор зохицуулах хэрэгтэй.

Нарийн судлаад үзэхэд импортын хүнсний бүтээгдэхүүний баталгаагүйн аюул хойд зүгээс нүүрлээд байна. ОХУ-аар дамжаад чанаргүй бүтээгдэхүүн манайд их хэмжээгээр орж ирж байна. Манайх ч эртнээс л орос бараанд талтай байдгийг хэлэх үү. Манайд зарагдаж байгаа хойноос орж ирсэн бүтээгдэхүүний олонхид нь ОХУ-ын стандарт байдаггүй. Өөрөөр хэлбэл, ОХУ-аас экспортод гаргах эрхгүй бараануудаар манай дэлгүүрүүдийн лангуу дүүрчихээд байна. Сонгууль дөхөхөд л транс тос гээд хэсэгхэн шуугиад л больдог. Манайх жилд 300 орчим тонн цөцгийн тос хийж байна. Манай хэрэгцээ 10 мянган тонн орчим байгаа. Үүнийгээ рама масло юм уу маргаринаар л нөхөж байна. Энэ чинь олон төрлийн хорт хавдар үүсэх шалтгаан шүү дээ. Бид сүүний нөөцөө ашиглавал дотоод хэрэгцээгээ бүрэн хангаад гадагш нь экспортлохоор байгаа. Миний яриад байгаа зүйл шинэ санаа биш ээ. Гэхдээ технологи нь хоцорсон асуудал байхгүй. Санаачилга, менежмэнт алга.Энэ рүү иргэд малчдын санал бодлыг чиглүүлж хөдөлгөхгүй байна. Юм болгоныг л экспортолно гэдэг. Өөр нэг гай болж байгаа асуудал бол манай гаалийн татвар ердөө тавхан хувь. Хоёр хөршийнх маань 30-аас дээш хувь байдаг. Ийм нөхцөлд чанаргүй бараа манайх руу л урсана. Чанаргүй барааны урсгал хяналт муутай орон руу явж байна гэх Дэлхийн худалдааны байгууллагын дүгнэлт гарсан. Үүний амьд жишээ манайх болчихоод байна. Импортын барааг алдаг оног дутагдал илрүүлж устгахаас биш цаад орны стандарт хангасан байна уу гэх мэт зүйлсийг нарийн шалгаж байгаа асуудал манайд алга. Евро Азийн холбоонд өөрийн стандарттай, эрүүл ахуйн нэгдсэн дүрэмтэй ЕАС гэсэн тэмдэгтэй байж улс орнууд хоорондоо экспорт, импорт хийдэг юм билээ. Манайд тэр улсуудтай гэрээ хийгээд тэр журам руу нь шилжих цаг ирээд байна. Тийм бүтээгдэхүүнийг л Монголын хилээр нэвтрүүлэх хэрэгтэй. Түүнээс биш Оросын Техникийн нөхцөл буюу ТӨ гэсэн тэмдэглэгээтэй зүйлсийг авмааргүй байна.

-Манайхаас ер нь Евроазийн холбооны декларацийн баталгаа авсан бүтээгдэхүүн байдаг уу?

-Ганц хоёрхон бүтээгдэхүүн байгаа. Манайхаас “Сама” махны үйлдвэр консервондоо Евро Азийн холбооны декларацийн баталгаа авсан байна лээ. Одоо тэдний бүтээгдэхүүн Евро Азийн холбоонд орсон бүх улс руу экспортлогдох эрхтэй болчихож байгаа юм. Ингэж ажилламаар байна. Хэрэв бид гэрээ хэлэлцээртэй бол хаанаас ч зөвхөн чанар стандартын шаардлага хангасан тэмдэгтэй бүтээгдэхүүн орж ирнэ гэсэн үг. Ингээд л хүнсний аюулгүй байдал хангагдах гээд байна.

-Иргэн идэх хоол хүнсээ өөрөө л сонгоно. Юуг анхаарах вэ?

-Шим зүй хооллолтын тухайн нэгдүгээр рольд тоглох нь иргэн өөрөө гэдгийг онцолъё. Хоол идэх эрх нь хүнд байгаа учраас төр мэдлэг мэргэжил танилцуулга хийж тусална. Чиний өдөр идэх хоолыг Ерөнхий сайд ирж зохицуулж өгөхгүй. Хэдэн жилийн өмнө нэг нөхөр айлын найран дээр очиж хордоод Ерөнхийлөгчөөс амиа нэхсэн хөгтэй явдал гарч байсан. Ерөнхийлөгч яаж хяналт тавих билээ.

Ийм учраас иргэн өөрөө эрүүл хооллолтын мэдлэгтэй байх шаардлагатай. Гэхдээ заавал био химийн түвшинд биш миний эрүүл мэндэд юу хэрэгтэй вэ гэдгийг мэддэг байх хэрэгтэй. Үүнийг зохицуулдаг монгол уламжлал байсан шүү дээ.

Жишээ нь, манайд гэдэс цайлгах уламжлал гэж бий. Хөдөө өссөн хүн бол сайн мэдэх байх. Зун зөвхөн цагаан идээгээ түлхүү хэрэглэж, нөөцөлж авдаг. Өвөл мах түлхүү хэрэглээд хажуугаар нь ааруул, хурууд хэрэглэдэг. Ааруул хурууд гэдэсний микрофлорын тэнцвэрийг хангадаг үйлчилгээтэй. Хүүхдэдээ малын гэдэс гүзээ түлхүү хэрэглүүлдэг байсан. Энэ бүхэн манай эрүүл хооллолтын үндэс юм. Хүн ядаж хаягийг нь хараад л анхан шатны ойлголт авдаг байх ёстой. Хэдийд юугаа яаж хэрэглэхээ өөрөө бодож шийднэ. Хятад, Японд бол эрүүл хооллолтын бүтээгдэхүүн нь уламжлалаа л түшсэн байдаг.

Өөрийн организмдаа хэрэгтэй, чихэр, давс багатай организмд шингэдэг хоол хүнс хэрэглэхийг зөвлөе. Гадуур хооллохоос татгалзах нь зөв. Нэгдүгээрт, эрүүл мэндэд халгүй, хоёрдугаарт, хямд тусна. Гэртээ махаа чанаад идэх нь таны эрүүл мэндэд тустай.

-Гудамжинд хүний гар дээрээс авсан хүнс, ТҮЦ-нээс авсан амархан мууддаг бүтээгдэхүүнээс хордсон жишээ манайд олон байгаа. Үүнд дан ганц мэргэжлийн хяналтын байцаагч нар яваад хүч хүрэлцээ тааруу байгаа нь ажиглагддаг?

-Жижиг доод шатны зүйлсийг дүүргийн засаг захиргаа хянаж шаардлага тавих ёстой. Засаг захиргаанд чинь Мэргэжлийн хяналтын хэлтэс байгаа шүү дээ. Ер нь энэ асуудлыг Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөл авч хэлэлцэх ёстой. Мэргэжлийн хяналтын газар ч жил бүр тайлан гаргаж байгаа. Тэр тайланг ҮАЗ хэлэлцээд асуудлуудаа шийдэх арга замаа тодотгоод ЗГ-т хэлэлцүүлээд явдаг бол хүнсний аюулгүй байдлын асуудал цогцоороо шийдэгдэнэ.

Долли Партон залуудаа

Дуучин, ая зохиогч, хөгжимчин (нэлээд хэдэн төрлийн зэмсгээр), продюсер, жүжигчин, зохиолч, нийгмийн зүтгэлтэн Долли Рэбэкка Партон нь 1946 оны нэгдүгээр сарын 19-ний өдөр Тэннэси мужийн ядуу ажилчин Робэрт Лий Партоны 12 хүүхдийн дөрөв дэх охин нь болон мэндэлжээ. Аавыгаа Долли үргэлж “бичиг үсэг мэдэхгүй боловч миний амьдрал дахь хамгийн ухаантай хүмүүсийн нэг байлаа” хэмээн дурсдаг билээ. Энд Долли-гийн намтрыг танилцуулахдаа эцгийг нь заавал “ядуу ажилчин, бичиг үсэггүй” хэмээн дурдахын учир нь миний хожим өгүүлэх үйл хэрэгтэй холбоотойд оршино.Эх баригч эмчид шуудай гурил өгч байж охиноо гэртээ төрүүлж авсан гэдэг.

Охин нь харин төрөлхийн авьяастай байж, зургаан наснаасаа сүмд дуулж эхэлсэн бол долоон настайдаа гар хийцийн гитар тоглож эхэлжээ. Найман настайд нь нэг нагац нь анхны жинхэнэ гитарыг нь авч өгсөн аж. Тэгвэл өдгөө Долли Партоны 25 дуу Биллбоардэд тэргүүлснээр эмэгтэй дуучдын дээд амжилт, Кантри дууны шилдэг 10 цомогт 44 удаа багтсанаар ерөөс эмэгтэй эрэгтэй гэлгүй хамаг дээд амжилтыг тогтоосноор үл барам Грэммийн шагналд 49 удаа нэр дэвшиж 10 удаа хүртээд байна. Олон хит дуу зохиосон, дуулсан амжилтаас гадна уран сайхны олон кинонд тоглож Алтан бөмбөрцгийн шагналд хэдэнтээ нэр дэвшсэн авьяаслаг жүжигчин, хүүхдийн ном бичсэн зохиолч хүн.

Энэхүү нийтлэлд миний бие Долли Партоны хүмүүнлэгийн үйлсэд бүтээсэн нэгэн их үйлийг нь таниулахаас гадна хамгийн алдартай дууных нь үгийг орчуулан хүргэх юм.

Долли Партон, Портер Вагонер нар

ДОЛЛИ ПАРТОН КОНГРЕССЫН НОМЫН САНД

2018 оны гуравдугаар сарын 1-ний өдөр Долли Партон Конгрессын номын санд айлчилсан юм. Great Hall хэмээх Их танхимд хүүхэд багачуулыг тойрон суулгаж нэгэн ном уншиж өгөөд тэр номоо номын санд дурсгасныг 100 сая дахь ном нь хэмээн амьтан хүн ам амандаа шагшин ярина. Юуны 100 сая ном, ямар учиртай хэрэг болчихов, яагаад энэ алдартай дуучин, холливудын од эмэгтэй номын санд ирэв хэмээн сониучирхсан тул хэрэг болгон судалж үзлээ.

Төрсөн нутаг нь нэн ядууд орох дүүрэг байсан тухай өмнө дурдсан билээ. 1990 оны байдлаар Долли Партоны өссөн Сэвиэрвилл хотод дунд сургуулиас завсардах хувь 34%-д хүрээд байжээ. Нэгэнт алдар нэр, хөрөнгө мөнгөнд хүрээд байсан Долли үүнд санаа зовж, юм хийхээр шийдэв. Ингэхдээ судалгаагүйгээр, зүгээр сэтгэлийн хөдлөлөөр хэдэн төгрөг хандивлачихыг бас хүссэнгүй. Боловсрол судлаачдын дүгнэлтээр бол ихэнх хүүхэд цаашид үргэлжлэн сурах, эсвэл сургуулиа хаях эсэхээ тав, зургадугаар ангидаа шийддэг болохыг олж мэдэж. Ингээд 1990 оны тэр нэгэн өдөр Долли Сэвиэрвилл хотын тав зургадугаар ангийн бүх сурагчдыг их танхимд цуглуулан хуралдав. Тэгээд хүүхэд бүрээр нэг нэг “хам” сонгуулж, хос болгов. Энд би “анд, найз” гэх үгээр орчуулалгүй зориуд “хам” гэсэн маань учиртай, Долли өөрөө “friend” гэх утга зохиолын үгийг сонгоогүй, харин яг л тэр эгэл жирийн, ядуу гудамжинд хэрэглэдэг “buddy” гэж үгээр хөтөлбөрөө нэрлэсэн юм. Зарим хүн хам гэж үгийг шоронгийнх гэх мэтээр буруушаадаг, үнэндээ бид ч багадаа нэгнээ хам аа л гэдэг байсан билээ. Ингээд хос хосоороо “хам болсон” хүүхдүүдэд Долли: “Сургуулийн төгсөлтийн баяр дээр чинь би эргэж ирнэ, хамаараа хоёулаа төгсөж чадсан бүх хүүхдэд би хувиасаа 500 доллар өгнө” гэжээ. Энэ маш зөв хөшүүрэг байв. Хар амиа бодоод сургуулиа хаячихъя гэх нь ээ, өөрт нь тэр 500 хэрэггүй байсан ч, “хам” нь бас 500 долларгүй үлдэхийг бодоод, хичээсээр байж хоёулаа төгсөөд байж. “Хамын Хөтөлбөр”хэрэгжиж дууссаны дараа өнөө сургууль хаядаг 34% эрс бууж, зургаахан хувьд хүрсэн ажээ.

Энэ хөтөлбөр амжилттай хэрэгжсэний дараа Долли Партон өөр нэг том асуудал багын боловсролд тулгараад буйг нутгийнхаа багш нараас олж мэдэв. Баян ядуугийн ялгаа, дүүрэг тойргийн зөрүү, гэр бүлийн байдлаас болж нэгдүгээр ангид орж ирж байгаа хүүхдүүдийн унших, сурах, хүлээн авах чадвар дэндүү ялгаатай байгаа нь маш хүндрэлтэй байжээ. Долли энэ удаад өөрийн үүсгэсэн сангаас мөнгө гарган, хотын бүх нэгдүгээр ангид нэмэлт туслах багш нарыг ажиллуулахаар болж, хоёр жилийн туршид цалинг нь даахаар шийдсэн байна.

Багын багш нарын хөтөлбөрийн хэрэгжилтийн хүрээнд буюу 1995 онд Долли Партон “Мөрөөдлийн номын сан”-гаа үүсгэн байгуулжээ. Энэ төслийн санаа юу байв? Хөдөө орон нутгийн, ялангуяа ядуу айлуудын номгүй өссөн хүүхэд 1 дүгээр ангид орохдоо үеийнхнээсээ хэдийнэ хоцорсон байдаг байв. Нэгэнт хоцорч эхэлсэн хүүхдүүд хичээлийн явцад улам бүр хойшилсоор эцэстээ ихэнх нь их дээд сургуульд сурах сонирхол ч үгүй, чадвар ч үгүй болдог байжээ. Гараанаасаа л ийн тэгш бус эхэлж байна гэсэн үг. Учир иймээс «Мөрөөдлийн номын сан” зөвхөн Сэвиэрвилл хотоор зогсохгүй, ерөөс Сэвиэр сумын бүх хүүхдэд төрөхөөс нь эхлээд бэлтгэл ангид орох хүртэл нь сар бүр нэг ном үнэгүй (ном шуудангийн үнэ бүгд орсон) илгээж эхлэв. Нэг мужийн нэг сумын хүүхдүүдэд хэмээн эхэлсэн энэхүү хөтөлбөр даруй өргөжин, АНУ-ын 50 муж, тэр ч бүү хэл Канад, Австрали, Их Британид хүрээгээ тэлэн, сар бүр хэдэн зуун мянган номыг чухам хэрэгцээтэй тэр хүүхдүүдэд нь үнэ төлбөргүй түгээх болжээ.

2018 онд Долли Партоны Конгрессын Номын Санд авчирч хүүхдүүдэд уншиж өгсөн тэр ном бол өөрийнх нь зохиол “Coat of Many Colors”хэмээх хүүхдийн зохиол байлаа. Өөрийнхөө дуулсан хит дуун дээр үндэслэж бичсэн тэр ном нь “Мөрөөдлийн номын сан”-гаас хүүхдүүдэд үнэгүй хүргэж буй 100 сая дахь ном байж. Огт уншиж бичиж сураагүй, сургуульд ч явж үзээгүй хайрт аавдаа Долли тэрхүү номоо зориулсан байж билээ.

Долли Партон Конгрессын Номын санд

ҮҮРД ЧАМДАА ДУРЛАСААР ДУУСНА

2012 онд Уитни Хьюстоныг бие барснаас хойш I will always love you дуу нь Биллбордын хит парадад дахиад л дээгүүр бичигдэж эхэлсэн юм. Дахин дуулагдах тоолондоо хит болсоор, дал, ная, ерөөд оныхныг байлдан дагуулж байсан энэ дуу хорин нэгдүгээр зуунд бас үр хүүхдийн маань дуртай дуу болох юм гэж хэн саналаа? Манайхан л Уитни Хьюстоны дуулснаар мэдэх болохоос уг дууны түүх, алдар цуу тэртээ далаад оноос, Доли Партоноос эхтэй юм.

Доли Партон өөрийг нь хөгжмийн замд хөтлөн оруулсан Портер Вагонертай хайр сэтгэлийн холбоотой байжээ. Тэгээд ажил мэргэжлийн алс замын эхэнд ирэхдээ цаашид хамтдаа байх боломжгүйгээ ойлгож, салахаар шийдсэнээр энэхүү дуугаа бичсэн юм байна. 1973 оны явдал. Хэрүүл зарга, хөрөнгө мөнгө, хар хор гээд хайртай хосын салах олон шалтаг шалтгаан байдаг бол Доли Партоны энэ дуу огт өөрийг өгүүлнэ. Хөгжмийн шүүмжлэгч Куртис Эллисоны дүгнэснээр I will always love you нь “Гэр бүлийн дотоод зөрчлөөс бус харин нэгнийхээ ажил мэргэжлийг, алсын замыг хүндэтгэх үүднээс эмэгтэйн санаачилгаар салахаас аргагүй байдалд хүрж буй нандин хайрын тухай” өгүүлэмж юм.

Ингээд Доли 1973 оны зургадугаар сарын 13-нд бичүүлсэн дуугаа нэг жилийн дараа, 1974 оны зургадугаар сарын 6-нд сингл болгон гаргасан байна. Гарсан даруйдаа Биллбордын хит парадад нэгдүгээрт, Канадад дөрөвт жагсаж, далаад оны америк, канадчуудын сүлд дуу нь болж чаджээ.

1982 онд бодит үйл явдлаас үндэслэн хийсэн Best Little Whorehouse In Tex­as киноны багийнхан Доли Партоныг мюзикл-кинондоо оролцохыг хүсчээ. Киноны дуу болон дахин эгшиглэснээр I will always love you нь дахиад л хит парадыг тэргүүлэх болж, энэ удаад наяад оныхны хамгийн дуртай дууны нэг болсон байна.

Харин ерөөд онд хэрхэн алдаршсаныг манайхан андахгүй. 1992 онд “Бие хамгаалагч” кинонд Уитни Хьюстоны дуулснаар ерөөд онынхны, тэр дундаа монголчуудын зүрх сэтгэлд хоногшсон билээ. Кинонд жүжигчнээс гадна продюсероор давхар ажиллаж байсан Кевин Костнер өөрөө ихэд шургуу шалж байж I will always love you-г кинондоо дуулуулсан гэдэг юм билээ. Уитни анхандаа өөр дуу дуулахаар шийдсэн байсан, бас киноны өөр нэг продюсер нь Полли Партоны дуунд дургүй байсан аж. Кевин Костнер тэгж их шалаагүй, Уитни Хьюстон кинонд өөр дуу дуулсан бол ер нь ямар байх байсан бол?

Хамгийн сүүлд 2012 оны хоёрдугаар сарын 12-нд буюу Уитниг нас барсны маргааш нь, Грэммийн шагнал гардуулах ёслол дээр Жэннифер Хадсон 2011-2012 онд тэнгэрт хальсан уран бүтээлчдэд зориулан дуулсан билээ.

I will always love you гэсэн нэрнээс нь болоод үүрд хамтдаа байх хосын дуу гэж андуурах тохиолдол АНУ-д хүртэл их гардаг тухай Song­facts вэб хуудсанд бичсэн байна. Тэр байтугай хурим дээр хүртэл эгшиглүүлэх нь олонтаа аж. Үнэн хэрэгтээ бол Салъя гэж салсангүй, салаа замын эрхээр саллаа гэдэг шиг холдож буй хосын хагацлын тухай гунигт дуу билээ. Гэхдээ хамгийн гэгэлгэн нь хайргүй болоод салж байгаа биш, харин ч эсрэгээр хайртай учраас салж байгаад хамаг учир нь оршино.

Хайртай хүндээ хайр сэтгэлийг ерөөгөөд холдож чадах хүмүүн хэр олон бэ? Тийм уужуу ухаан гаргаж дуулсан Долли Партоноос тийм гайхамшигтай төсөл, номын сангийн санаа гарсанд хачирхах зүйл үгүй мэт одоо санагдана.

Ингээд дууныхаа үгийг эхлээд үгчилж, дараа нь дуулж болохоор утгачлан орчуулах гээд үзье.

I WIll AlWAys love you

If I (Хэрвээ би)

Should stay (Үлдэх юм бол)

I would only be in your way (Би ердөө чиний замд тээг болно)

So I’ll go (Тиймээс би явъя)

But I know (Гэхдээ би мэдэж байна)

I’ll think of you every step of the way

(Аян замынхаа алхам бүрд чамайг бодно гэдгээ)

Дахилт:

And I… (Тэгээд би)

Will always (Үргэлжид)

Love you,(чамд хайртай)

Will always (Үргэлжид)

Love you (чамд хайртай)

You(чамдаа)

My darling you(хонгор минь, чамдаа)

2-р бадаг

Bittersweet (Гэгээн гуниг)

Memories(Дуртгал)

That is all I’m taking with me (Ийм л зүйлийг би өөртөө авч үлдлээ)

So good-bye (Тиймээс, баяртай)

Please don’t cry (Битгий уйлаач.)

We both know I’m not what you

You need

(Би чиний хэрэгтэй тэр хүн биш, үүнийг

Чи бид хоёр хоёулаа мэднэ)

3-р бадаг

I hope (Би итгэж байна.)

life treats you kind (Амьдрал чамд энэрэлтэй хандана гэдэгт)

And I hope (Бас би итгэж байна.)

you have all you’ve dreamed of (Мөрөөдсөн бүхнээ олно гэдэгт чинь)

And I wish you joy

and happiness(Тэгээд би чамдцэнгэл, жаргалыг хүсье)

But above all this (Гэхдээ тэр бүгдээс илүүтэй)

I wish you love (Хайр дурлалыг хүсье)

Одоо уран сайхны орчуулгаа хийвэл:

Үүрд чамдаа дурласаар дуусна.

Чамтайгаа би

Үлдэж гэмээ нь

Чанадын замыг чинь тушихын тул

Алсад одъё доо

Гэвчиг би

Алхам бүртээ, амьсгалах тоолондоо

Чинийхээ тухай бодсоор явна.

Дахилт

Тэгээд би

Үүрд чамдаа

Үхэн үхтлээ

Дурласаар дуусна…

Чамайгаа би

Хайрласаар дуусна.

2-р бадаг

Гэгээн гуниг

Гэгэлгэн дуртгал

Илүү юуг ч надад бүү үлдээ.

Ингээд хагацъя даа

Битгий уйлаач дээ

Би чинийх байх хувьтай бүсгүй биш

Бидэн үүнийг хоёул

Мэдэх л шүү дээ.

3-р бадаг

Тавилан заяа

Өршөөлтэй хандана аа, чамд

Таалсан бүхнээ

Хүртэх л болно оо, чи минь

Тэгээд би чамдаа

Аз жаргал, сайхан бүхнийг

Тэр дундаа

Ариун хайр, үнэн дурлалыг

Хүсэн ерөөе…

Манай сонины Вашингтон дахь тусгай сурвалжлагч М.САРУУЛ-ЭРДЭНЭ