Month: July 2020

Ардчилсан намын даргад нэр дэвшиж буй улс төр судлаач О.Чулуунбилэгтэй ярилцлаа.

---

-УИХ-ын найм дахь удаагийн ээлжит сонгууль боллоо. Ардчилсан намыг энэ удаад хамтарсан Засгийн газар байгуулах хэмжээнд оролцох болов уу гэсэн хүлээлт байсан ч дахин сөрөг хүчин боллоо. Ардчилсан намын ялагдлын шалтгааныг та хэрхэн дүгнэж байгаа вэ?

-Энэ удаагийн ялагдал дээр 2016 оны сонгуулийн дүнг тооцоод үзэхээр нийт найман жилийн хугацаанд АН сөрөг хүчний байр суурин дээр ажиллах шаардлагатай болж байна. Хоёр дахь удаагаа ялагдал хүлээсэн явдалд Ардчилсан намын гишүүд, ардчилалд хайртай, дэмждэг хүмүүс янз бүрийн л байр суурь илэрхийлж байгаа. Улс төр судлаач, сонгуулийн штабд орж ажилласан хүнийхээ хувьд гурван үндсэн шалтгаан байна уу гэж харж байгаа. Нэгдүгээр шалтгаан нь Сонгуулийн тухай хууль. Эрх баригч МАН нийт сонгогчдын 33 орчим хувийн саналыг авсан хэрнээ нийт эрх мэдлийн 80 гаруй хувийг авч буй нь Сонгуулийн тухай хууль болохгүй байна гэдгийг харуулж байна. Сонгогчдын олонхын санал авсан улс төрийн хүчин биш, олонх болж чадаагүй улс төрийн хүчнүүдээсээ хамгийн олон санал авсан нам бүх эрх мэдлийг авдаг гаж тогтолцоо байна. Энэ утгаараа АН-ын болон бусад бүх намын ялагдалд Сонгуулийн тухай хууль шууд шалтгаалсан. Хоёрдугаарт, цар тахлын нөхцөл байдал байна. Надад байгаа мэдээллээр Үндсэн хууль хэлэлцэх үеэр Сонгуулийн тухай хууль ямар хэлбэрээр байх вэ гэдэг ажил хэрэгч маргаан мэтгэлцээн өрнөж байхад эрх баригч намд солонгосчууд ирж зөвлөсөн. Тэгэхдээ танай нам нийт сонгогчдын 50 хүртэлх хувьдаа таалагдахгүй байгаа учраас жижиг тойргоор эсвэл холимог тогтолцоо, дэвшилтэт тогтолцоог оруулж ирэх юм бол ялахгүй. Харин эрх мэдлээ хадгалахын тулд томсгосон мажоритар буюу олон мандаттай тогтолцоогоор яв гэдэг зөвлөгөөг өгсөн гэж сонссон. Миний хувьд үүнийг үнэн байх гэж бодож байгаа. Учир нь яг энэ цар тахлыг ашиглаад БНСУ-д сонгууль болоход эрх баригч нам нь үргэлжлүүлээд ялсан. Энэ технологийг үндсэнд нь хуулбарлачихав уу даа гэж харж байгаа. Бидний гол алдаа бол сонгуулийн стратегиа буруу сонгосон явдал. Энэ удаад нэг сонгогч-нэг санал гэх сонгуулийн ардчиллын үндсэн зарчим эвдэгдээд нэг сонгогч гурван санал өгч, Үндсэн хуулийн эсрэг гэж хэлж болохуйц тогтолцоо руу явсан.

Ийм нөхцөлд МАН болон бусад нам гэсэн хоёр том блок үүсгэх шаардлагатай байж. Хэрвээ бусад намууд нэгдээд МАН-ын эсрэг блок үүсгээд орсон бол Засгийн эрх авах боломжтой байсан. Тэгэхээр АН дангаараа орсон нь сонгуулийн стратегийн алдаа байж, бид ядаж ардчиллын үзэл баримтлалд ойролцоо намуудтайгаа эвсэж орох ёстой байжээ гэдэг нь харагдаж байгаа юм.

Гуравдугаарт, бид эрх баригч намтай бус Монголын төртэй өрсөлдлөө. Цар тахлаар дамжуулж бүх зүйлийг хаадаг, хориглодог, хүчний байгууллагууд эрх мэдлээ хэтрүүлдэг, заналхийлдэг, тухайн улстөрчдийн болон нэр дэвшигчдийн хувийн мэдээлэл рүү чөлөөтэй нэвтэрдэг, тэр битгий хэл хорьж, ялладаг ийм тогтолцоо руу орчихлоо. Ийм төрийн хүчирхийллийн нөхцөлд намын жирийн гишүүдийн ажиллах урам зориг, итгэл үнэмшил хангалттай өсөж чадсангүй. Харамсалтай нь энэ үед АН-аас гарсан Монгол Улсын Ерөнхийлөгч ардчиллын талд байсангүй. Бараг эрх баригчдын тодорхой хэсэгтэй ойрхон байна уу даа гэж харагдлаа. Сэлэнгэ аймагт болсон сонгуулийн жишгийг харахад л ийм байна. Тийм ч учраас АН-ын даргын ажлаа хүлээлгэн өгсөн С.Эрдэнэ “Монгол Улсын Ерөнхийлөгчтэй ойлголцож чадаагүй” гэж хэлсэн болов уу гэж бодож байгаа.

-Дээрх шалтгаануудаас гадна намын дотоод эв нэгдэл ялагдалд нөлөөлөв үү. Энэ намд байсан хуучны гэгдэх улстөрчид нэр дэвшигчдийг сонгоход оролцсон нь ялагдлын нэг шалтгаан байсан гэдэг нь хэр бодитой вэ?

-Ер нь сонгууль бүрээр л 76 хүн нэр дэвшиж, бусад нь гомдоод үлддэг жамтай. Мэдээж гомдол, чирэгдэл байсан. Гэхдээ намын дотоод эв нэгдэл энэ удаагийн сонгуулийн дүнд нөлөөлсөн гэж харахгүй байна. Сонгуулийн дүнд нөлөөлсөн гэхээсээ илүү цаашдаа Ардчилсан намын бүх харилцаа дүрэм журмаараа явах, улс төрийн намын хувьд нэг дарга, нэг эрх мэдэлтнээс үл хамаарсан дүрэмтэй байх ёстой гэх итгэл үнэмшилд их хүнд цохилт боллоо гэж харсан. Тийм учраас дээр хэлсэнчлэн намын гишүүд маань идэвхтэй, урам зоригтой ажиллаж чадсангүй. Түүнээс АН-аас гомдогсод гарч, тэр нь ялагдалд хүргэчихсэн гэж харахгүй байна.

Бүх зүйл дүрмийн дагуу явж байгаа гэж байсан боловч нэр дэвшигчдийг сонгох эцсийн мөчид шийдвэрийг “Шонхор” фракц дангаараа гаргачихсан. Өнгөрсөн хугацаанд дүрмийн шинэчлэл маш сайн болсон ч нэг алдаа нь улс төрийн нам фракцгүй байх ёстой юм байна гээд ихэнх фракцууд тарчихсан. Харин “Шонхор” фракц л үлдсэн байж. Тус фракц нэр дэвшилтийг дангаараа шийдсэн нь ардчилсан намын гишүүдийн сонгуульд ажиллах урам зоригт мэдээж сөргөөр нөлөөлсөн.

-Сонгуульд ялагдал хүлээсэн учир намын дүрмийн дагуу АН-ын удирдлагууд огцорсон. Мөн дүрмэндээ заасны дагуу намын даргын сунгаа, сурталчилгаа тодорхой хугацаанд явах ёстой. Гэсэн ч намын даргаа сонгох энэ үйл явц хойшилсоор байна. Ямар шалтгааны улмаас ингэж хойшлоод байна вэ?

-Намын үндсэн дүрмийн дагуу намын дарга т хариуцлага хүлээн автоматаар огцорсон. Түүнээс гадна тухайн УИХ-ын тойргоос хэрвээ УИХ-ын гишүүн сонгогдоогүй бол хамаарах Үндэсний бодлогын хорооны гишүүд нь хариуцлага хүлээж автоматаар огцордог. Өнөөдөр АН-ын үндсэн бүтцийн байгууллага болох ҮБХ 400 гаруй гишүүнтэй хэдий ч УИХ-д 11 гишүүн сонгогдсон учир багцаагаар 55-56 ҮБХ-ны гишүүн нь л дүрмийн утгаараа хүчинтэй. Одоо Үндсэн дүрмийн хороо, Дотоод сонгуулийн хороо хоёр л хүчинтэй байгаа. Ийм нөхцөлд дүрмийнхээ дагуу намын даргын сунгаагаа хийхгүй бол АН өөрөө дүрмийн хямрал руу явна.

АН сая Засгийн эрхийн төлөө том намынхаа хувьд өрсөлдөөд ялагдсан. Хэрвээ одоо АН дүрмийнхээ дагуу явахгүй бол Монголын ардчилал ялагдах, улс төрийн намуудын шинэчлэлийн тэргүүнд эгнээнд явж байдаг тэр улс төрийн хүчин өөрөө дотоод ардчилалгүй болох аюул ирнэ.

-Намын дүрмийнхээ дагуу явахгүй гэх байр суурь байгаа хэрэг үү?

-Маргаан бол байна. Миний хувьд дүрмийн дагуу явах ёстой гэж үзэж байгаа учраас намын даргын сунгаанд бүртгүүлсэн. АН дүрмийнхээ дагуу эхлээд намын дотоод сунгаагаа хийж намын даргатай болж, тэр намын дарга нь Их хурлаа зарлан хуралдуулах ёстой. Тэр Их хурлаараа намын дараагийн шинэчлэл, зорилго зорилт юу байх вэ, дүрмэндээ юуг тусгах уу, намрын орон нутгийн, хаврын Ерөнхийлөгчийн сонгуульд яаж оролцох вэ гэдгээ шийдээд явах ёстой.

Намын даргын сунгааг хүчтэй, ил эсэргүүцэж байгаа хэсгийг харахад хоёр төрлийн байр суурьтай хүмүүс байх шиг. Нэгдүгээрх нь, хэрвээ АН дүрмийнхээ дагуу сунгаагаа явуулах юм бол олон нэр дэвшигч гарч ирээд намын гишүүдийг хагална. Ингэж хагарвал намар болох орон нутгийн сонгуульд сөрөг гэх тайлбарыг тавьж байгаа. Энэ нь дунд шатныхан буюу орон нутгийн сонгуульд өрсөлдөх сонирхолтой хүмүүсээс гарч буй санал. Огт үгүйсгэх санал бол биш.

Сунгаагаа явуулахгүй Их хурлаа хуралдуулъя гэж байна. Их хурлаа хуралдуулахын тулд дүрмээрээ ҮБХ-ны хурлыг зарлан хуралдуулах ёстой. Гэтэл ҮБХ байхгүй, ихэнх гишүүд нь автоматаар огцорчихсон. Тэгэхээр дүрмийн бус ҮБХ-ны хурал болно, дүрмийн бус Их хурлыг зарлан хуралдуулж таарна. Ийм зүйл боллоо гэхэд бидний 10 жилийн турш үзсэн зовлонг дахин эхлүүлнэ. Таалагдаагүй хүн гарч ирэх юм бол энэ бол дүрмийн бус, АН-аа аваръя гээд дараагийн шинэчлэгчид гарч ирнэ, намынхаа үүдэнд жагсана, тэмцэнэ, дахин өөр фракц үүснэ. Энэ зовлон руу л явж байна гэсэн үг. Тэр ч утгаараа энэ яавч зөв шийдэл биш.

Хоёр дахь хэсэг нь АН-аас гарч сонгуульд бие даасан, салан тусгаарлаад өөр нам байгуулчихсан, эсвэл сонгуулийн үеэр бусад улс төрийн хүчнүүд дээр илт ажиллачихсан хүмүүс намдаа эргэн орж ирж шинэчлэлд оролцох сонирхолтой байгаа. Тэдгээр хүмүүс орж ирлээ гэхэд намын одоогийн дүрмээр бүх шатны сонгуульд нэр дэвших эрх нь найман жилийн хугацаанд хаалттай юм. Дүрмийн боломжгүй байгаа учраас тэд одоогийн дүрмийг өөрчилье гэж хамгийн их дуугарч байгаа болов уу. Тэрхүү шаардлагыг ч гэсэн ойлгож байгаа. Энэ хүмүүст хандаж хэлэхэд дүрмийнхээ дагуу намын даргын сунгааг явуулж, намын даргыг баталгаажуулах Их хурал дээрээ тэрхүү дүрмийг өөрчилж нэр дэвших, идэвхтэй оролцох эрхээ нээж болно. Өнгөрснийг бус ирээдүйг харах нь эрүүл юм. Тэгэхгүйгээр заавал дүрмийн бус Их хурал хийгээд байх шаардлагагүй.

-Намын даргын сунгаа хойшлоод байгаа шалтгаан нь дээрх өөр, өөр байр сууриудтай холбоотой байх нь.

-Тийм. Тодорхой сонирхлууд байгааг шулуухан хэлчихлээ шүү дээ. Манай нам энэ сонирхлуудаа нийлүүлэхийн тулд нэн тэргүүнд дүрмээрээ явах хэрэгтэй.

-Ерөнхийлөгчийн зүгээс ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Тодорхой хэлж мэдэхгүй юм. Угтаа энэ асуудлыг намын дүрмээрээ шийдэхгүй бол АН-д үүсэх дотоод хэрүүл тэмцэл Ерөнхийлөгчийн сонгуульд ч сөргөөр нөлөөлнө. Намар болох орон нутгийн сонгууль гэхэд ардчилсан нам учраа олчихсон, улмаар Ерөнхийлөгчийн сонгууль дээр бид эв нэгдэлтэй оролцох хэрэгтэй. Одоо байгаа Ерөнхийлөгч АН-аас нэр дэвшиж л таарна. Ардчилсан намаас гадна МАН, Та бидний эвсэл, Хүн намаас Ерөнхийлөгчийн сонгуульд өрсөлдөх учраас өрсөлдөөн улам нэмэгдэнэ. Хуулиараа нийт ард түмнээс тавь дээр нэмэх нь нэг санал авна. Дөрвөн хүн өрсөлдөж байх үед тавь дээр нэмэх нь нэг гэсэн санал авах магадлал маш бага. Санал маш их хуваагдана. Ирэх ерөнхийлөгчийн сонгууль хоёр үе шаттай болно гэж харж байна. Тиймээс миний байр суурь бол одоо Ардчилсан нам эрх баригчдаас бусад улс төрийн намуудтай ярилцах, магадгүй нэг эвсэл болж орон нутгийн болон Ерөнхийлөгчийн сонгуульд орох асуудлыг ярих ёстой. Одоогийнх шигээ дотооддоо бужигнаад байх юм бол Х.Баттулга Ерөнхийлөгч дахин ялалт байгуулах магадлал улам багасна.

-Ерөнхийлөгч ч гэсэн үүнийг соргогоор харах ёстой байх, тийм үү?

-Туршлагатай, мэдээлэл сайтай том улстөрч үүнийг харж байгаа байх гэж бодож байна. Сунгаа хийхгүй Их хурлаа хийхийг дэмжих, намын 200.000 орчим гишүүдийн оролцоогүй 1000 хүний заалны сонгууль хийхийг Ерөнхийлөгч дэмжвэл гарах дотоод зөрчил өөрийнх нь сонгуульд эрсдэлтэй. Тийм учраас ирэх хаврын сонгуулийг бодож ардчилсан намын бодитой нэг лидерийн хувьд аль болох эв нэгдлийг эрхэмлээсэй, талцуулах бус нийлүүлэхийг илүү чухалчлаасай гэж хүсч байна. Тийм үүрэг хүссэн, хүсээгүй өөрт нь бий.

-АН-ын даргын сунгаанд ямар хүмүүс оролцох нь тодорхой болоод байна вэ?

-УОК-ын хорио наймдугаар сарын 1-ний өдөр цуцлагдангуут АН-ын Дотоод сонгуулийн хороо намын даргын сунгаанд бүртгүүлсэн хүмүүсээ дуудаж, нэр дэвшигчийн үнэмлэх өгөх ёстой. Гэхдээ намын даргын сунгаанд оролцоход тавьж буй шаардлагад тэнцсэн хүмүүстээ нэр дэвшигчийн үнэмлэх өгөх ёстой. Түүний дараа хэн нэр дэвших вэ гэдэг нь албан ёсоор тодорхой болно. Одоогоор нэр дэвших хүсэл сонирхолтой байна гэдэгээ илэрхийлсэн 10 хүн байгаа гэсэн. Ямар хүмүүс байгааг би ч сайн мэдэхгүй байна.

-Та АН-ын даргаар сонгогдвол энэ намд ямар өөрчлөлт, шинэчлэлтийг хийх вэ?

-АН-д хүссэн хүсээгүй байгалийн ч, нийгмийн ч аль ч утгаараа үе солигдож байна. Нэг, хоёрдугаар эгнээнийхэн явцгааж, гуравдугаар эгнээнийхэн орж ирж байна. Үүнийг би сайн талтай гэж харж байгаа. Ямар нэгэн зүйлээр барьцаалагдаагүй, асуудалд орооцолдоогүй, нэр хочгүй хүмүүс орж ирж байна. Шинэ залуучууд намын даргад өрсөлдөхөөр бүртгүүлж байна гэдэг тодорхой хайрцаг, фракцын бус соёлтой хүмүүс орж ирэх нь гэсэн үг. Тэр ч утгаараа намын даргын сунгаа илүү өрсөлдөөнтэй, чөлөөтэй, эрүүл болж, магадгүй хэний ч бодож байгаагүй хүмүүс гарч ирэх боломжтой байна. Энэ нь ч ардчиллын давуу байдлыг харуулах болов уу.

-Орон нутгийн сонгуульд ямар хүмүүсийг нэр дэвшүүлэх вэ?

-Нэр дэвшигчийн тухайд АН гурван зүйлийг хийх шаардлагатай байна гэж харж байгаа. Монгол Улс Үндсэн хуульдаа нэмэлт, өөрчлөлт оруулсан. Одоо Үндсэн хуулиа найман жилийн турш хөндөх боломжгүй. Тиймээс сонгууль пропорцианал системд шилжихгүй нь тодорхой болчихсон. Жижиг мандат эсвэл саяын томсгосон тойрог, бүр үүнээс ч том тойргоор сонгууль явуулж магадгүй. Ийм нөхцөлд АН алдсан стратегиа буцааж авах ёстой. Ингэхийн тулд АН эв нэгдлийг эрэлхийлдэг, бусад намыг өөртөө нэгтгэдэг нам болох хэрэгтэй. Миний хувьд АН-аас гарч явсан, үзэл баримтлал, үнэт зүйл нэгтэй хүмүүсээ урина. Ингэ байж АН илүү хүчирхэг, том, эв нэгдэлтэй болно. Мөн Ардчилсан үзэл баримтлалтай биш ч гэсэн МАН-ын эсрэг байдаг бусад намуудыг эвсэлд уриалахаас өөр аргагүй. Үүнийг есдүгээр сард яаралтай хийж байж бид орон нутгийн сонгуульд амжилттай оролцоно. Хэрэв АН намар болох орон нутгийн сонгуульд ялагдах юм бол Монгол Улсын хоёр том намын нэг байхаа болино. Гурав, дөрөв дэх нам болж, ХҮН зэрэг шинэ дүр төхтэй намууд байр суурийг нь эзэлнэ. Тиймээс хамгийн түрүүнд бид орон нутгийн сонгуульд олон суудал авах ёстой.

-Мөн Ардчилсан нам гишүүдтэйгээ очиж уулзах ёстой байх?

-Тийм. Одоо байгаа дүрмийн хамгийн том давуу тал нь бүх зүйлийг гишүүдээрээ шийдүүлж байгаад л оршиж байна. Яг үүр дээрээ байгаа жирийн гишүүн дээр очоод яагаад ялагдав, яаж шинэчлэгдэх вэ зэргээр санаа бодлыг нь сонсох хэрэгтэй. Тэрхүү санаа, оноог намын даргын сунгаагаар Монголын 21 аймгийн, есөн дүүргийн бүх бүтцэд оруулж хийх ёстой. Тэгэхгүй хэсэг бүлэг ухаантай хүмүүс энд ялагдчихлаа гэж шуугилдаад л, одоо ингэж шинэчлэл гээд суух нь бодит шинэчлэл биш. Намын жирийн гишүүдээсээ асууж, тэдэнд урам зориг өгч, дахиж сэдэлжүүлэх ёстой. Хамгийн хүнд асуудал нь бид дахин ялагдлаа. Найман жилийн ялагдлын дүнд энэ намд жирийн гишүүн үлдэхээ болино. Тэд энэ хугацаанд АН-ын гишүүн байсныхаа төлөө ажилгүй, амьдралгүй, эрх баригчдын дарамтан дор байна. Яг л манай партизануудын туулсан тэр хүнд амьдрал шиг. Ядаж л жирийн хорооны иргэн хүртэх ёстой нийгмийн халамжийн үйлчилгээгээ ч хүртэж чадахгүй. Энэ байдал цааш удаан үргэлжилбэл тэр айл бүрэн сүйрнэ шүү дээ.

Би дарга болсонгүй, УИХ-ын гишүүн болж чадсангүй гээд байгаа хүмүүсээс илүүтэйгээр Ардчилсан намын 200 мянган гишүүн үнэхээр хүнд байдалд хоцорч байгааг л бодох хэрэгтэй байна. Энэ хүмүүсийг дахиж бүртгэж, намд нь идэвхжүүлж эрх ашгийг нь хамгаалах нь дараагийн Ардчилсан намын даргын хийх ёстой хамгийн том ажил. Эхний алхам нь АН-ын жирийн гишүүдийг бүгдийг нь намын татвараас чөлөөлөх ёстой. Би өөрөө намын бүтцэд ажиллаж байсан хүн. Намын гишүүний татвараар ажилладаг нам байдаггүй юм. Намын гишүүдийн татварын мөнгө тухайн жилд зарцуулагдаж байгаа намын нийт төсвийн арван хувьд нь ч хүрдэггүй. Үлдсэн 90 хувийг өөр арга замаар л босгодог.

Түүнчлэн намын дэмжигчдийг олонх болгох ёстой. Олонх болгохын тулд бүтцийн шинэчлэлт хийхээс өөр ямар ч арга байхгүй. Намын одоогийн бүтэц босоо тогтолцоо буюу коммунист тогтолцоотой юм. Одоо намын тогтолцоог шинэчилж, хэвтээ тогтолцоотой болох шаардлагатай байна. Намын дэргэдэх байгууллагуудыг мөн хамгийн түрүүнд шинэчилж сум, дүүрэг, хороодод байдаг босоо тогтолцоо биш клубийн систем рүү оруулах хэрэгтэй. Эдгээр клубүүд нь өөрөө сонирхлоороо л нэгдэнэ, намын гишүүн байх албагүй, дэмжигчийн статустай байхад л болно. Тухайлбал, ардчилсан үзэл баримтлалтай сэтгүүлчдийн, дугуй унагчдын, инжнерүүдийн гэх мэт клубүүд байх боломжтой. Тэдгээр нь өөрсдөө нэгдээд тухайн салбартаа юу хийж болох вэ, Ардчилсан намын мөрийн хөтөлбөрт үүнийгээ яаж оруулах вэ гээд ярилцдаг байх хэрэгтэй. Ийм чиглэл рүү, зөв систем рүү явахгүй бол энэ том бүтэц цааш явах ямар ч боломжгүй.

Энийг хийхгүй бол Ардчилсан намыг тэжээх супер баян хүн уралдаж хайдаггүй бол төрийн эрх мэдэлд байгаа сайн ах нар залдаг одоо байгаа алдаагаа давтмааргүй байна. Намын дарга болгохдоо мөнгөтэй хүн л хайдаг, одоо ч гэсэн манайхны сэтгэхүйд амь бөхтэй байсаар байна. Намын даргад өрсөлдөх хүсэлтээ гаргасны дараа олон хүн утасдаж чи мөнгөгүй байж яаж болох юм гэж асууж байх жишээтэй.

Эцэст нь, Ардчилсан нам, сөрөг хүчний хамгийн сайн манлайллыг үзүүлэх ёстой. Монгол Улс ардчилсан улс байх уу, үгүй юү гэдэг асуудал дараагийн дөрвөн жилийн хугацаанд шийдэгдэх түвшинд ирчихлээ. Одоогийн эрх баригчдыг хараад байхад бүх зүйлийг л төрд авах гэж санаархаж, хувийн өмчийг үзэн ядаж байна. Мөн төрийн өмчийг гуйвуулдаг, хувийн хэвшлийнхнийг дарамталдаг, татвар нэмдэг, хууль хүчний байгууллагуудаар далайлгадаг, хувь хүний эрх мэдэлд халддаг болсон. Гадаад бодлогын хувьд гуравдагч хөршүүдээс аль болох холдож, Шанхайн хамтын ажиллагааны байгууллагад элсэнэ гэх зэргээр дагуул улсын хувь заяагаа шинэ хэлбэрээр орох эрсдэлтэй боллоо. Тэр ч утгаараа тусгаар тогтнол, эрх чөлөө Монгол Улсад сүүлийн 30 жил байсан энэ үүлэн чөлөөний нар болоод дуусах уу гэдэг асуудал хөндөгдөж байгаа юм. Үүний эсрэг л ирэх дөрвөн жил Ардчилсан намын удирдлага манлайлж ажиллах ёстой. Сүүдрийн Засгийн газар байгуулж, одоо байгаа 11 гишүүнтэйгээ, нэмээд Ерөнхийлөгчтэйгөө ойлголцоод цаашаа явахгүй бол маш хүнд байдалд орно. 2024 онд ардчилал ялж чадахгүй бол Монголын ардчилал тун хүнд байдалд орно. Үзүүлэнгийн хэдэн жижиг намтай, эрх баригч нам нь үргэлж засаглаж байдаг Оросын улс төрийн жишгээр л явах болов уу.

Монгол залуу автомашины гупер, өндөрлөгөө, ачаа зэрэг арваад нэр төрлийн эд анги, тоноглолыг үйлдвэрлэж, олон зуун хэрэглэгчдэд бүтээгдэхүүнийхээ чанар, хийцээрээ танигджээ. Өөрийн хүч хөдөлмөр, ур ухаанаар эх орондоо бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж, бизнес нь амжилттай яваа Д.Эрдэнэсайханы үйлдвэрээс “Танайд өнжье” булангаа бэлтгэлээ. Түүний ажлын байр Баянхошуунд 112-ын буудлаас шороон замаар баруун салж өгсөөд төв замаас ердөө 200 метрт байрладаг юм байна. Биднийг өчигдөр өглөө 10 цагийн үед очиход хашааных нь гадна дөрөв, таван жижиг, том оврын машин зогсож байлаа. Автомашиндаа өндөрлөгөө, ачаа хийлгэхээр хүлээж байгаа жолооч нар аж. Эднийх 0.7 га хэмжээтэй хашаанд хоёр давхар үйлдвэрийн том барилга барьжээ. Д.Эрдэнэсайхан биднийг хашааныхаа үүдэнд угтаад “За даа, би тун завгүй л байна даа. Өглөө эрт л уулзах байж дээ. Ажлын цагаар ярилцах зав гарах нь уу даа. Урьд шөнөжин ажилласан. Захиалга ихтэй байна” гэсээр дотогш оруулав. Үйлдвэр дотор гагнуур, үйлдвэрийн том машины дуу чимээ хангинаж, зургаан залуу зэрэг ажиллаж байгаа харагдлаа. Сонины сурвалжлагч ирсэн гэж анзаарах ч завгүй хамгаалалтын малгай, шил зүүсэн залуучууд амсхийх завгүй ажиллацгаана. Харин захирал Д.Эрдэнэсайхан биднийг үйллвэртэйгээ танилцуулах үеэр түүний утас зогсоо зайгүй хангинаж, захиалгууд ар араасаа орж ирсээр байв.

Үйлдвэрийн доод давхартаа том гарааштай юм байна. Ланд 200, Lexus 570 зэрэг жийп машинууд харагдав. Энэ хэсэгт үнэтэй, дээд зэрэглэлийн машинуудад тусгай захиалгын дагуу ачаа, гупер зэрэг нэмэлт тоноглолуудыг хийж, суурилуулдаг юм байна.

Гадаа ирсэн жолооч нартай уулзахад ихэнх нь машиндаа өндөрлөгөө хийлгэхээр зорьж ирсэн гэцгээв. “Приус” маркийн машины жолооч 30 гаруй насны залуу “Эдний өндөрлөгөө маш сайн юм билээ. Манай ах зааж өгсөн юм. Цэвэр хөнгөн цагаанаар хийдэг учраас зэвэрч мууддаггүй, цуурч хагардаггүй, эдэлгээ сайтай гэсэн. Би энд ирэхээсээ өмнө эдний “Хөнгөн цагаан авто тоноглол” гээд фэйсбүүк хаяг руу нь орж үзсэн. Манай улсын стандартын шаардлага хангасан төдийгүй, олон улсын стандартад ч нийцсэн чанартай өндөрлөгөө үйлдвэрлэдэг юм билээ. Яг л манай Монголын цаг агаар, зам харгуйд таарсан янзтай эд гэж жолооч ярьдаг шүү дээ. Би хэд хэдэн хүнээс сонсоод ирсэн. Өндөрлөгөөгөө хийлгэж аваад хөдөөгүүр гэр бүлээрээ аялах гэж байна. Манайх шиг бартаа ихтэй замтай газраар аялахад жижиг суудлын тэргэнд өндөрлөгөө шиг хэрэгтэй юм байхгүй шүү дээ. Монгол залуучууд сэтгэлээ шингээж үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүн олон хүнд танигдаж, нэр хүндтэй байгаад бахархаж байна. Миний хувьд аль болох үндэснийхээ үйлдвэрлэлээ дэмжихийг боддог” хэмээлээ.

Д.Эрдэнэсайхан үйлдвэрээс гарч ирээд дуу чимээнээс хол газар түр амсхийе гээд хашааны хойно байрлах саравчиндаа урилаа.

Үйлдвэрлэлээ эхлүүлэхдээ хамгийн анх ногоо тарьдаг хүлэмжиндээ хийж эхэлсэн гэнэ. Анх Портер машины ачаа хийж байжээ. Ажил нь урамтай байсан учир үйл ажиллагаагаа өргөжүүлээд үйлдвэрийнхээ цехийг барьж, ажилчдынхаа тоог нэмээд явж байгаа гэлээ. Одоо үйлдвэрийнхээ байрыг дахин өргөтгөхөөр төлөвлөжээ. Байгуулагдсанаас хойш хоёр жилийн хугацаанд 10 мянган гаруй тооны бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж хэрэглэгчдэд нийлүүлээд байгаа юм байна. Үйлдвэрийн ажилд Д.Эрдэнэсайханы ах Д.Эрдэнэбилэг тусалж гол ажлыг нугалж өгдөг гэнэ. Түүний аавыг Ц.Дондогсамба гэдэг.Увс аймгийн харьяат. Тэтгэвэртээ суусан ч зүгээр сууж чадахгүй үйлдвэрийн ойр зуурын ажилд тусалж их ажлыг нугалж өгдөг байна. “Аав маань гарын дүйтэй. Бага байхаас л ойр зуурын янз бүрийн зүйл хийхдээ намайг оролцуулж зааж өгдөг байсан. Ааваасаа их юм сурсан маань өнөөдрийн энэ ажилд маань их хэрэг болж байна гэж боддог. Хамгийн найдвартай ар тал бол гэр бүл байдаг шүү дээ” хэмээгээд “10 дугаар ангид байхад багш маань маргааш олимпиад болно, бэлдээд ороорой гээд даалгавар өгсөн юм. Нэг өдрийн л хугацаа байсан. Тэгээд даалгаврыг нь хийгээд маргааш нь зохион бүтээх олимпиадад орсон. Сонгинохайрхан дүүрэгтээ нэгдүгээр байр эзэлж, хотод гуравдугаар байранд орж байсан. Энэ үеэс би өөрийгөө техник сэтгэлгээ сайтай юм байна. Энэ сэтгэлгээгээ хөгжүүлээд явбал амжилт олох юм байна гэдэг итгэлийг олж авсан. Барилгын инженерээр ажиллаж байгаад ер нь хүн өөрийнхөө хамгийн сайн чаддаг, гол нь дуртай ажлаа хийх ёстой юм байна гэж бодоод зохион бүтээх ажлаа сонгож, автомашины тоноглол хийж, юм бүтээж ажиллаж үзье гэж шийдсэн минь энэ” гэв.

Д.Эрдэнэсайхан Улаанбаатар хотод 1985 онд төржээ. Ерөнхий боловсролын 76 дугаар сургуулийг дүүргэсэн аж. Дунд сургуулиа төгсөөд ШУТИС-ийг Барилгын инженер мэргэжлээр 2008 онд төгсөж, “Их үйлслийн эрэлд” компанид мэргэжлээрээ ажилд орсон байна. “Баянмонгол”, “Их монгол” хорооллыг барихад инженерээр долоон жил ажилласан аж. Энэ хоёр хорооллын хөрсийг нь ухахаас эхлүүлээд түлхүүрийг нь гардуулж өгөх хүртэлх бүхий л ажилд гар бие оролцсон тухайгаа дурсав. Тус компанид ажиллаж байх хугацаандаа ганц нэг жижиг барилгын ажил дээр хувиараа ажиллаж байгаад компаниа байгуулсан түүхтэй аж. Одоо эхнэр, гурван хүүхдийн хамт Зайсанд өөрийн барьсан хаусандаа амьдардаг бөгөөд ажил дээрээ хонож ажиллах үе их байдаг гэдгээ хэлж байв. “Энэ хашаанд миний бага нас өнгөрсөн шүү дээ. Аавынх маань энэ хойд талын байшин. Ажил дээрээ хонон өнжин сууж ажиллах үе бий. Аав, ээжийнхээ дэргэд ажиллаж байгаа учраас хоол, цайгаар тасрахгүй амар байдаг шүү” гэж яриа дэлгэв.

Эрдэнэсайхан “Монголын эдийн засаг нүүрсний салбараас ихээхэн хамааралтай. Гадагшаа урсаж байгаа долларын урсгалыг багасгахад монгол хүн бүр ямар нэг байдлаар үйлдвэрлэл явуулах ёстой. Монголын эдийн засгийг хүчирхэг болгоё гэвэл дотооддоо үйлдвэрлэгч орон болох ётсой. Долларынхаа нөөцийг гадагш нь алдахгүйн тулд эх орондоо бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж, Монголын эдийн засаг тогтвортой байх юм байна гээд сэтгэл шулуудаад ажлаа эхлүүлсэн. Тэгээд үйлдвэрийн салбар руу орж үзье, ажиллаж үзье гээд хоёр жил болж байна. Анх хаягдлаар эцсийн бүтээгдэхүүн гаргаж эхэлсэн. Хаягдал төмрөөр том, жижиг автомашины ачаа хийж эхэлсэн. Одоо ачаанаас гадна олон тоноглол хийдэг болоод хэрэглэгчдэд танигдаад байна. Энэ хугацаанд нэг ч удаа танай бүтээгдэхүүн муу байна, болохгүй байна гэсэн гомдол шүүмжлэл ирсэнгүй. Хийж байгаа ажилдаа сэтгэл хангалуун байгаа. Ижил төстэй бүтээгдэхүүнтэй харьцуулахад шалгарсан, үнэхээр сайн бүтээгдэхүүн гэдгийг бардам хэлэх байна” гэлээ.

Эднийх автомашины өндөрлөгөөг цэвэр хөнгөн цагаанаар үйлдвэрлэдэг юм байна. Эрдэнэсайхан хашааных нь гадаа эгнэж зогссон машинуудаас захиалгаа авах зуураа “Манайх шиг хөнгөн цагаан өндөрлөгөө гэсэн нэртэй адил ижил төстэй олон бүтээгдэхүүн бий. Гэхдээ жинхэнэ хөнгөн цагаан өндөрлөгөө манайхаас л гардаг. Өндөрлөгөөнөөс гадна, жижиг суудлын болон жийп автоашины хөнгөн цагаан тоноглолууд үйлдвэрлэдэг. Автомашины ачаа, өндөрлөгөө, гупер зэрэг бүтээгдэхүүнүүд үйлдвэрлэж байна. Үүнээс гадна барилгатай холбоотой усны нөөцийн сав, барилгын бусад жижиг хэрэглэлүүдийн захиалгууд орж ирвэл хийж үйлчилдэг. Манай хамгийн борлуулалт ихтэй бүтээгдэхүүн бол ачаа, өндөрлөгөө хоёр” гэж сонирхууллаа. Түүхий эдийн олдоц хэр байдгийг сонирхоход “Ямар бүтээгдэхүүнээсээ хамаарна. Өндөрлөгөөний түүхий эдийг нэг газраас гэрээтэйгээр авдаг. Ачаа зэрэг бусад автомашины тоноглолуудын үнэтэй түүхий эдүүдийг Хятад, Оросоос импортоор оруулж ирэхээс гадна заримыг нь Монголоосоо авдаг” гэсэн хариу өгөв.

Эдний үйлдвэр ажиллаж эхлээд хоёр жил гаруй болж байгаа аж. Энэ хугацаанд ажилгүй суусан нэг өдөр байхгүй гэнэ. Д.Эрдэнэсайхан “Захиалга хангалттай байна. Фэйсбүүк дээрээ “Завтай боллоо” гээд постлоход л хангалттай хэмжээний захиалга ороод ирдэг. Өндөрлөгөө гэхэд өдөрт дунджаар 20 машинд, ачаа гэхэд бас 20 машинд гарна. Бас онцгой бүтээгдэхүүний захиалгууд орж ирнэ. Тухайлбал, үнэтэй машинуудын өнгө төрхтэй, загвар шаардсан тоноглолууд хийдэг. Цаг хугацаа, ур чадвар шаардсан ийм ажлын захиалгыг цөөхөн авдаг” гэж яриад ажилдаа шуурхайлав. Түүний утас зогсоо зайгүй хангинаж, байсхийгээд л ажилчид нь дуудаж зөвлөгөө авах юм. Энэ зун дотоодын аялагчид эрс ихэссэн нь эдний үйлдвэрийн ажлын ачааллыг нэмжээ. Аялагч жолооч нар яагаад өөрсдийг нь зорьж ирж, бүтээгдэхүүнийг нь сонгож байгааг сонирхоход үйлдвэрийн эзэн залуу “Манайх эрс тэс цаг ууртай. Дээр нь монгол хүмүүсийн хэрэгцээ шаардлага арай өөр байдаг. Бартаатай зам ихтэй улс гэдэг онцлог бидэнд бий. Дэд бүтэц, зам сайтай бусад улс орны инженерүүд манайх шиг нөхцөлд таарсан эд анги, тоноглол хийж чадахгүй. Ийм учраас л манайд илүүтэй ханддаг байх. Манайх цэвэр хөнгөн цагаанаар хийдэг ч бусад ижил төрлийн бүтээгдэхүүнтэй адил үнэтэй байдаг болохоор зорьж ирдэг байх. Хэн ч гэсэн чанартай хэрнээ үнэ нь боломжийн бүтээгдэхүүнийг сонгож таарна шүү дээ. Хүний амь, нас эрүүл мэнд бүгдээс түрүүнд тавигдах ёстой. Тэр утгаараа автомашины тоноглол, эд анги маш өндөр чанартай байх ёстой. Бид ийм л зарчим барьдаг. Ашиг муутай байсан ч чанартай зүйл л хийх ёстой” гэсэн хариу өгсөн юм.

Баялаг бүтээгчдэд тохиолддог нийтлэг зовлон Д.Эрдэнэсайханы үйлдвэрт ч байна. Д.Эрдэнэсайхан “Манай нэг бүтээгдэхүүн зах зээлд эрэлттэй болонгуут хэн нэгэн ченж худалдаж авч яваад Хятадад аваачаад “Яг энийг хийгээд өг” гээд мянга, мянгаар нь хийлгээд аваад ирдэг. Хятад улсад ажиллах хүчний зардал маш бага. Нэг юм сэтгээд жаахан хүч аваад ажиллаад ирэхээр манай ченжүүд урдаас тэр дор нь дуурайлгаад бөөн бөөнөөр нь оруулж ирээд Монголын үйлдвэрлэгчдийг нам дардаг. Тийм учраас Монголд үйлдвэрлэл явуулахад хэцүү байдаг. Энэ асуудал дээр төр засгийн бодлого, дэмжлэг үгүйлэгддэг” хэмээн ярилаа.

“Жижиг дунд үйлдвэрлэгчдэд тулгардаг гол асуудал бэрхшээл юу вэ” гэж асуухад Д.Эрдэнэсайхан “Борлуулалтыг л онцолно доо. Зах зээлд өөрийн бүтээгдэхүүнээ таниулах нь хамгийн чухал. Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр жижиг дунд үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэхэд ЖДҮ-ийн зээл өгөх хэрэгтэй, зээл өгвөл хөгжинө гээд яриад байдаг. Зээл, санхүүжилт хэрэгтэй нь хэрэгтэй. Гэхдээ гол бодлого нь юу байх ёстой вэ гэхээр зээл аваад хийсэн бүтээгдэхүүнээ борлуулах. Миний гаргасан бүтээгдэхүүн зах зээлд борлогдож л байвал үйлдвэрлэл цаашаа улам л өргөжиж хөгжиж томорно. Бараа бүтээгдэхүүн борлуулалттай, захиалга ихтэй л байвал үйлдвэрлэл нэмэгдэж, ажлын байр сайжирна” гэж байна.

“Та жижиг дунд үйлдвэрлэлийн чиглэлээр төсөл бичиж төр засагт хандаж байв уу” гэж асуухад “Би хэдэн жилийн өмнө нэг төсөл бичиж байлаа. Жижиг, дунд үйлдвэрлэлийг дэмжих төв байгуулаад Монголд үйлдвэрлэсэн бүх бүтээгдэхүүнийг худалддаг нэгдсэн том төвтэй болох тухай төсөл. Зардал нь нэг цэцэрлэг барих дайны хэмжээтэй. Архитектор төлөвлөлтийн хувьд монгол гэрийн хэлбэртэй. Тав, зургаан давхар барилгын зураг гаргачихсан байсан юм. Одоо манай үндэсний үйлдвэрлэгчид лангуу түрээсэлж, худалдагч цалинжуулж бүтээгдэхүүнээ борлуулж байна. Ингэж арван сар ажиллахад л асар их хэмжээний зардал гардаг. Харин ийм худалдааны төвтэй болбол монгол хүн үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүнээ тэр худалдааны төвд аваачаад л тавьчихна. Өөрөөр хэлбэл, тэр төв үндэсний үйлдвэрлэгчдийн бүтээгдэхүүнийг нэгдсэн журмаар борлуулж өгнө, борлуулсан хувиасаа нэг юм уу, хоёр хувийг нь авч үлдэнэ, тэр хувийг ашиглалтын зардалд төлж байна гэсэн үг. Яг л супермаркетын зарчмаар ажиллана гээд ойлгочихож болно. Хүнсний дэлгүүрт бусад нийлүүлэгчид өөрсдийн бүтээгдэхүүнээ аваачиж өгөөд зарагдахаар нь хувь өгөөд мөнгөө авдаг шүү дээ. Нэг ёсондоо жижиг, дунд үйлдвэрлэгчдийн бүтээгдэхүүнийг борлуулж өгөх төв гэсэн үг л дээ. Тэгэхээр цүнх үйлдвэрлэж байгаа хүн цүнхээ л хийхээс лангуу түрээсэлж, хүн цалинжуулж хрудалдагч ажиллуулах ямар ч шаардлагагүй. Ийм төлөвлөлттэй худалдааны төв байвал их зүгээр байна гэдэг төслийг санаачилж хийсэн ч энэ төлсийг дэмжих хүн олдоогүй. Төрийн хоёр байгууллагад хандсан. Тухайн үеийн Аж үйлдвэрийн яам нь авч уулзаад ямар гоё юм бэ, ямар мундаг юм бэ гээд дэмжих гэж байгаа юм шиг л хүлээж авсан ч хэн нь дэмжээгүй. Төрийн албанд ажиллаж байгаа дийлэнх албан тушаалтан мэргэжилтнүүд өөрсдөд нь цавчууртай, ашигтай төсөл юу байна гэж хардаг болохоос төр засагт маань үнэхээр хэрэгтэй юм даа гэж ажлыг хийдэг хүн ховор байна уу даа гэж харсан. Жижиг, дунд үйлдвэрлэлийг дэмжье, хөгжүүлье гэсэн чин сэтгэлтэй хүмүүс ховор байдаг юм билээ. Блок юм уу хавтан үйлдвэрлэдэг үйлдвэрлэгчид тэнд хандаж болно. Блокоо аваачаад тавих шаардлагагүй шүү дээ. Зурагтаа байрлуулаад бичлэгээр тайлбар нь гарч л байна. Хажууд нь тоосго, блок нь хэдэн ширхгээр дээж нь байж л байг. Шинээр гарч ирж байгаа Монголын бүтээгдэхүүнүүдийн заалтай. Ангилал тус бүрээр тэндээ юмаа худалддаг байвал их зардал хэмнэгдэнэ. Би үндэсний үйлдвэрлэлээ дэмждэг хүн. “Монголд үйлдвэрлэв” гээд ганц нэг худалдааны төвүүд бий. Ашиг сонирхол нь Монголд үйлдвэрлэв гэдэг нэрийг ашигласан болохоос үндэсний үйлдвэрлэгчдийн эрх ашигийг хамгаалж тус нэмэр болж байгаа нь байхгүй байна. Миний сонссоноор, нэг худалдааны төвийн түрээс 400 мянган төгрөг, 200 мянган төгрөгийг улсаас аваад, 200 мянган төгрөгийг нь үйлдвэрлэгчдээс авдаг. Төрд ажиллаж байгаа хүмүүсийн бизнесийг л дэмжиж байна. Зөрүү мөнгийг нь улсаас авна гэсэн юу гэсэн үг вэ. Төр засагт үнэхээр бодлого дутагдаж байна. Монголд бор зүрхээрээ явж байгаа мундаг залуучууд зөндөө байна шүү дээ” хэмээн ярилаа.

Д.Эрдэнэсайхан ирээдүйд арматурын үйлдвэртэй болно гэсэн мөрөөдөлтэй ажиллаж байгаа аж. Тэрээр “Барилгын гол түүхий эд бол арматур, цемент хоёр шүү дээ. Цементийг Монголдоо хийдэг болчихлоо. Одоо арматурыг дотооддоо хийдэг болчихвол гадагшаа гарч байгаа юань, долларын урсгалыг дотооддоо үлдээж болно. Миний хувьд төмөр хайлуулж үзсэн. Үйлдвэрлэлд хэрхэн оруулж ажиллах вэ гээд судалгаануудыг хийнэ. Металл хайлуулж ямар нэг үйлдвэрлэл хөгжүүлэхгүйгээр улс орон хөгжинө гэдэг хэцүү. Монголд металл хайлуулж ойр зуурын зүйл хийдэг үйлдвэр бий. Миний сонссоноор тийм 17 үйлдвэр байдаг гэсэн. Гэхдээ хоёр нь л монгол эзэнтэй. Монгол Улсын хөгжлийг уул уурхайн дараа авч явах салбар бол төмөр, гангийн салбар. Төмөр хайлуулаад бүтээгдэхүүн гаргаад ирсэн үед миний зорилго биеллээ л гэсэн үг” гэж хэлээд дараагийн ажилдаа яарав.