Month: April 2020

Хэргийн хөөн хэлэлцэх хугацаа, хялбаршуулсан журмын талаар Хууль зүйн ухааны доктор, дэд профессор Б.Батзоригтой ярилцлаа.

-2017 онд Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгад хөөн хэлэлцэх хугацаатай холбоотой өөрчлөлтийг нэр бүхий гишүүд оруулсан нь өнгөрсөн хугацаанд багагүй маргаан дагууллаа. Үр дүнд нь авлига, албан тушаалын томоохон хэргүүдийн хөөн хэлэлцэх хугацаа дуусч, холбогдогчид ямар нэгэн ял шийтгэлгүй үлдлээ. Энэ талаар ярилцлагаа эхлэх үү?

-Ямар ч улсад хөөн хэлэлцэх хугацааны асуудал хуульчлагдсан байдаг. Төр гэсэн нүсэр бүтэц нэг иргэнийхээ үйлдсэн гэмт хэргийг өөрт байгаа бүх хүч хэрэгслээ ашиглаж шалгаад нотолж чадахгүй бол тодорхой хугацааны дараа “Уучлаарай, чадахгүй нь” гэж бууж өгч байна гэж энгийнээр ойлгож болно.

-Ер нь манайд төрийн өндөр албан тушаалтнууд, тэдний хамаарал бүхий хүмүүсийн холбогдсон авлига, албан тушаалын хэргийн шийдвэрлэлт удаашралтай, сураг алдардаг, гэмт хэрэг хийсэн нь нотлогдоод байхад хариуцлага хүлээхгүй яваад байдаг байдал дасал боллоо. Уг нь цагдаа, АТГ гээд мөрдөн шалгах байгууллагууд маш их хугацаа зарцуулж байж хэргийг илрүүлдэг. Тэгээд прокурорт шилжүүлдэг. Шүүх дээр очдог нь бага болчихоод байна. Ингээд бууж өгөөд байгаа нь санаатай юу, болгоомжгүй явдал уу?

-Авлигын гэмт хэргийг жирийн нэгэн иргэн, албан тушаалтан үйлддэггүй. Тийм учраас авлига гэх нийгмийг хорт хавдар шиг аажмаар шимэн сүйрүүлдэг тогтолцооны эсрэг олон хууль, эрх зүйн акт, тогтолцоо ажиллаж байна. Энэ тогтолцоо сайн, эсвэл муу ажиллаж байгааг та үнэлчих шиг боллоо. Нийгмийн сөрөг үзэгдэл судалдаг судлаач надад нэмж хэлэх зүйл алга. Буруу бүхнээ хууль руу тохчихдог, нөгөө талаас хуулийг үгүйсгэх нигилист үзлийг дэвэргээд байж таарахгүй. Буруу бүхэн бусдыг буруу гэж үзэж болохгүй.

Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хууль шинэчлэн батлагдаад гурав дахь жилийнхээ нүүрийг үзэх гэж байна. Энэ хууль хөнгөн хэргийг хурдан шийдээд, зохион байгуулалттай, онц ноцтой гэмт хэргийг илрүүлэхэд чиглэгдсэн өөрчлөлтүүдийг хийсэн.

Гэтэл гуйвж байна. Авлигатай тэмцэх газар, прокурор процессын хуулийн бүрэн хүчин чадлаар нь ашиглах гэж оролдож байгаа нь хөндлөнгөөс харагдаж байна. Гэвч авлигатай тэмцэнэ гэдэг ганц байгууллага дангаараа хийх боломжгүй. Үр дүнд хүрч байсан улс орны туршлагыг харахад улстөрчид л манлайлахгүй бол нэмэргүй. Мөрдөгч нарыг ил далдаар элдвээр сүрдүүлж байна. Авлигын тогтолцоог эхнээс нь ганхуулж байгаа хуулиудыг тухайлбал, Зөрчлийн хуулийг өөрчилнө, хүчингүй болгоно гэх шиг. Авлигачид бол жирийн гэмт хэрэгтнүүдээс аюултай хүмүүс шүү дээ. Цөөвөр чоно шиг. Авлигачид нэг үгтэй, нэгдмэл бодлоготой болж байхад манай хуулийнхан ганц, хоёр хуулиа нэг мөр ойлгочихгүй л байна шүү дээ. Тэгэхээр хэн нь ялах вэ?

-Хөөн хэлэлцэх хугацаа дууссан авлига албан тушаалын хэргүүдийн сэргээн шалгахтай холбоотой өөрчлөлт Эрүүгийн хуулийн шинэчилсэн найруулгад орж, өнгөрсөн хоёрдугаар сараас хэрэгжиж эхэллээ. Гэвч нэгэнт хэрэгсэхгүй болгосон хэргийг сэргээж шалгаснаар ахиц гарахгүй гэж хуульчид хэлж байна. Та үүн дээр ямар байр суурьтай байна вэ?

-Дэлхийн бараг бүх улс нэгдэн орсон конвенц Хүүхдийн эрхийн конвенц, Авлигын эсрэг конвенц хоёр. Авлигын эсрэг конвенцийн 29 дүгээр зүйлд авлигын эсрэг гэмт хэргийн хөөн хэлэлцэх хугацааг илүү уртаар тогтоох оролдлогыг энэ хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөөр шийдэх оролдлого хийсэн. Гэвч олон авлигачид ялаас мултрахаас гадна ард түмнээс хулгайлсан хөрөнгийг буцаан авах эрх зүйн орчин дутагдалтай байсан. Энэ хуулийн өөрчлөлт нь хөөн хэлэлцэх хугацаа дууссан үндэслэлээр хэрэгсэхгүй болгосон авлигын хэргийг сэргээн шалгаж гэмт хэрэг үйлдсэн гэм бурууг шүүхээр тогтооно. Нэгэнт хүний эрхийг дордуулсан хуулийг хэрэглэхгүй учир хөөн хэлэлцэх хугацаа дууссан үндэслэлээр ял шийтгэлээс чөлөөлнө. Харин гэм буруутай этгээдээс ард түмнээс хулгайлсан боломж, хөрөнгийг шүүхийн шийдвэрээр хураан авах эрх зүйн орчин баталгаажиж байгаа давуу талтай.

-Хэргийн хөөн хэлэлцэх хугацааг буцааж тоолох нь эрх зүйн үндсэн зөрчмыг хөндсөн ноцтой үйлдэл болно гэцгээгээд байгаа. Ингэж болдог юм уу?

-Хэргийн хөөн хэлэлцэх хугацааг буцааж тоолох зохицуулалтыг хөндөөгүй санагдаж байна. Харин Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хуульд авлигын гэмт хэргийг хянан шалгах хугацааг хөөн хэлэлцэх хугацаатай уялдуулж өөрчилсөн. Хөөн хэлэлцэх хугацаа дууссан гэмт хэрэгт ямар ч хууль баталж гарсан шийтгэдэг хууль манайд байхгүй. Ийм өөрчлөлт орсон байлаа ч Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хуулийн 1.15 дугаар зүйлийн 2-т Эрүүгийн хэрэгт хамааралтай бүхий л нотлох баримтыг шалгасан боловч сэжигтэн, яллагдагч, шүүгдэгчийн гэм буруутай эсэхэд, түүнчлэн эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагааны явцад Эрүүгийн хууль, энэ хуулийг тайлбарлах, хэрэглэхэд эргэлзээ гарвал түүнийг сэжигтэн, яллагдагч, шүүгдэгч, ялтанд ашигтайгаар шийдвэрлэнэ. Мөн Эрүүгийн хуулийн 1.10 дугаар зүйлийн 2-т үйлдэл эс үйлдэхүйг гэмт хэрэгт шинээр тооцсон, оногдуулах ялыг хүндрүүлсэн, гэмт хэрэг үйлдсэн этгээдийн эрх зүйн байдлыг дордуулсан хуулийг буцаан хэрэглэхгүй гэсэн заалтууд хүчинтэй хэвээр байгаа. Сэргээж байгаа авлигын гэмт хэргийг шалгах явцад энэ заалтыг эхнээс зөв хэрэглээд явах ёстой байх.

-Хэрэгсэхгүй болсон хэргүүдийг сэргээн шалгах процесс нь яг яаж явагдах юм бэ?

-Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хуулийнхаа дагуу явагдана.

-Нэгэнт хохирол учруулсан нь тогтоогдсон, албан тушаалаа урвуулан ашигласан нь ил болчихоод байхад хөөн хэлэлцэх хугацаа нэрээр хэрэгсэхгүй болж байгааг зөвтгөж байгаа хэрэг үү?

-Бидний сонгож авсан нийгмийн үнэт зүйл тийм. Хүний эрхийг дордуулж шинээр баталсан хуулийг буцаан хэрэглэж хүнийг шийтгэхгүй. Энгийнээр хэлэхэд оюутныг муу дүн авбал дахин хичээлээ судлана гэж гэрээ байгуулчихаад муу дүн авангуут нь сургуулиасаа хөөж болохгүй биз дээ. Гэхдээ уучлаарай, авлигын гэмт хэрэг үйлдсэн таныг шийтгэхгүй ч төр, ард түмэнд учруулсан хохирлыг бол нөхөн төлүүлнэ.

-Тэгвэл хууль бусаар авсан зээлээ буцааж төлөөд л болох хэрэг үү?

-Төлөх ёстой. Дээрээс нь гэмт хэргийн улмаас хохирол учруулсны үүссэн үр дагаврыг нотолж тогтоон нөхөн төлүүлж арилгуулах ёстой. Энэ нь манай хувьд харьцангуй шинэ ойлголт.

-Саяхан шүүх дээр хялбаршуулсан журмаар хэргийн холбогдогчдыг шүүх хурал хийхгүйгээр урьдчилан тохиролцож шийдвэрлэсэн авлига, албан тушаалын хэд, хэдэн хэрэг байлаа. Үүний нэг нь ждү-ийн хэрэгт холбогдсон ххаахү-ийн сайд б.батзориг нарын хэрэг. шүүхээс авлигын энэ том хэргийг хялбаршуулсан журмаар шийдье гэсэн ч прокурор эсэргүүцсэнээр хэрэг буцаад байна. ер нь энэ хялбаршуулсан журам гэдэг нь хэр зөв хуулийн зохицуулалт вэ?

-Гэмт хэрэг илрүүлнэ гэдэг маш их хүч, хөрөнгө, ухаан зарж хийгддэг ажил. Нэгэнт үйлдсэн гэмт хэргээ хүлээсэн, бусад нотлох баримтаар тогтоогдож байвал нөхцөл байдлыг гарцаагүй нотлох баримтаар нотлох гэж нэмэлт ажиллагаа хийхгүйн тулд улс орнууд хялбаршуулсан журмаар хэрэг шийдвэрлэдэг жишигтэй. Манайх ч тийм. Нийт гэмт хэргийн 80 орчим хувь нь ил үйлдэгдэж, гэм буруугаа хүлээн зөвшөөрдөг. Ингэснээрээ зардал хэмнэгдэнэ. Энэ зардал, хүн хүчийг хүнд ноцтой, зохион байгуулалттай гэмт хэрэг, бас авлигын гэмт хэргийг илрүүлэх, хулгайлагдсан хөрөнгийг зарцуулахад ашиглах зорилготой. Манай хуучин тогтолцоо үүнийг удаан хэвшүүлж байна.

Хялбаршуулсан журмаар хэрэг шийдэх эсэх нь прокурорын бүрэн эрхийн асуудал. Тэр гэмт хэргийг илрүүлэхэд ямар их хүч хөдөлмөр зарсан, нотлох баримт байсаар атал хэргээ хүлээхгүй ихээхэн зардал гарсан тохиолдолд прокурор мөрдөгчтэй зөвлөлдөөд хялбаршуулсан журмаар шийдэхгүй гэх эрх хуулиар нээлттэй. Хялбаршуулсан журмаар хэргээ шийдүүлснээр цаг хожих, өөр гэмт хэргийг нуун дарагдуулах зэрэг олон хүчин зүйлийг бас тооцоолно. Прокурорыг энэ тохиолдолд буруутгах ямар ч эрх зүйн үндэс байхгүй.

-Хамгийн сүүлд хэдхэн хоногийн өмнө эмдег-ын дарга асан ч.алтанхуяг нарын авлига албан тушаалын томоохон хэргийг хялбаршуулсан журмаар шийдэж торгуулийн ял оноолоо. нөгөө л хөөн хэлэлцэх хугацааны бас нэг хувилбар болчихов уу гэж хардах хүмүүс байна?

-Хэргийн процессыг мэдэхгүй болохоор хэлэлцэхэд хэцүү байна.

Хуульч Ч.Өнөрбаяр өчигдөр “Өдрийн сонин”-ы Асуух эрхийн танхимд мэдээлэл хийлээ. Тэрээр мэдээллийнхээ үеэр “Засгийн газар огцрох эрх зүйн үндэслэл нэгэнт бий болсон. Энэ үндэслэл нь Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөд бий. Үндсэн хуулийн энэ хийдлийг Ерөнхий сайд, УИХ-ын дарга нар хүлээн зөвшөөрч эхэлсэн. Тодруулбал, шинэ Үндсэн хуульд Засгийн газартай холбоотой заалтыг ирэх тавдугаар сарын 25-ны өдрөөс эхлэн дагаж мөрдөх юм. Гэтэл тэд УИХ болон Засгийн газрынхаа хуулийн шинэчилсэн найруулгыг долдугаар сарын 1-нээс мөрдөнө гэж заль хэрэглэх гэж байна” гэсэн юм. Мэдээллийн дараа түүнтэй ярилцлаа.

-Та энэ асуудлыг хэдийнээс хөндөж эхлэв. Эрх баригчдын хувьд хуулийн хайчинд орно гэдгээ анзаараагүй байсан хэрэг үү?

-Үндсэн хууль судлаачийн хувьд би энэ асуудлаар эртнээс дуугарч эхэлсэн. Нэгдүгээр сарын 13-нд Үндсэн хуулиар илтгэл тавьж байхдаа ч зарим асуудлыг хөндөж байсан. Тун удахгүй хаврын чуулган эхэлнэ. Энэ асуудлыг сануулж хэлэхгүй бол болохгүй нөхцөл байдал үүсчихлээ. Чуулганы хуралдаан эхэлмэгц Ерөнхий сайд нэг гэрийн даалгавар шалгуулах ёстой. Тэрээр нэгдүгээр сарын 9-ний өдөр баталсан Улсын Их хурлын тогтоолын дагуу Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөд нийцүүлэн холбогдох хуулийн төслүүдийг боловсруулж, УИХ-д өргөн барих ажлыг зохион байгуулах ёстой. Энэ гэрийн даалгаврыг Ерөнхий сайд шалгуулах учиртай юм. Түүнийг нь УИХ нэн дариу хэлэлцэж, Үндсэн хуульд нийцүүлэх арга хэмжээг авах ёстой. Ингээд тавдугаар сарын 25-ны дотор Засгийн газар Үндсэн хуульд бүх хуулиа нийцүүлээд, шинэ Засгийн газар Үндсэн хуулийн дагуу ажиллана. Ингэж байж Монгол Улс зөв зарчмаар явна. Үндсэн хуулийн үзэл санаа үндсэн утгаараа хэрэгжиж эхэлнэ.

-Төрийн байгуулалтын байнгын хорооны дарга С.Бямбацогт Засгийн газар огцрох нөхцөл үүсэхгүй гэх байр суурийг илэрхийлсэн байсан.

-Засгийн газрын тухай хуулиа өөрчилж, түүний дагаж мөрдөх хугацааг долдугаар сарын 1-н гээд заачих юм бол одоогийн Засгийн газар огцрохгүй гээд байгаа юм. Уучлаарай, тийм зүйл байхгүй. Үндсэн хууль дээр миний яриад байгаа зүйлүүдийг тавдугаар сарын 25-наас мөрдөнө гээд тов тодорхой биччихсэн байна шүү дээ.

-Зарим хуульчид Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг дагаж мөрдөхөд шилжих журмын тухай хуулиар Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөд орсон Засгийн газартай холбоотой заалтыг долдугаар сарын 1-нээс эхлэн мөрдөнө гэж тайлбарлаж байна л даа.

-Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг дагаж мөрдөхөд шилжих журмын тухай хууль нь дагаж гарах хуулиудыг Үндсэн хуульд нийцүүлэх тухай ойлголт. Засгийн газар байгуулагдах асуудал Үндсэн хуульд өөр дээр нь байдаг юм шүү дээ. УИХ, Засгийн газар, Ерөнхийлөгч гэдэг нь Үндсэн хуулийн байгууллага. Энэ нь Ашигт малтмалын газар, бусад яам, агентлаг биш. Ерөнхийлөгчөө ард түмнээс сонгоно гээд Үндсэн хууль дээр заачихсан байгаа биз дээ. УИХ-ын гишүүдийг ард түмэн сонгоно гэж мөн л Үндсэн хуульд бий. Түүнтэй адил Монгол Улсын Засгийн газар Ерөнхий сайд, гишүүдээс бүрдэнэ, түүний дөрвөөс доошгүй нь УИХ-ын гишүүний албан тушаалыг хавсран гүйцэтгэж болно, Засгийн газрын гишүүдийг Ерөнхий сайд УИХ, Ерөнхийлөгчид танилцуулснаар өөрөө томилж чөлөөлнө гээд Үндсэн хууль дээр заачихсан. Энэ нь Засгийн газрын тухай хуульд байгаа юм биш.

Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг дагаж мөрдөхөд шилжих журмын тухай хууль нь Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөд бусад хуулийг нийцүүлэх гээд байгаа болохоос биш Үндсэн хууль дээр бичигдсэн зүйлд хамаагүй. Үндсэн хууль дээр бичсэн заалтуудыг тавдугаар сарын 25-ны өдрөөс мөрдөнө. Анхнаасаа л эрх баригчид энэ өдрийг сонгох ёсгүй байсан юм. Тэд зурхай харж сонгосон шүү дээ. Төрийн ажлыг зурхай харж хийдэг юм уу. Яагаад Үндсэн хуулийн хайчинд Засгийн газар орчих тухай урьдчилж харсангүй вэ.

Нэг зүйлийг онцлоход, Үндсэн хуулийн дэд ажлын хэсэгт ажилласан манай Их сургуулийн судлаачдын тархийг эрх баригчид хангалттай ашигласан. Тэд маш их мэргэжлийн арга зүйн туслалцаа үзүүлсэн. Одоо тэр хүмүүсийг улс төрийн бороохой болгох хэрэггүй. Тэр хүмүүс хийдгээ хийсэн. Улсын Их хурлын Тамгын газрын албан хаагчид ч өдөр, шөнөгүй зүтгэсэн. Тэд ч буруугүй. Эцсийн шийдвэрийг гаргасан хүмүүс нь улстөрчид, дарга нар шүү дээ. Тийм байж асуудал гармагц хаяж алга болон, нэг судлаачийг турхирч, Тамгын газар луугаа бурууг чихдэг байж болохгүй л дээ. Би үүнтэй хэзээ ч санал нийлэхгүй. Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг хийчихлээ гэж баярлан бал сараа тэмдэглэж, найр хийгээд байсан УИХ-ын дарга энэ асуудлыг яагаад ярихгүй байгаа юм. Одоо Ерөнхий сайд хэн байхаас үл шалтгаалж Үндсэн хуулийг хууль номын дагуу хэрэгжүүлэх асуудлыг нэхэх хэрэгтэй байна.

-Таны хэлсэнчлэн Үндсэн хууль хэрэгжээд эхэлбэл одоогийн Засгийн газарт нэлээдгүй өөрчлөлт орж таарна байх, тийм үү?

-Ганц зүйлийг онцлоход одоо Засгийн газраа байгуулаад Үндсэн хуульд нийцүүлэх хангалттай хугацаа бий. Эрх баригчид УИХ-д 63 гишүүнтэй. 39-өөс дээш гишүүнтэйгээр л Засгийн газраа байгуулах боломжтой шүү дээ. Тэд Засгийн газраа хангалттай байгуулж чадна. Айгаад байх зүйл огт байхгүй. Ингэснээр хамгийн гол нь зөв жишиг тогтоно. Одоо бид Үндсэн хуулийнхаа дээгүүр давж алхаж, буруу жишиг тогтоовол ирээдүйд хэн нэгэн эрхтэн дархтан гарч ирээд дураараа авирлаж, нулимаад байвал яах юм. Түүний төлөөсийг хэн төлөх юм. Монгол Улс хувь заяагаараа төлөх хэрэг үү. Монгол Улсын ардчилал, тусгаар тогтнолын баталгаа бол ардчилсан Үндсэн хууль юм. Үндсэн хуулийг дээдлэх гэж төр засаг байдаг юм.

Үндсэн хуулийн нэгдүгээр зүйлийн хоёрт “Хууль дээдлэх нь төрийн үйл ажиллагааны үндсэн зарчим мөн” гэсэн заалт бий. Б.Чимид багш ч үүнийг ярьдаг байсан. Тэрээр “Үндсэн хуулийг өдөр тутам сахиулж хамгаалах үүрэг УИХ-д бий. Зөрчигдсөн тохиолдолд түүнийг сэргээн тогтоож хамгаалах үүрэг нь Үндсэн хуулийн Цэцэд байдаг юм” гэж хэлсэн байдаг.

-Энэ асуудал даамжирвал та Цэцэд хандах уу?

-Хэрвээ энэ асуудлыг УИХ авч хэлэлцэхгүй, Үндсэн хуулиа нулимж, дээдлэхгүй байх юм бол ганц би ч биш, олон арван хуульчид Цэцэд хандана байх гэж бодож байна. Дээрээс нь энэ асуудал Монголын түүхэнд үлдэнэ. Албан тушаал мөнх биш ч энэ хийсэн үйлдэл тань 40, 50 жил яригдана. Би Монгол төрийн санах ойд, түүхэнд зөв жишиг үлдээсэй л гэж хүсч байна. Гаргаж буй шийдвэр, хэлж буй үгээрээ, авч хэрэгжүүлж байгаа арга хэмжээгээрээ, батлуулах гэж байгаа хуулиараа яагаад зөвийг үлгэрлэж болдоггүй юм бэ. Бид улс төрийн ууган хүчин, сайныг үлгэрлэдэг гэж эрх баригчид ярьдаг. Тэгвэл түүнийгээ харуул л даа. Үг үйлдэл нийцэх ёстой биз дээ.

-Та Монгол Улсын Ерөнхийлөгч асан Ц.Элбэгдоржийн зөвлөхөөр ажиллаж байсан. Энэ цаг үед түүнийг Монголын дайсан байсан мэтээр ярьж байна л даа. Та юу хэлэх вэ?

-Тэр хүнд өөрийн гэсэн үнэт зүйл зарчим бий. Тэр хүнд Монголоо гэсэн сэтгэл байдаг. Түүнийг нь би хамтарч ажиллаж байх үедээ олон зүйл дээр харсан. Би тэр талаас нь л хардаг. Бид хоёрыг ойлголцуулдаг цэг бол үнэт зүйл, зарчим. Монголын ардчиллыг авч явах зарчим, энэ улсыг хуулиар дамжуулж засаглах тухай ойлголт зэрэг дээр итгэл үнэмшилтэй хандсан учраас би тэр хүнтэй хамтарч ажилласан гэж боддог. Тэр хүн ч гэсэн намайг тийм итгэл үнэмшилтэй учраас зөвлөхөөрөө авч ажиллуулсан байх. Яахав үүл, сүүдэр хэзээ нэг өдөр арилна. Уул том байх тусам сүүдэр нь төдий чинээ том байдаг юм. Их ажил хийсэн хүн учраас сүүдэр нь том байгаа юм. Хүмүүс сүүдрийг нь харж байж болно. Алс хэтдээ уулын оройг харах үе ирдэг юм л даа.

Монгол Улсын гавьяат жүжигчин, СУИС-ийн багш Лувсангомбын Чаминчулуунтай ярилцлаа.

-Инээдмийн баярын өдөр тохиож байна. Дөрөвдүгээр сарын тоглолт, ярилцлагууд тань хуучны олон сайхан дурсамжийг сэргээдэг байх?

-Дөрөвдүгээр сарын нэгэн гэдэг хүмүүсийг инээлгэж баясгаж, сайн сайхныг бэлэглэхийн тулд ажиллах хариуцлагатай өдөр минь. Харин хүмүүс энэ өдөр инээх гэж ирдэг учраас миний хувьд шалгуурын өдөр. Өөрөөр хэлбэл, чи өнгөрсөн жилийн дөрөвдүгээр сарын 1-нд ямар байсан, өдгөө ямар байна гэж өөрийгөө шалгадаг. Инээх үү, уйлах уу гэж хүнээс асуувал мэдээж инээе л гэнэ. Жишээ нь, туйлдаа хүрээд ядаргаанд орсон хүн эмч дээр орсон байгаа юм. Эмчид үзүүлтэл та үнэхээр ядаргааны туйлд хүрч. Та инээх хэрэгтэй, инээдмийн хөтөлбөрүүд үзэх хэрэгтэй. Та ерөөсөө инээдэггүй юм байна гэтэл нөгөөх нь “үгүй ээ тэр инээлгэх гээд явж байдаг хүн чинь би байхгүй юу” гэж хэлсэн гэдэг. Тэр хүн хүмүүсийг инээлгэхийн тулд тийм их энерги зарцуулаад ядаргаанд ортлоо явсан байгаа байхгүй юу. Бид нарын хувьд ч гэсэн яавал тэр агуулга, хэлбэрийн зөрчилдөөн, шүүмжлэл, хүмүүжлийн хувьд бүх юмыг илэрхийлэх гэдэг талаар тархи үргэлж гашилж явдаг даа.

Инээдэм гэдэг агуулга, хэлбэр хоёрын зөрчилдөөн. Үр нөлөөнд нь хүн эрүүл болдог, ухаардаг, хүмүүждэг. Энэ гурван үр нөлөөн дундаас инээдэм өөрөө үүсч, хүмүүс үлгэр жишээ авч байдаг. Хошин үзүүлбэр нийгмийн болж бүтэхгүй тэр идээ бээрийг дэлгэдэг. Дэлгэхдээ үйлдлээрээ, сэтгэлээрээ, үгээрээ хүргэнэ. Ер нь хүнийг уйлуулахад амархан. Яагаад гэхээр хүний сэтгэл дотор амьдралын бэрхшээлээс болж уянга уйтгар байнга явж байдаг.

-Хошин урлагийн театр 1991 онд байгуулагдсан. Энэхүү театрыг байгуулалцсан хүмүүсийн нэг нь яах аргагүй та. “Монголын нэг өдөр” гэх сайхан хөтөлбөрийг анх бэлтгэж байсан санагдаж байна?

-Манай Б.Батзаяа, Б.Туяа, Д.Жагдаг, Д.Сосорбарам бид хэд хошин урлагийн театр байгуулагдахад гол үүргийг гүйцэтгэж байлаа. Ардчилал дөнгөж гарч ирж, нийгмийн оргоо бусгаа янз бүрийн асуудлыг дэлгэж тавихад чөлөөтэй болсон үе байсан. Бид тэр бүгдийг үзүүлж байсан ч нэг том алдсан алдаа бий. 1991 оноос хойш Монголын ард түмэн эрх чөлөөгөө эдэлсэн боловч үүргээ биелүүлж чадаагүй. Чөлөөтэй байх ёстой гээд хариуцлагаа мартчихсан. Эндээс л гучин жил үргэлжилсэн алдаа гарч түүх болон үлджээ. Өнөөдөр бид ийм байдалд байгаад би жаахан харамсдаг юм.

-Та “Азтай бадарчин” тэмцээнээс олон ч шагнал хүртсэн. Энэ тэмцээн нэлээн өрсөлдөөнтэй болдог байсан даа?

-Тэгэлгүй яахав. Ганцаарчилсан үзүүлбэрт нь жил алгасалгүй орж байлаа. Анхны “Азтай бадарчин” шагналыг Б.Батзаяа, дараагийнхыг би авч байв. Ганцаарчилсан үзүүлбэрийнхээ зохиолыг дандаа өөрөө бичиж орно. Бичиж байсан бүх өгүүллэгүүдээ цуглуулаад энэ жил “Инээдмийн ертөнц” гээд ном болгосон. Манай нэг нэртэй зохиолч тухайн үед намайг “Чаминчулуун цоорчээ” гэж хэлж байсан. Тэгэхээр нь би уур хүрээд “цоороод байхдаа яадаг юм” гэсэн “цоороод л бичсэн байгаа биз дээ чи” гээд инээж билээ. Тэр зохиолч намайг хошигнож шоолж биш, дүгнэж хэлснийг одоо л ойлгож байна даа. Бичиж байсан арга барил маань уран бүтээлийг минь өсч хөгжихөд ихээхэн түлхэц болж байсан байгаа юм. Хүний уйлж байгааг хүртэл инээдэм болгож, илэрхийлнэ гэдэг ухаан шүү. Ер нь бидний ажил бол ухааны ажил.

-Та хошин урлагийн өмнөх жүжигчдийн талаар дурсахгүй юу. “Элдэв зураг”-ийн Л.Жанчивдорж, Г.Дашхүү, алиалагч Д.Батсүх гээд олон сайхан аваргууд байлаа шүү дээ?

-Намайг дөнгөж гарч ирээд нахиалаад зулзагалж байх үед Г.Дашхүү, Л.Жанчивдорж гээд луугарууд од болж байлаа. Агуу авьяастай, гүйлгээ хурдтай тийм жүжигчид байсан. “Бэрсүүт жүрж” кинонд бид нар хамтдаа тоглож байсан. Жанчив бид хоёр бүр эхнэр нөхөр болж тоглосон. Одоо шавь нар маань сайхан кинонууд хийж байна. Намайг ир, үз л гэдэг. Заримд нь очоод жаахан сэтгэл эмзэглээд байдаг. Их өнгөцхөн яваад байхаар их сонин санагддаг. Аливаа бүтээлд ерөөс хүний сэтгэл үлдэх ёстой байдаг юм. Алмааз шиг гэрэлтэх хэрэгтэй.

-Та улс төрийн хошин шог сонирхдог. Энэ жилийн сонгуулийн пи-ар саяхнаас эхэллээ?

-Худлаа ярихад нь итгэж байгаа бид тэнэг, инээдэмтэй болж таарч байна л даа. Тэгэхээр нөгөө агуулга, хэлбэр зөрчилдөөд эхэлж байгаа биз. Дээр үед надаас нэг сэтгүүлч “Чаминчулуун гуай хойд нас гэж байдаг уу, та итгэдэг үү” гэхэд нь “Мэдэхгүй, тийшээ явсан хүмүүсээс энд хачин сайхан байна хүрээд ир гэж дуудаагүй. Өөрөө очиж байж л мэднэ дээ” гэсэн. Энэ удаагийн сонгууль яг үүнтэй ижил.

-Аливаа зүйлийг чин сэтгэлээсээ хийж чаддаггүй хүн зорьсондоо хүрч чаддаггүй шүү дээ. Ер нь дээхнэ үеийн хошин урлагийнхан одоо үеийн залуусын дунд их ялгаа бий байх?

-Хошин урлагийн жүжигчид маань маш авьяастай. Хүн бүр хошин жүжигчин хийж чадахгүй. Дуулна, бүжиглэнэ, жүжиглэнэ, уйлуулна, инээлгэнэ гээд бүгдийг хийнэ. Зарим нэртэй мөртэй жүжигчид “би чадахгүй” гэж хошин урлагаас эмээдэг. Хошин урлаг их эмзэглэлтэй хүнд төрөл. Одоо бол хэн дуртай нь л хийгээд байна л даа. Үгүй шүү, энэ чинь өөр юм. Хошин урлагийг утсан дээр тогтвороо олж явдаг циркийн жүжигчинтэй зүйрлэдэг. Нэг тал руу далбийчихвал уянгын драм болчихдог. Нөгөө тал руу хэлбийчихвэл алиа салбадай болно. Тийм учраас тэрний алтан дунджийг барьж явдаг ухаантай, уртай байх хэрэгтэй. Хошин урлагийн жүжигчид маань илүү хөгжөөсэй гэж боддог. Энд хэлний асуудал байгаа. Манай жүжигчдэд дэлхийн түвшинд гарах чадал бий.

-Станд ап комеди хөгжөөд хошин урлаг жийгдэж байна уу гэж харагдах юм?

-Хошин урлаг өөрийн байр суурийг алдаж болохгүй. Хошин урлаг бол үйлдлийн, үгийн, хөдлөлийн инээд. Харин станд ап комеди бол хүний зүрх сэтгэл рүү нэг их гүн ордоггүй. Бид энэ сууриа л бат авч үлдэх хэрэгтэй. Бидний өдий зэрэгтэй сайн сайхан яваад байгаагийн учир нь, бид Зөвлөлтийн сонгодог сургалтаар олон жил суралцсан. Хэрвээ бид дорно дахины юмуу Азийн тал руу байсан бол өнөөдөр ийм боловсролтой байх уу гэдэг асуулт болж үлдэж байна. Сониноос би шавь нартайгаа нийлээд дөрөвдүгээр сарын 1-нд Монголын уран уншигчдын холбоог байгуулж байна. Бид сургалт, тоглолт, эрдэм шинжилгээ судалгааны үйл ажиллагаа явуулна.

-Таны хань нэг ойтой хүүгээ авч үлдээд таныг сургуульд явуулсан гэдэг. Сайхан түүх шүү?

-Би ханийгаа маш их хүндэлж явдаг даа. Миний том хүүг нэг настай байхад нь авч үлдээд намайг Зөвлөлтөд таван жил сургасан. Нэг настай хүүхдээ авч үлдээд эхнэрээ сургадаг хүн ховор байх. Хэрвээ хань минь байгаагүй бол Чаминчулуун өдий зэрэгтэй явж байх уу үгүй юү. Ханийнхаа ачаар боловсрол эзэмшиж ард түмнийхээ хайртай жүжигчин болсон учраас ханиараа их бахархаж явдаг. Өнгөрсөн жил хань минь өвдөөд сэтгэлээр их унасан. Амьдралд хэцүү бэрхийг туулах гэж мэрийж л явна. Ханийнхаа эмчилгээний зардалд нь зориулж хандивын тоглолт зохион байгуулсан. Тухайн үед маш олон хүн утасдсан даа. Тэр битгий хэл бид хоёрыг өөрийнхөө ах эгч шиг, найз нөхөд шиг боддог үзэгчид зөндөө байдаг юм байна лээ шүү. Тэр үед л мэдэрсэн. Нэг эмэгтэй над руу утасдаад “За нөхөр нь яаж байна. Найз нь бүх насаараа хэвтэрт байгаа хүн. Чам руу гучин мянган төгрөг шилжүүлэх гэсэн юм. Хорин мянгыг нь чи очоод тоглолт үзсэн гэж бодоорой. Арван мянгыг нь хоёулаа нийлээд жаргал, зовлонгоо яриад хоол идсэн гэж бодоорой” гэж байна.(уйлав) Чи сүү аваад сүүтэй цай чанаад уучих гэж байна. За баярлалаа мөнгө ороод ирлээ гэсэн. Тэгээд удалгүй нөгөө бүсгүй над руу эргэж утасдаад “Би байна аа. Эд нар мөнгө хийчихсэн л гээд байна. Худлаа яриад байдаг байхгүй юу” гэж байна шүү. Тэгэхээр нь би “орчихсон байна аа баярлалаа гэсэн”. Тийм сайхан сэтгэлтэй хүмүүс олон. Би Монголын ард түмний зүгээр нэг хүндэлдэг уран бүтээлч биш, жинхэнэ сэтгэлд нь хоногшиж чадсан хайртай хүн нь юм байна гэдгээ мэдэрсэн. Одоо ханийгаа бүрэн эдгэнэ гэсэн бат итгэлтэй байгаа. Энэ бол Монголын ард түмний буян. Монголын ард түмэндээ чин сэтгэлээсээ манай гэр бүл талархаж байна. Бидэнд тусалсан хүн тоймгүй. Монголын ард түмний сэтгэл, итгэл агуу, Монголыг ард түмний алгаа тоссон буян агуу.

Нөхөр Л.Баярмагнай: Намайг хүнд өвчин тусаад Японд эмчлүүлэхээр явсан хойгуур хандивын тоглолт хийж, маш олон хүн үзсэн байсан. Олон олон уран бүтээлчид оролцсон. Одоогоор гамаа маш сайн барьж байгаа. Тавдугаар сард дахин эмнэлэгт үзүүлнэ. Энэ үед эхнэр, хүүхдүүд, ах дүү, найз нар, Монголын ард түмэн сэтгэл санаа болон эд хөрөнгийн дэмжлэг үзүүлсэн. Манай эхнэр лүү Увсын Малчин сумаас нэг малчин ярьсан гэж байгаа юм. Байна уу гэж байна. Байна хэн бэ гэсэн манай хүнийг “Эгч мөн үү” гэнэ тэгээд “Би зурагтаар харлаа. Аймаар юм болжээ. Эгч ээ, дүү нь арван мянган төгрөг явууллаа. Ахад өгөөрэй” гэсэн байгаа юм. Тийм сайхан сэтгэлтэй. Энэ бүхний хариуд би үгээ хэлж амжаагүй. Энэ завшааныг ашиглаад Монголын ард түмэндээ чин сэтгэлээсээ баярлалаа гэдгээ хэлье.

С.ЛХАМСҮРЭН