Month: April 2020

Хуульч, хууль зүйн ухааны доктор Б.Гүнбилэгтэй ярилцлаа.

---

-Таныг МАН-аас нэр дэвшихгүй болсон гэх юм. Та намаасаа гарчихсан хэрэг үү. Яг юу нөлөөлөв?

-Намаасаа мандат авах гэж бараг нугарах нь холгүй юм боллоо. намын дарга нараасаа добро авах гэж их хичээсэн боловч, одоогийн нөхцөл байдалд дэмжлэг авахгүй юм байна гэдгээ мэдэрлээ. Заримдаа өөрөө өөрөөсөө ичээд юу ч хүлээгээд байгаа юм гэж бодсон. аймгийн намын хурал ч уг нь болоогүй байгаа.

Намын Бага хурал дараа нь болно. ингээд бодсоны эцэст өөртөө үнэнч үлдэхээр шийдлээ. Хүнд хэтэрхий их таалагдах гэж агаа, эгээ гээд байнга бөхөлзөөд байж чадахгүй юм байна. Би чинь өөрөө намын хатуу гишүүнчлэлийг халах тухай их яриад байгаа.

Энэ заваан улс төрөөс салахын тулд иргэдээ хашааны сэтгэлгээнээс гаргах ёстой. Өөрөө ман-аасаа дэвшиж гарчихаад намын хатуу гишүүнчлэлийг байхгүй болгоно гээд хууль санаачлаад ярихаар МАН-ын гишүүд маань хүлээж авах билүү гэж гайхаад. сүүлдээ ерөөсөө өөрөө хашааны сэтгэхүйгээс салаагүй байж, хашаагаа задална гээд ярихаар итгэл үнэмшилгүй юм байна гэж бодож, намаас гарахаар шийдсэн. уг нь өнөөгийн нөхцөл байдалд би хувь хүнийхээ хувьд ман-д байвал надад амар байхаар байгаа юм. булган аймаг бол улаанаараа алдартай газар шүү дээ. Гэлээ ч хамгийн бартаатай замаар явахаар болж байх шиг байна.

-Тэгэхээр та Булган аймагт бие даан нэр дэвшинэ гэсэн үг үү?

-Бие даахгүй. Бие даагаад гарчихлаа гэхэд дараагийн дөрвөн жил юу хийхэв. Ганц нэгээрээ ярьсаар бие даагч гишүүд дөрвөн жил эморно гэдэг билүү, тийм юм болоод өнгөрдөг зохицуулалттай улс шүү дээ. Өөрөөр хэлбэл, бие дааж гараад ажил хийх, санаачилсан хууль нь амжилттай батлагдах боломж үнэндээ бодит байдал дээр тааруу.

Хавчигдаад дуусдаг. Олон бие даагч гарвал бүр тэгээд шуудайнд хийсэн үхрийн эвэр шиг юм болно. Тиймээс намын хатуу гишүүнчлэлийг хална гэж зорьж байгаа нам, эвслээс нэр дэвших бодолтой байна.

-Ямар нам, эвслээс нэр дэвшихээр шийдсэн бэ?

-Зөв хүн эвсэл.

-Энэ удаагийн сонгуулийн тогтолцоо жижиг нам, бие даагчдад ээлгүй гэгддэг. Та намаасаа дэвшвэл илүү боломжтой байсан юм биш үү?

-Мэдээж. Гэхдээ үзэл бодлын, хуулийн талаарх ойлголтын хувьд зөрүү гарчихаад байна. Одоо сонгогчдын боловсролд ээлтэй боломжтой үе гарчихаад байна. нөгөө мөнгө, өнгө харж Үндсэн хуулиар олгогдсон төрийн эрх барих эрхээ иргэд, тэр дундаа булганчууд маань худалдахгүй байх гэж бат итгэж байна.

Хүн ам ойролцоо, хотоос алслагдсан байдал ижил Хэнтий яагаад Булганаас илүү төсөвтэй байгаад байгаа юм бэ. Тэгш байдал, эдийн засгийн эрх чөлөө, хүний эрхийг хангах эдийн засгийн баталгаа яагаад өөр өөрөөр эдлэгдээд байгаа юм бэ гэдгийг Булганчууд ойлгох цаг нь болсон. Монгол хүн бүр тэгш эрхтэй гэдгийг одоо ярих цаг болсон. Улсын тусгаар тогтнол алдагдах гээд байгаа шалтгаан нь бидний өнгөрсөн 20 жилийн иргэдийн сонголтоос болсон шүү гэдгийг нүдээ нээж харах цаг болсон. Нүдээ нээгээч ээ, хашаанаасаа гараачээ гэж хүмүүст тайлбарлана, ярина.

-МАН УИХ-ын тойрогт хийх судалгаанд багтах гишүүдээсээ 50 сая төгрөг авсан гэх жагсаалт гарчээ. Сонгууль бүрт ийм маягаар судалгаа явуулдаг, мөнгө тушаагаагүй бол судалгаанд хамруулдаггүй гэж зарим гишүүд нь шүүмжилсэн байна лээ. Таны нэр ч тэрхүү судалгаанд багтсан байсан…

-Би МАН-аас албан ёсоор гарчихсан шүү дээ. Лав намайг гишүүн байх хугацаанд МАН надаас 50 сая төгрөг нэхээгүй.

-Угтаа МАН-ын дарга энэ удаагийн сонгуулийг мөнгөгүй хийнэ гэж байгаа. Сөрөг хүчин МАН төсвийн мөнгөнөөс сонгуулийн санхүүжилтээ бүрдүүлчихээд ингэж байна, мөнгөгүй сонгууль хийх боломжгүй гэх байр суурийг илэрхийлж байгаа. Та үүнд юу хэлэх вэ?

-Ер нь сонгууль тодорхой хэмжээний зардалтай болдог нь тодорхой. АН-ынхан 100 сая төгрөг гэсэн гээд шуугиад байгаа. Би нэг юм бодоод байдаг юм. Энэ том намууд ямар мөнгөөрөө сум болгонд байшин бариад, намын хороодоо болон төв намын ажилтнуудаа цалинжуулаад байдаг юм бол. Үүнийгээ гишүүддээ, олон нийтэд дэлгэх ёстой. Тэр 100 саяараа тэдгээрийгээ санхүүжүүлдэг бол одоо яахав дээ. Гэхдээ энэ нь хуулийн дагуу юу гэдэг нь өөр асуудал. Энэ том намууд өөрсдийн генсекүүдээ бүгдийг нь гэмт хэрэгтэн болгоод байдаг юм биш байгаа гэж бас хардаад байдаг юм. Улс төрийн намын санхүүжилтийн тухай хуулийг нарийвчилж гаргах нь маш чухал.МАН-ын тухайд мэдэх юм алга. Би эртээд орсон чинь зарим хүмүүс надаас хальт зугтаад байгаа юм шиг мэдрэмж төрсөн. Бодоод байсан чинь Ц.Нямдорж, Х.Нямбаатар хоёрыг УИХ-д нэр дэвшүүлж болохгүй гэж мэдэгдэл хийж, МАН-ын хяналтын ерөнхий хороонд өгсөнтэй холбоотой юм билээ (инээв).

-Та сонгуулийн санхүүжилтээ бүрдүүлэхийн тулд орон сууцаа зарсан юм уу. Санхүүжилтэд тань хэр нэмэр болно гэж үзэж байгаа вэ?

-Бүр сониноор энийгээ ярих юмуу (инээв). Өнгөрсөн хорин жилд эхнэр бид хоёр зогсоо, зайгүй, зогсолтгүй ажиллалаа. Гадаадад аяга угаалаа, зөөгч хийлээ, будагчин хийлээ, арьсны үйлдвэрт ажиллалаа. Мэргэжлээрээ Монголдоо ч, гадаадад ч ажиллаж үзлээ. Эхнэр бол бүр гадаадад уран зураг зардаг ажил олон жил хийсэн. Монголдоо дандаа олон улсын байгууллагуудад ажиллаж. Үүний хүчинд бид хоёр амьдрах тавлаг орон сууцтай. Зуслантай, унаатай л явна. Бас хашаа байшинтай, найзуудтайгаа нийлж барьсан адууны жүчээтэй. Баяны дэргэд цэх, боломжгүйн дэргэд даруу явж ирлээ. Үнэндээ бид хаа ч амьдарна. Бид хоёр хоёулаа айлын багууд, арван жилийн нэгдүгээр ангиас хойш 32 жил хамт явна. Хоёулаа голомтоо авч явна. Тэгэхээр аав, ээж маань бас тус бүртээ байртай, тус бүртээ зуслантай. Тэгсэн хэрнээ хотоос гараад хадам ээжтэйгээ, хотод аав ээжтэйгээ амьдардаг. Угаасаа цөөн хүүхэдтэй айлын хүүхдүүд ээж, аавтайгаа амьдрахгүй бол нас өндөр болоод ирэхээр болдоггүй юм байна. Би ганц эгчтэй. Манай хүргэнийх маниасаа илүү. Хаалга зардаг юм. Эхнэр маань хувь заяаны эрхээр айлын ганц болчихсон. Бас жижиг ч гэсэн өөрсдөө амьдардаггүй илүү байр байгаад байдаг. Тэгээд би сонгуульд үзэх үү, байх уу, зардал өндөр, Булганд маань МАН-ын дарга нар боломж олгохгүй юм байна гэсэн чинь манай хүн “Одоо үзээч, наад мангарууд чинь энэ улсыг дуусгалаа шүү дээ” гэхгүй юу. За ёстой долоон булчирхайгаа тоочлоо шүү. Эхнээсээ ил тод биз. Тэгээд нэг байраа зарж байгаа юм. Сонгуулийн зардал үнэхээр өндөр юм байна. Бусад хүнийг хандив өгөөч ээ гэхээсээ өмнө өөрөө ядаж хэдэн төгрөг босгоно биз дээ. Хүний их мөнгөөр сонгуульд өрсөлдвөл дараа нь барьцаалагдчихна.

-СЕХ-оос нэг нэр дэвшигч сонгуульд 400-750 сая төгрөг зарцуулна гэж мэдэгдсэн. Энэ хэмжээний санхүүжилтийг та өөрөөсөө гаргана гэсэн үг үү?

-Үгүй үгүй. Хамгийн бага мөнгөөр яаж сонгууль хийх вэ гэж бодож байна. Булганд үзэх баячуудтай яаж өрсөлдөх юм бэ. Коронатай үед, бас мөнгөө хэмнэх үүднээс нэг суманд 22 хоногийн турш биш, ердөө 3,4 өдөр л ажиллая гэж манай найзууд яриад байгаа. Сонин, сэтгүүлээ тийм зузаан биш, бүгдийг хоёр дахин бага хуудастай хийе гэж бодож байна.Ер нь коронатай үед сонгууль хийж байгаа бол нэгдсэн журмаар материал тараах боломжийг төр бүрдүүлбэл таарна. Бас найз нөхөд дэмжиж мөнгө өгвөл мөнгөөр чинь ийм юм авлаа шүү найзаа гээд зургийг нь аваад тавиад явъя. Багаараа цуйвандсан ч зургийг нь аваад “Найзаа энэ занзгар цуйванг чиний мөнгөөр идэж байгаа шүү” гээд л. Анхнаасаа бүх зүйл ил тод, амар. Том том баячууд хэдэн зуун ухуулагч аваад, гоё зузаан сонин сэтгүүлээ тараана биз. Хамгийн бага мөнгөөр, ямар нэгэн барьцаанд орохгүйгээр, яаж сонгуульд оролцож болдгийг харуулна гэж бодож байгаа. За ёстой үнэнээсээ хамаг юмаа ярьчихлаа.

-Танд орон сууцаа заран байж улс төрд орох ямар зорилго байна вэ?

-Энэ улс чинь өрийн ангал руугаа унаад, тэр Булган маань хоцрогдлын туйл руугаа живээд дахиад дөрвөн жил болох гэж үү. Надаас нэг өөдгүй зүйл гарахгүй дээ. Айраг их уулаа л гэж магад. Хууль л яриад зөрүүдлээд, ойлгохгүй хүмүүсийн дургүйг хүргээд байж мэднэ. Аав маань амьдралынхаа идэр 20 жилд төрийн өндөр албан тушаал хашсан. Ээж маань бас л улс төрийн тогоонд чанагдаж, МАН-ын төв хорооноос тэтгэвэртээ гарсан. “Гэргий”, “Сэтгэлийн булаг”, “Хан шувуу”, “Талын монгол айл” гээд ард түмний дунд түгсэн дууны шүлгийг бичсэн хуульч, сэтгүүлч хүн. Ямар ч баяны дэргэд миний ээж, аав хоёр дээр түрүүлж ирж хүмүүс гар барьдаг юм. Насны эцэст хөрөнгөтэй нь биш, хүндтэй нь яаж нүүр бардам амьдардгийг би харж байна шүү дээ. Хадам аав маань МОНЭЛ гэдэг зурагтыг анх Монголд угсарсан электроникийн том эрдэмтэн, гавьяат байлаа. Хадам ээж насаараа хүүхдийн эмч хийсэн хүн бий. Эд нар шигээ насыг элээхэд бидэнд юу дутахав, бүх юм бэлэн байна. Улсын тусгаар тогтнолын төлөө одоо биш бол хэзээ ч биш.

Аймгийн алдарт уяач Т.Төрбаттай ярилцлаа.

---

-Нар, ногоо наашилж байгаа энэ цаг дор алийн болгон өвчин, вирус ярьж суух вэ. Наадам, уралдаан юу болж байгаа талаар морины залуу зүтгэлтэн тантай хөөрөлдөе гэж бодсон юм?

-Тэр болно оо. Миний хувьд хэдүйгээр Монголын морин спорт, уяачдын холбооны Удирдах зөвлөл буюу Тэргүүлэгчийн сонгуульт ажилтай ч энэ удаад таньтай тухайн байгууллагыг төлөөлж биш, хувь хүний буюу уяач Төрбатын үзэл бодол, өрнөсөн зарим нэг үйл явдлын тухай ярилцмаар байна.

-ММСУХолбоо шинэ зохион байгуулалтад ороод жил гаруй болж байх хугацаанд та удирдлагын багт нь ажиллалаа. Хувьдаа ажлаа хэрхэн дүгнэж байна?

-Тус холбоо өнгөрсөн нэг жил гарангийн хугацаанд хурдан морины уралдаанууд ба хүүхэд хамгаалал, гадаад харилцааны талаар багагүй зүйлийг амжууллаа. Зорилго, зорилтынхоо дагуу хожмын төлөвлөсөн ажлуудынхаа ерөнхий чиг, баримжааг тодорхойлох, хандлагыг хэвшүүлэх гэж оролдсон олон шийдвэрийг хэрэгжүүлж ажилласан байдаг. Мөн нийгмийн хариуцлагын, хүмүүнлэгийн болоод онцгой нөхцөл байдал үүссэн гэх мэт олон арга хэмжээнд шууд хандив өргөж оролцлоо. Уяачдын эв нэгдэл, зохион байгуулалтыг тодорхой хэмжээгээр харуулсан арга хэмжээнүүд болсон байх.

Мөн нэр бүхий хуулийн төсөл боловсруулах, холбогдох хуулийн хэрэгжилтийн хүрээн дэх журам боловсруулах ажлын хэсгүүдэд орж ажилласан. Хаврын морин уралдааны талаар холбогдох байгууллагатай нэгдсэн ойлголттой болох зэрэг олон асуудлуудад холбооныхоо эрх барих дээд байгууллага болох VII Их Хурлаас гарсан шийдвэрүүдийг хэрэгжүүлэх зарчмыг баримталж, байр сууриа илэрхийлж ажилласан даа. Энэ мэт өдөр тутмын ажлууд хэвийн явагдаж байгаа. Ер нь бол холбооны Ажлын албаны үүд зорьж очсон хэнд ч нээлттэй байгааг зориуд дурдъя.

Гэхдээ өнөөгийн нөхцөл байдал биднийг илүү хурдтай хөгжих, бодитой, тодорхой, хариуцлагатай үйл ажиллагаа явуулахыг “шаардсаар” л байгаа. Бидэнд илүү өргөн судалгаа хийлгэх, мэдээллийн сан бүрдүүлэх, нэгдсэн удирдлагаар хангах, хангуулах болон эргээд хүсэлт, асуулга тавьж уялдаатай ажилладаг маш тодорхой систем хэрэгтэй байна. Үүн дээр суурилж юмыг цааш хөгжүүлэх боломж бол хязгааргүй. Бид эхлээд ажил явуулах үндэс суурь, хамрах хүрээгээ зөв тодорхойлох ёстой. Одоо зөвхөн уралдаан дээр төвлөрч, соёлын өвөөр бамбай хийж ажил явагдахгүй ээ. Орчин үе биднээс өөр зүйлс нэхэж байгааг соргог ажиглаж, мэдрэмжтэй баймаар байна. Бидний үйл ажиллагаа цогц байх ёстой. Өмнөх Их Хурлаар уг нь энэ бүхний үндэс суурь болсон эрх зүйн акт буюу дүрмийнхээ шинэчилсэн найруулгыг баталсан. Гол нь Тэргүүлэгчид маань үүнийгээ ажил хэрэг болгож, бодлогын баримт бичгүүдийг баталж гаргамаар байгаа юм. Мэдээж өөрийн үндсэн эрхэлдэг ажлын хажуугаар олон нийтийн ажил хийх бол цаг зав гаргахаас эхлээд бэрхшээлтэй байдаг байж магадгүй. Гэхдээ эхлээд үүнийг тооцож олон нийтийн эрх ашгийн төлөө ажиллахаа нэг ёсондоо илэрхийлээд тус холбооны удирдах бүтцэд орсон гэж ойлгож байгаа.

-Ерөнхийдөө сэтгэл дундуур хандлага ярианаас чинь мэдрэгдэж байх чинь…?

-Холбооны дүрмийн дагуу Тэргүүлэгчдийн хурал улиралд нэгээс доошгүй удаа хуралдах ёстой. Энэ жилийн эхний улирлын хурал Сар шинийн өмнөхөн болсон. Улсын цолны болзол хангасан уяачдыг өргөн мэдүүлэх асуудал, мөн Гахай жилийн шилдгүүд, шилдэг салбар холбоод гэх мэт зүйлсийн талаар хэлэлцэж холбогдох шийдвэр гаргасан. Би энд тэр хурлаар яригдсан зүйлс, гарсан шийдвэрүүдийн талаар ярихгүй. Энэ бүгд дүрмийн хүрээнд явагдаж байгаа. Харин зарим Тэргүүлэгчид хэтэрхий хувийн байр сууринаас асуудалд ханддаг, эсхүл шууд хэн нэгнийг ч юмуу дагаж шийдвэр гаргадаг гэх мэт нөгөө л “хуучны” чих дэлсдэг зүйлс байсаар л байгааг зориуд дурдъя. Магадгүй тэгэх шалтгаан байдаг байж болох ч аливаа зүйлсийг өөрчлөх, шинэчлэх эрмэлзэл нь илүү байгаа гэж ялангуяа над шиг шинээр орж ирсэн Тэргүүлэгчиддээ найдсаар байгаа. Мөн уяачдад улсын цол олгох холбогдох журмын эрх зүйн чадамж эргэлзээ төрүүлсэн.Тус журамд уяачдын эрх ашгийг ноцтой зөрчсөн заалт байна. Эндээс хурдан морины уралдааны бүртгэл, амжилтыг дүгнэх нэгдсэн систем үгүйлэгдэж байгаа юм. Энэ нь дээр миний дурдсан мэдээллийн санд багтах асуудал. Гэх мэт аливаа ажил дата дээр суурилдаг цаг үед бид амьдарч байна. Хуулиараа дээрх асуудал Үндэсний баяр наадмыг зохион байгуулах хороонд хамаардаг. Энэ мэт зүйлсийг ч эргэж хармаар л байдаг юм. Төр зарим чиг үүргээ төрийн бус байгууллагад хариуцуулахад болохгүй зүйлгүй. Төр энэ цолны асуудалд хөнгөн хандаж бөх, морьгүй маргаан үүсгэж байгааг анзаарах хэрэгтэй. Холбоон дээр ЕТГ-н албаны хүмүүс ирж ажиллахад энэ байр сууриа илэрхийлсэн. Баяр наадмын зохион байгуулах хороо, Хурдан морины салбар холбоо зэрэг нь байнгын бус үйл ажиллагаатай учир уяачдын эрх ашиг зөрчигдөх, хууль болон түүнд нийцүүлж гаргасан актуудын хэрэгжилтийг хангуулах боломжгүй нөхцөл үүсч байна. Оролцогчдод хаалттай байх бэрхшээлүүд бодитой байна. Бид өрнө, дорнын хоёр тооллоор оны шилдгүүд тодруулахаасаа цааш илүү нэг алхаад морин уралдаантай холбоотой бодлогын шийдвэрүүдийг гаргуулахын төлөө анхаарах, нөлөөлөх хэмжээний судалгаатай, нэгдмэл байр суурьтай болоход төвлөрч ажиллах нь зүйтэй.

-Нийгмийн хариуцлагын хүрээнд ММСУХ-ноос хандивын аян нэлээн өрнүүлэх болжээ…?

-Дэлхий нийтийг хамраад буй цар тахалтай тэмцэж буй эмч нартаа буюу ЭМЯ-нд олон арван мянган уяачдын сэтгэлийн хандив болох 120 сая төгрөгийг гардуулж өгсөн. Тодорхой хүрээнд, хугацаанд болж өнгөрсөн “Морьтны хийморь” аян амжилттай зохион байгуулагдаж 21 аймгийн салбар холбоод, томоохон гал уяанууд мөн үүсээд буй нөхцөл байдалд сэтгэлээ чилээсэн уяачдын бодит хандив байсан юм шүү гэдгийг онцолж хэлмээр байна. Түүнчлэн багагүй тооны хонийг урьдчилсан байдлаар цуглуулж УОК-т хүлээлгэж өгөхөө илэрхийлсэн байдаг. Хэрэгжих бүрэн боломжтой учир урин цаг, бусад зүйлсийг харгалзан хүлээлтийн байдалтай байгаа биз ээ.

Эндээс холбогдуулж ярихад бид өнөөдөр ийм л хэмжээнд төр засагтайгаа харилцаж байна. Манай өнөөдрийн холбооны удирдлагууд ямар ч цаг үед төр засгийн шийдвэрийг сахин биелүүлэхийг эрхэмлэж ирсэн. Бидний үйл ажиллагааны улмаас төр засгийн болоод нийгмийн харилцаанд сөрөг хандлага, бодитой хохирол учирч байгаагүй. Өмнөх нь ямар байсныг би ярихгүй. Гэхдээ төрийн шийдвэр үргэлж зөв байдаггүй. Түүний дутагдлыг илрүүлэх, мэдээллээр хангах, өөрчлүүлэх л гэж төрийн бус байгууллагууд, мэргэжлийн холбоод оршдог. Эсхүл төр нь бүхэлд нь даатгаад хариуцуулчихдаг. Бид энэ үндсэн үүргээ биелүүлэх хэрэгтэй. Үүнээс хулгаж бэргэх шаардлага огт байхгүй. Бидний хэн нь ч байнгын энэ цаг үедээ байхгүй. Ажиллаж буй цаг үедээ сайн муугаа ярилцаж шийдвэрүүдийг гаргах л ёстой. Эндээс дараа үе маань туршлагажиж, хэрсүүжиж явах нь зүйтэй.

-Ингэхэд уяачдын дунд их маргаантай байдаг сэрвээний өндрийг хуульчилсан төсөл яваад байгаа харагдсан?

-Тийм ээ. Цөөнгүй уяач бас эсэргүүцээд байх шиг байдаг. Би өмнө хэлсэн, Их Хурлынхаа шийдвэрийг хэрэгжүүлж ажиллана гэж. Бид эхлээд шийдвэр гаргах зарчмаа маш тодорхой болгож хэвшүүлэх хэрэгтэй. Энд тухайн шийдвэрийн зөв, эсхүл буруугийн тухай яриагүй шүү. Шийдвэр нь олонхоосоо гардаг, төлөөллийн зарчмаа зөв ойлгож, сонгодог л болчихвол уяачид маргах шаардлагагүй болно. Мөн эсрэг байр суурьтай ч гэлээ олонхоо дагадаг байх нь их чухал юм. Эвсэл, нэгдэл, хөдөлгөөн гээд л ил далд, янз бүрийн үйлдэл, эс үйлдэхүй илэрхийлж байдгаа болих хэрэгтэй гэдгийг тухайн хүмүүст хандаж хэлье. Тухайн хүн эсрэг бодолтой байлаа гээд эсэргүүцэж тэмцэх нь саад, гацаа нэмэхээс цаашлахгүй. Түүний оронд өөрийн зөв байсныг нотлохын тулд буруу гэж үзэж буй шийдвэрийн үр дүнг түргэн харуулах хэрэгтэй. Энгийн ийм хэдэн зарчим л байна шүү дээ. Талцах, үгүйсгэх бол шийдэл огтоос биш юм.

Сэрвээний өндрийг хуульчлах тухайд гэвэл энэ бол буруу. Хууль гэдэг нь хүмүүсийн маргаанд цэг тавьдаг зорилготой байж таарахгүй. Энэ бол маш буруу жишиг. Харин маргалдаад буй хүмүүс асуудлаа ярилцаад, ямар нэг шийдэлд хүрч, түүнийгээ хэрэгжүүлэх эрх мэдлийг нь хуулиар олгох байдлаар зохицуулах нь аль ч талаасаа зүйтэй. Хэрвээ алдаа дутагдал гарвал хуулийг биш, тэр шийдлийг нь өөрчилнө гэсэн үг. Бид хуулинд хүндэтгэлтэй хандах нь чухал. Хууль дээдлэх ёс гэж байна. Үүнтэй харьцуулж яривал бидний асуудал хажууд нь өчүүхэн шүү дээ. Тийм ч учраас миний бие үүн дээр анхаарал тавиагүй. Одоогоор өөр мэдээлэл алга байна.

-ЕТГ-ынхан холбоон дээр ажилласан талаар ярихгүй юу. Энэ жил улс, бүсийн наадам ер нь болох уу?

-Ерөнхийлөгчийн тамгын газрын дэд дарга тэргүүтэй албаны хүмүүс ММСУХ-ны үйл ажиллагаа, цаашдын төлөвлөгөөтэй танилцаж, зарим зүйлсийн талаар санал сонссон. Уяачдад улсын цол олгох асуудал дээр анхаарал хандуулах, нээлттэй, тодорхой болгох, холбогдох шийдвэр гаргуулахад санал дэвшүүлэх тухайд ойлголцсон, цаашдаа холбоо энэ асуудлыг бие дааж хариуцаж ажиллахыг дэмжихээ илэрхийлж байсан.

Бүсийн наадмыг зохион байгуулах аймгууд, товыг сүүлийн Тэргүүлэгчдийн хурлаас тогтоож өргөн мэдүүлэхээр болсон хэдий ч өнөөгийн үүсээд буй нөхцөл байдлын улмаас холбогдох шийдвэр гарах эсэх нь тодорхойгүй байдалтай байсан. Гэтэл олон нийтийн арга хэмжээг тодорхой хүрээнд хориглосон шийдвэр гарсан. Үүнд бүсийн уралдаанууд орох эсэх нь тодорхойгүй байна. Холбооны гүйцэтгэх удирдлагуудын зүгээс хэрвээ бүсийн уралдаануудыг хориглох, цуцлах асуудал яригдах бол тухайн товлогдсон аймгуудын улсын баяр наадамтай хамтатгаж хийх санал гаргасан. Энэ бол хамгийн зөв санал. Бүсийн наадмыг санаачилсан анхны зорилго хангагдана. Гэтэл одоо Үндэсний баяр наадмаа цуцлах тухай асуудал яригдаад эхэллээ. Энэ бол маш эмзэг асуудал. Товчхондоо яагаад ч байж болохгүй зүйл. Үүн дээр холбоо байр суурь илэрхийлэх л ёстой. Мэдээж Засгийн шийдвэрийг дагаж мөрдөх үүрэгтэй. Гэхдээ энэ бол тусдаа асуудал. Наадам бол бидний тусгаар улсын баталгаа. Бид энэ хэцүү цаг үед эв нэгдэл, итгэл найдвар, түүхэн замнал, алс ирээдүйгээ Эрийн гурван наадам, төрт ёсны их баяр цэнгэлээсээ л олж авах ёстой. Түүнээс машины ойрын гэрлийг асааж хөдөлгөөнд оролцохтой адилтгаж шийдвэр гаргаж болохгүй гэж л товчхондоо хэлье. Үнэнийг хэлэхэд миний ой тойноос ахадсан зүйл байна.

-Та бол “Ийм хүнд үед бид эв нэгдэл, итгэл найдвараа төрт ёсны их цэнгэл наадмаа хийж илэрхийлэх ёстой” гэж байгаа юм байна?

-Энэ бол миний хувийн бодол. ММСУХ-оо өөрийн байр сууриа албан ёсоор илэрхийлэх байх. Уяачид соёлын өв тээгчид гэдэг утгаараа манай холбоо нийгэмд үйлчилдэг төрийн бус байгууллага гэж өөрсдийгөө тодорхойлсон. Гэхдээ бидэнд уяачидтайгаа эрх үүргийн болоод, бусад харилцаа үүсгэх, хариуцлагын тогтолцоог хэрэгжүүлэхэд тодорхой хэмжээний эрх зүйн чадамж дутагдаж байгаа тал бий. Долдугаар Их Хурлаас “Сахилгын зөвлөл”-тэй байх дүрэм батлагдсан. “Сахилгын зөвлөл” байгуулагдаж эхний гомдлуудыг хүлээн авч шийдвэрлэсэн. Үүний нэг бол Баянхонгор аймгийн салбар холбооны маргаан. Ямартаа ч бид олгогдсон эрхийнхээ хүрээнд маш тодорхой шийдвэр гаргасан. Харин үүнийгээ холбогдох хүмүүст нь хүргүүлж чадаагүй л байгаа. Энэ нь ердөө энэ эмх замбараагүй улстөржилттэй холбоотой. Яг үнэндээ морин уралдааны орчин ахуйг улс төрд ашигладгаа болимоор байна. Энэ үгийг “Өдрийн сонин”-оор дамжуулан дахин уриалж байна.

Ер нь цаашдаа төр өөрийн зарим чиг үүргийг мэргэжлийн холбоонд нь хариуцуулах, эрх зүйн чадамжийг нь дээшлүүлэх, нийтийн эрх зүйн хуулийн этгээд болгох шийдвэр гаргах чиглэл рүү анхаарал хандуулах цаг болсон. Мэдээж морин уралдаантай холбоотой бүх асуудлыг нэг бүрчлэн журамлачихвал уламжлал талдаа сөрөг нөлөөтэй. Гэвч үүнийг төрийн түшээд биш уяачид л илүү мэдэх учиртай. Төр зарим нэг оролцооноосоо салж, мэргэжлийн холбоонд итгэх цаг болсон гэдгийг л хэлье дээ.

Улаанбаатар аялал жуулчлалын холбооны гүйцэтгэх захирал Д.Гэрэлтөвтэй ярилцлаа.

---

-Коронавирусийн халдвар цар тахлын хэмжээнд хүрснээр хүндрэл гараагүй салбар гэж алга. Аялал жуулчлалын салбарынхны хувьд нөхцөл байдал маш хүнд байгаа?

-“Ковид-19” цар тахал дэгдэж, улс орнууд хөл хорьсон нь манай улсын аялал жуулчлалын голлох зах зээл хаанаас хаанаас, хэнээс хамааралтай, бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний эрэлт, салбарын санхүүжилт, амь тариа нь ихэвчлэн гаднаас гаралтайг харуулж өгч байна. Ялангуяа дэлхийн худалдаа, арилжаа, тээвэр, ложистикийн төв болсон урд хөрш Хятад улсын ар шил дээр амьдардгийн хувьд тэдний дотор болж буй гадаад, дотоод хүчин зүйлсээс шууд хамаарахыг батлаад өгчихлөө. “Инбаунд” гэж салбар дотор ярьдаг томьёо бол гаднаас ирэх жуулчдын урсгалыг хэлдэг. “Инбаунд” чиглэлээр жуулчин авдаг олон байгууллага хаалгаа барьж ч магадгүй эвгүй байдал үүсчихлээ.

-Байдал цаашид хэрхэхийг хэн ч урьдчилж хэлж чадахгүй байна. Гаднаас жуулчин авахгүй энэ нөхцөлд дотоодын аялал жуулчлалаа хөгжүүлэх боломж гарч ирж байна гэж харж болох уу?

-Гадны нөхцөл байдлаас болж жуулчин авах боломж лав 1-2 жилдээ их хүндрэлтэй байх төлөвтэй. Ер нь Ковид-19 цар тахал намжсаны дараа Монгол Улсад аялал жуулчлалын салбарын цоо шинэ бодлого хэрэгжүүлэх шаардлага үүсч магадгүй болов уу гэж харж байгаа. Гадаадын уламжлалт зах зээлүүд маань өөрчлөгдөж магадгүй. Энэ хямрал манай салбарт нэг ёсны дүн тавьж өгч байна уу гэж харж байна. Өмнөх шигээ дэлхийн зах зээлийн хар массаар хөтлөгдөн хөгжих үү, эсвэл бодлого, төлөвлөлтөө өөрийн гэсэн онцлогт тааруулсан хэлбэрээр урагшлахуу гэдгийг шийдэх цаг, мөч тулгаран ирж байгаа мэт л байна.

1990 оноос хойш Монголын аялал жуулчлалын ерөнхий хөгжил хар аяндаа, өөрийн хүчээрээ хөгжсөөр өнөөг хүрсэн. Өөрийн хүчээр өсч өндийсөн хүүхэд шиг явж ирж. Одоо аялал жуулчлалын ерөнхий хөгжлийн чиг хандлага, алсын хараа, эрхэм зорилгоо шинээр тодорхойлох цаг ирсэн. Зөвхөн гаднаас жуулчид ирж харагдаад, дотроо монголчууд аялаад л байвал аялал жуулчлал хөгжиж байна гэж бас бодож болохгүй болов уу. Аялал жуулчлалынхаа хөгжлийн ерөнхий хэв, загварыг тодорхойлж, төрийн бодлого, хөтөлбөрөөр зоригтой дэвшүүлье. Одоогоор манайд нүүдлийн, түүх, соёл, байгалийн аялал жуулчлал хөгжүүлнэ гэсэн ерөнхий чиглэл гаргасан байгаа болохоос эдгээр чиглэлээр хөгжүүлэхийн тулд ийм загвараар хөгжүүлнэ гэсэн үлгэр, загвар бүхий менежмэнтийн бодлого, хүрээ дутагдаж байна. Жишээ нь, Монгол Улсын Гадаад Бодлогын Үзэл Баримтлалд Монгол Улс нь стратегийн хувьд сайн хөршийн харилцаа хөгжүүлэх улс орнуудыг хоёр хөршөө хамруулаад заачихсан байдаг. Эдгээр нь цөм одоо манай жуулчидаа татах гол зорилтот зах зээлийн орнууд болсон байгаа. Бусад орны жишгээр эдгээр улс орон бүрт зориулсан маркетингийн менежмэнтийн төлөвлөгөө гаргая гэсэн санал дэвшүүлж байна. “Аялал жуулчлалын цонхтой” энэ цаг үеийг ашиглаад, нэгэнт гадаад жуулчид татарсан тул дотоодын аялал жуулчлалыг жинхэнэ утгаар нь хөгжүүлэх цаг мөн иржээ. Өнөөг хүртэл аялал жуулчлалын нэг чухал дэд салбар болох энэ төрлийн аялал жуулчлал манайд хар аяндаа хөгжиж ирсэн. Харин сүүлийн үед гадаад жуулчдаа алдсан нэр бүхий үндэсний тур операторууд монголчуудаа дотооддоо аялахыг уриалах боллоо. Жаахан оройтсон ч гэсэн сайн хэрэг. Өөрөөр хэлбэл, энэ хямралын цаг үе дор дотоодын аялал жуулчлалаа системтэйгээр анхаарах цаг болсон. Үндэсний лидер болсон хэдэн том тур оператор, гэр баазууд хоорондоо нийлээд монголчууддаа тохирсон аялал, бүтээгдэхүүн санал болгож, өөрсдийгөө ч, давхар орон нутгийн иргэдээ ч дэмжсэн аялал хөгжүүлэх цаг үе ирлээ. Дотоодын аялал жуулчлалыг хөгжүүлэхэд наана нь бас шийдэх ёстой асуудлууд байдаг. Жишээ нь, дотоодын аялал жуулчлалын менежмэнтийн төлөвлөгөөг хийж баталъя. Нэн түрүүнд дотоодын аялагчдыг статистик, тоо бүртгэлд хамруулдаг болгоё. Зөвхөн ингэсэн тохиолдолд аялал жуулчлалын салбарын Монголын эдийн засагт оруулдаг хувь нэмэр, нөлөөлөл бодитой болж, түүнд зориулсан бодлогын баримт бичгүүд нь бодит, хэмжиж болох зорилтууд дээр суурилж эхэлнэ. Өнөөг хүртэл бид жилдээ хэдэн монголчууд гэр бүлээрээ, найз нөхөд, хамт олноороо хаашаа, аль аль аймгуудад аялж, хичнээн хэмжээний зардал гаргаж байна гэсэн тооцоог судалж, гаргаж чадаагүй байна. Ийм үед төлөвлөлт хийхэд хэцүү.

-Зун цаг ирэхэд иргэд гэр бүлээрээ аялалд гарч, хөдөө гарах нь ойлгомжтой. Тэгэхээр та бүхэн энэ зуны хувьд дотоодын аялагчдадаа зориулсан шинэ маршрут гаргаж байгаа юу?

-Манай байгууллагын хувьд 2015 оноос эхлэн Үндэсний Аялал Жуулчлалын “Улаанбаатар Травэл Экспо” гэдэг үзэсгэлэнг нийт монголчууддаа зориулж 5-6 дугаар саруудад зохион байгуулж ирсэн. Иргэдийг аяллаа төлөвлөдөг зуршил суулгахад дөхөм үзүүлж, нэг цэгийн үйлчилгээ үзүүлэх зорилготой ирсэн. Энэ удаад онлайн хэлбэрээр хийхээр бэлтгэл ажлаа хийж байна. Ер нь жилээс жилд монголчууд олон тоогоороо эх орондоо аялах болсон. Манай байгууллагын хувьд энэ жил “Цайны замын өртөөний танилцах аялал”, “Эзэн Чингисийн өлгий нутгаар хийх аялал”, “Өвөрмөц нууруудын аялал”, “Монголын агуйн аялал”, “Улаанбаатар орчмын ногоон бүсийн аялал” гэх мэт бүтээгдэхүүнүүдийг хөгжүүлж, олон нийтэд хүргэхээр ажиллаж байна. Зөвхөн амарч, зугаалах биш өөрсдөө, бас үр хүүхдүүддээ очсон газар нутгийнхаа байгаль, соёл, геологи, экологийн талаар мэдлэг, боловсрол өгдөг хэлбэрээр аялж байхыг бидний зүгээс уриалж байна. Энэ бол олон улсын чиг хандлага. Үүнийг хангах нэг арга нь мэргэжлийн аяллын компаниудаас аялал авч байх явдал юм. Ингэснээр дотоодын үйлдвэрлэлээ ч дэмжсэн хэрэг болно. Үүнд аялагч иргэдийгээ уриалж байна.

-Баруун аймгуудыг холбосон зам ашиглалтад орох дөхлөө. Баянхонгор-Говь-Алтай чиглэлийн хэдхэн км зам дутуу байгаа. Энэ зам ашиглалтад орсноор баруун бүс, баруун аймгуудаар аялах боломж иргэдэд нээгдэж байна. Энэ замаар явснаар ямар ямар байгалийн үзэсгэлэнт газруудаар явж, юу юу үзэх боломж бүрдэж байгаа вэ?

-Энэ чиглэлээр байгалийн үзэсгэлэнт тогтоц үзэх, өндөр уулаар алхах, түүхийн дурсгалт газрууд, хоол, цайны аялал, археологи, агуй, олон ястны соёл, ахуйтай танилцах, шувуу ажиглах гэх мэт олон аялал хийж болно. Жишээ нь, Говь-Алтайн Шарга сумын Хойт шарын голын хүрхрээ, Хүйсийн Говь, Ховд аймгийн Дарви сумд орших мөнх цаст Сутай хайрхан, Бумбат хайрхан, түүний хойно орших Дөргөн нуур, Жаргалант хайрханы Рашаантын амны хүрхээ, Хойд Сэнхэрийн агуй, Хар ус нуур зэргээр зочилж, эргийн шувууд болон алдарт шагшуурга үзэх боломжтой. Мөн Ховд хотын Баатар хайрхан уулын хадны зургууд, цаст богд Цамбагарав, Баян-Өлгий аймгийн Толбо нуур, Алтанцөгц сумын хавцал зэрэг үзэсгэлэнт газруудаар аялж, нутгийн уугуул иргэд болох урианхай болон казах айлуудаар зочилж болно. Баян-Өлгийгөөс Увс руу шууд явж, замдаа Ачит нуур, Бөхмөрөн, Сагил сумын заагт орших Өрөг нуур (Үүрэг нуур), Цагаан шувуут уул (замаас 40 км), Түргэн сум дахь Түргэний уул, Малчин, Хяргас, Цагаанхайрхан, Өндөрхангай, Зүүнхангай сум дамжсан Хан Хөхийн нуруу (засмалаас 25-50 км) зэргийг үзэж болно. Завхан аймагт Сонгино сумын Цавдан нуур (давс олборлодог), Айраг нуур, Түдэвтэй сумын Ойгон нуур (засмалаас 25 км), Нөмрөг, Тэлмэн сумын заагт орших Тэлмэн нуур (замын хажууд) зэргийг үзэж болно. Нөмрөг сумын нутагт эргэн тойрон ойтой, дундаа ой бүхий том аралтай, арваад цуваа нууртай маш том олон хиргисүүртэй Бүст нуур гэдэг газар байдаг.

-Тэгвэл зүүн тийшээ, зүүн аймгуудаар явбал ямар маршрутыг сонговол зүйтэй вэ. Өнөө жил Аварга тосон амралт амрагч авахгүй гэсэн шүү дээ?

-Зүүн аймгуудын чиглэлд мөн байгалийн өвөрмөц тогтоцтой танилцах, экологийн аялал, Халхын гол болон XIII зууны түүх, эх орны сэдэвт аяллууд хийх боломжтой. Жишээ нь, Хэнтийд Хар Зүрхний Хөх нуур (хотоос 235 км), Хэрлэнгийн Олон Арлууд, Дадал, Онон гол, Улз гол, Дорнод аймаг, Хөх нуур, Яхь нуур, алдарт Мэнэнгийн тал, бүлээн устай Буйр нуур, Халх гол, Вангийн цагаан уул, Лхачин Вандад уул, Дарь Ганга, Будрын Чулуунууд зэрэг онцлог газруудыг нэрлэж болно.

-Хөвсгөл бол манай улсын хувьд жуулчдыг татдаг гол газар. Өнөө жилийн хувьд онцгой нөхцөл байдал үүссэн учраас тэнд бөөгнөрөл үүсгэхгүйн тулд өөр ямар ямар нуурууд руу очиж болох маршрут байна вэ?

-Хөвсгөл далай харамсалтай нь ТХГН-т аялал жуулчлалыг зохион байгуулалт, хяналт муутайгаар хөгжүүлсэн хамгийн тааруу жишээний нэг болчихсон. Энд экологийн хувьд үнэхээр сөрөг үр дагаврууд ихээр гарах болсон. Иймд нийт монголчууддаа аль болох өөр нууруудаар аялахыг уриалмаар байдаг. Жишээ нь, дээр дурдсан Ховд аймгийн Дөргөнө нуур болон Дорнод аймгийн Буйр нуурууд нь ус хураах талбай ихтэй, харьцангуй гүехэн учир ус нь бороотой, тэнгэр бүрхэг үед ч дулаавтар байдаг учир усанд нь ороход хамаагүй таатай. Бас цэнгэг устай. Дээр нь аль аль нуурынх нь эрэг дээр харьцангуй боломжийн үнэтэй, нутгийн иргэд ажиллуулдаг тохилог гэр буудлууд байдаг юм.

-Монгол Улс коронавирусийн халдварын эсрэг маш сайн ажиллаж, тэмцэж байгааг ДЭМБ-аас онцолж, нөгөөтэйгүүр монгол хүний бие махбодь, дархлааг гадныхан сонирхож байгаа гэцгээх юм. Зарим орны жуулчид коронавирусийн дараа Монголд заавал очиж үзнэ гэж ярьцгааж байгаа юм билээ?

-1990-ээд он дөнгөж гараад Монголд аялал жуулчлал хөгжихөд ёстой цагаан цаас байж. Манайх шиг онгон, зэлүүд нутаг байгаагуй учир нэг хэсэг өрнөдийн жуулчид шохоорхон ирцгээдэг байв. Энэ үед Монголд ирэх нь л чухал байв. Харин одоо бол ирсэн хойноо яах вэ гэдэг асуулт тавих болсон. Бүх л улс орон өөрийн нутагтаа жуулчид татахаар ажиллах байх. Манай улс энэ хүрээнд дээр хэлсэнчлэн маркетингийн бодлогоо зөв тодорхойлоод, аль болох олон аж ахуйн нэгжүүдээ бүтэн авч гарч гарвал жуулчдын урсгал нэмэгдэнэ гэсэн өөдрөг үзэлтэй байна. Энэ цаг үеийг ашиглаад цэвэр онгон байгаль, экологийн цэвэр хоол хүнс, цагаан идээ, малчдын байгальдаа ээлтэй амьдардаг уламжлалт хэв маягийг зөв сурталчилж чадвал үр дүнгээ өгч болно.

Нэг анхаарах зүйл бол дэлхий нийтийн хөгжлийн үндсэн чиглэл бол “тогтвортой” хөгжлийн загвар болсон. Энэ нь цаанаа байгаль хамгаалах, байгальд хамгийн бага нөлөөлөл үзүүлэх, орон нутгийн эдийн засаг болон нутгийн иргэдийн амьжиргаанд бодитой хувь нэмэр оруулсан, харилцан ашигтай аялал жуулчлалыг хөгжүүлээрэй гэсэн санаа юм. Манай улсын хувьд цаашид жуулчид татах чиглэлүүд нь сайхан байгаль, түүхэн уламжлал, нүүдэлчдийн соёл болон биологийн олон төрөл зүйл хэвээрээ байна. Цаашид Монгол Улсад жуулчдын олон тоонд биш, харин чанартай үйлчилгээнд суурилсан, өндөр үр ашигтай, цөөвтөр жуулчид авдаг загвар илүү тохирно гэж үздэг. Бид цар тахлаас сэргийлэх ажлыг харьцангуй эртнээс, зоригтой хийж, сайн сэргийлж чадсан гэсэн ойлголтыг төрүүлж чадсан нь өрнөдийн зарим хэвлэлүүдээс харагддаг. Монгол нь дэлхийн хүн ам хамгийн сийрэг суурьшсан нутагтай улс орон гэдгээрээ танигддаг. Ийм учир Монгол Улс бол хамгийн сайн “social distance” буюу “хоорондоо зайтай” аялж болох улс гэсэн сурталчилгаа хийвэл үр дүнтэй гэсэн саналыг дэвшүүлж байгаа. Мэдээж аль болох олон аж ахуйн нэгжүүд төрөөсөө дэмжлэг авч, хямралыг давж гараасай. Аялал жуулчлал бол Монгол Улсыг дэлхийд сурталчилдаг “ардын дипломатын салбар” гэж бид үздэг.

-Монголчуудад дотооддоо аялах соёл хэр төлөвшиж байгаа вэ. Дотоодын жуулчид хогны ууттай явдаг болсон. Даанч хогийн цэг олддоггүй. Машин дээрээ ачаад хотод авчирч хаядаг гэдэг?

-Бага, багаар гэдэг шиг төлөвшиж байгаа, гэхдээ хангалтгүй. Эцэг, эхүүдийн зүгээс ялангуяа хүүхэд, залуусын байгаль орчин, аялал жуулчлалын боловсрол, мэдлэгт багаас нь анхаарч, экологийн боловсролыг байгаль дэлхийгээр дамжуулан олгодог болгоосой гэж боддог. Үүний тулд улсын нийт хүн амын тэн хагас нь амьдардаг нийслэл хотод аялал жуулчлалын мэдээлэн таниулах төвүүд, явган аяллын жимүүдийг олноор байгуулж, мэдээллийн тэмдэг, тэмдэглэгээ хийж, иргэдэд мэдлэг боловсрол олгодог болгох хэрэгтэй гэж үздэг. Дараагийн “Соёлын хувьсгал”-ыг “Аялал жуулчлалын соёлын хувьсгал” болгож хэрэгжүүлье гэмээр байдаг. Хог хаядаг асуудал нь нэгдүгээрт, иргэдийн боловсрол, зан авиртай холбоотой асуудал, нөгөө талаас төрөөс аялал жуулчлалын менежмэнт дутуу байгаатай холбож ойлгож болох байх.

-Мөн аялал жуулчлалын салбарт хэл ам дагуулдаг зүйл бол боловсон бие засах газар. Гадаадын гэлтгүй дотоодын бидэнд тэр асуудал хүндрэл учруулдаг шүү дээ?

-Энэ мөн адил цаад утгаараа аялал жуулчлалын төлөвлөлт, зохион байгуулалттай холбоотой асуудал юм. Үе, үеийн төр засгаас энэ талаар ярьж ирсэн боловч дорвитой ажлууд хийгдээгүй. Энэ нь нэг талаар төрийн залгамж халаагүй явж ирсэнтэй холбоотой гэхээр байдаг. Нэг сайдын ярьсан зүйл нөгөө сайдын үед хэрэгждэгггүй.

-Гадны жуулчдын хувьд та бүхэнд голдуу ямар санал, гомдол ирүүлдэг вэ?

-Хувийн туршлагаас харахад улс орны хөгжил, одоогийн байгаа байдал, хүн ардтай холбоотой гомдол харьцангуй бага. Ихэнх гомдол санал нь тухайн компаниас зохион байгуулсан аяллын үйлчилгээ, хоол унд, чанар, хөтөч нарын чадвар, олон нийтийн тээврийн хэрэгслүүдийн цагийн хуваарь зэрэгтэй холбоотой гардаг. Сайн тайлбарлаж чадсан байвал муу замаар аялсан ч ойлгодог. Гол нь тэдний нүдэнд хурц тусч, сэтгэлийг нь эмзэглүүлдэг зүйл бол ТХГН-дахь хог хаягдал, хадны зураг гэх мэт соёлын өвийн сүйтгэл, хадгалалт, хамгаалалт муу, мөн хөдөө орон нутагт замбараагүй их машины зам гарсан, малчдын тоо улам цөөрч, нүүдлийн соёл устаж үгүй болох вий зэрэгт сэтгэл их өвдөж, санаа зовдгоо хэлдэг. Өөрөөр хэлбэл, Монгол Улсын онгон сайхан байгаль, унаган төрх, соёл уламжлал, биологийн олон төрөл зүйлээ алдах вий гэдэгт бидний өмнөөс илүү санаа зовдог.