Month: February 2020

Эрчим хүчний яамнаас 2019 онд тус салбарт хийж, хэрэгжүүлсэн ажлын тайлан болон 2020 онд хийгдэх ажлын төлөвлөгөөгөө өчигдөр танилцуулсан юм. Энэ үеэр Эрчим хүчний сайд Ц.Даваасүрэнгээс зарим зүйлийг тодрууллаа.

---

-Эрчим хүчний яам өнгөрсөн жилийг ухаалаг эрчим хүчийг дэмжих жил болгон зарласан. Харин энэ онд ямар бодлого баримталж байгаа вэ?

-2020 оныг бид эрчим хүчний байгууллагын хүний нөөцийг хөгжүүлэх жил болгож зарлаж байгаа. Эрчим хүчний ухаалаг систем бий болгож, энэ салбарын инженер техникийн ажилчдаа хөгжүүлснээр бид Эрчим хүчний системийг найдвартай, тогтвортой, бие даасан болгох суурь ажлыг хийх юм байна. Өнгөрсөн жилүүдэд эрчим хүчний хэмжээнд аваар гарч байх үед тодорхой арга хэмжээ авдаг системтэй байсан. Тэгвэл ухаалаг систем бий болсноор аваараас урьдчилан сэргийлэх боломжтой болно. Ингэснээр найдвартай үйл ажиллагааг хангах боломжтой болох юм.

-Энэ онд ямар асуудал дээр голчлон анхаарах вэ?

-Эрчим хүчний салбарын хүний нөөцөд анхаарч ажиллана. Одоогийн байдлаар 200 хүн ажиллах станц дээр 1000 хүн ажиллаж байна. Бүтэц орон тоо данхайсан байна. Тэгэхээр бид автоматжисан, өндөр технологийг нэвтрүүлэх хэрэгтэй байна. Хүнээ сургах чиглэлд энэ жил анхаарна. Гэхдээ өндөр боловсрол эзэмшсэн ч гэсэн ажилд орохгүй байх тохиолдол байдаг. Тиймээс өндөр боловсрол эзэмшсэн хүмүүсийг салбарт нь дайчлах хэрэгтэй байна.

-Импортын эрчим хүчийг бууруулах чиглэлээр ямар ажил хийх вэ?

-Өдгөө бид эрчим хүчний хэрэглээнийхээ 19 хувийг импортоор авч байна. Гол хэрэглээ Оюу толгойд л байгаа. Өнгөрсөн жил бид “Оюу толгой”-н удирдлагуудтай уулзаж, цахилгаан станц барихаар тохиролцсон. Гэвч хөрөнгө оруулагч тал элдэв шалтаг тоочоод, өнөөдрийг хүртэл юу ч хийгээгүй л байна. ТЭЗҮ гараагүй. Хэдэн санал л ирсэн. Ийм ийм хувилбар байна, алийг нь авах вэ л гэсэн. Огт ярьж байгаагүй хувилбар буюу сэргээгдэх эрчим хүчээр хангая ч гэж байх шиг. Аль болох зайлсхийсэн, хүлээж авах боломжгүй саналуудыг л тавьж байгаа. Өнөөдөр бүрэн автомат, хамгийн үр ашигтай станцын 1мВт-ын үнэ нэг сая евро л байна. Гэтэл тэд гурав дахин өндөр үнээр станц барих тухай санал болгож байгаа. Ийм саналыг бид хүлээж авах боломжгүй. 300 мВт-ын станц барихад 300 сая евро л шаардлагатай. Гэтэл тэд тэрбум еврогийн тухай ярьж байгаа.

-Эрчим хүчний салбар алдагдалтай ажилласаар байгаа шүү дээ…

-Эрчим хүчний салбар 2018 онд 23, 2019 онд урьдчилсан гүйцэтгэлээр 11 тэрбум төгрөгийн алдагдалтай ажиллаж байна. Өөрөөр хэлбэл, гаргасан зардлаа нөхөж чадахгүй байгаа тул техникийн шинэчлэлээ хийж чадахгүйд хүрсэн. Эрчим хүчний үнэ нэмэгдэж байгаа нь нэг өрхийн нэг гишүүний гар утасны төлбөрөөс хямд үнээр цахилгаан эрчим хүчийг худалдан авч хэрэглэж байгаа. Салбар алдагдалтай ажиллаж, тоног төхөөрөмжөө өөрийн орлогоор шинэчлэх боломжгүй. Шинэчлэл хийж, алдагдалгүй ажиллахын тулд ухаалаг эрчим хүч буюу ухаалаг технологийг нэвтрүүлж, автоматжуулснаар үр ашиг гарна.

-Өнгөрсөн онд цахилгааны үнийг нэмсэн асуудал нь иргэдэд дарамт учруулж байна. Та энэ тал дээр ямар байр суурьтай байна вэ?

-Үнэ тарифын асуудлыг хуулийн дагуу 2012 оноос Эрчим хүчний зохицуулах хороо хариуцдаг болсон. Үнийн асуудалд бидний зүгээс бага зэрэг гомдолтой байдаг. Учир нь бид хөрөнгө оруулалт хийх хэмжээний үнээр эрчим хүчээ борлуулж чадахгүй байна. Өнөөдөр зарим айл өрхүүд гэр бүлийнхээ нэг гишүүний гар утасны төлбөрөөс хямд төлбөрийг эрчим хүчинд төлж байгаа. Гэтэл суурь болсон эрчим хүч нь өнөөдөр нурахаар байдалд байна. Бид одоогоор 11 тэрбум төгрөгийн алдагдал хүлээж байна. Энэ нь бид энэ жил өөрсдийн орлогоор шинэчлэлт хөрөнгө оруулалт хийж чадахгүй гэсэн үг. Мөн авч байгаа сэлбэг болон хэрэглэж байгаа түүхий эдийн үнэ нь зах зээлээ дагаад өсчихсөн. Бид шинэчлэл хийж чадахгүй байгаа учраас л ухаалаг системтэй болгож, үйл ажиллагааныхаа зардлыг багасгах чиглэлд анхаарч байгаа хэрэг. Өнөөдөр Монголд нарны эрчим хүчний үнэ дэлхийн зах зээлийн нэг киловатт эрчим хүчний үнээс дөрөв дахин, салхиных хоёр дахин өндөр үнэтэй байна. Үүнийг бууруулах ёстой. Ийм бизнесийн тогтолцоог бий болгочихоод өмнө нь нар, салхины маш олон лиценз олгосон байсан. Үүнийг цэгцлэхийн тулд өнгөрсөн хавар бид хамгийн бага үнийн санал тавьсан хүнд л станц барихаар болгож Сэргээгдэх эрчим хүчний тухай хуульд өөрчлөлт оруулсан. Энэ жил л Монголд анх удаа 100 мегаваттын батарей хуримтлууртай том станц бий болно.

– Алдагдалгүй ажиллахын тулд юу хийх хэрэгтэй юм бэ?

-Нэг талаас эрчим хүчний зарцуулалтын оновчтой болгох чиглэл рүү явах ёстой нөгөө талаар зах зээлийн зарчмын дагуу үнэ тарифын хөдөлгөөнийг зохицуулах хороо хийх ёстой. Манайд дулаан үйлдвэрлэдэг онцлогтой. Гэхдээ гадны улсад 100 мегаваттын станц дээр нэг хүн ажиллаж болоод байхад манайд яагаад 400 хүн ажиллах ёстой вэ. Алдагдалгүй ажиллахын тулд иж бүрэн автоматжисан станц бий болгох нь зөв.

-Хийн хоолойн асуудлаар та мэдээлэл өгөхгүй юү?

-Бид ОХУ-тай ажлын хэсгээ байгуулсан бөгөөд хоёр улсын дэд сайд нар ахалсан ажлын хэсэг баримт мэдээллээ цуглуулах ажилдаа орсон байна. Харин БНХАУ-д хүсэлтээ тавьсан байна. Энэ нь шинэ коронавирусийн асуудлаас болж бага зэрэг хүндрэлтэй байна.

Буд битүүний өдөр ажилдаа маш бухимдалтай ирлээ. Хэлтсийнх нь хэд түүний царайг харуут дор бүртээ ажилдаа гавшгайлав. “Хнн, та нарын ажиллаад гийгүүлэх ч дээ!” гэж дотроо оволзож, хэн нэгнийг нь загнадаг юмсан уу гэтэл, бас яагаад баалах болсноо хэлэх сэдэл давын зуур олдсонгүй. Ажилд шинээр орсон туслах охин шаламгай алхан ирж,

-Дарга аа, өнөөдөр битүүний өдөр тал ажиллана гэж боловсон хүчнээс сая хэллээ. Би ажилчиддаа хэлчих үү? гэж асуугаад урихнаар мишээв. Залуу сайхан охины харцанд бага зэрэг түгдчин гацсан Буд,

-Миний ам нээгдэхтэйгээ байна гэж бүдүүлгээр хэдэрлэв. Охин ч тэр дороо норсон цэцэг шиг золбоо хумиад, суудалдаа чимээгүй очиж суулаа. Эхнэрийнхээ өглөө хэлсэн үгийг бодохоос байж суумгүй. Бодохоос дотроос хатгаад байв.

– “Энэ айл голомтын утаа гаргаад хорин жил болоход би гэдэг хүн өрх толгойлсон авгай шиг зүтгэлээ. Жил жилийн Цагаан сарын битүүн болоход над шиг урд хойд хормойдоо тээглэсэн хүн байдаггүй. Үгүй ээ, чи ядахад ууцаа аваад чануулчихад болно доо. Нэг л их том алба хашдаг хүн хямсганаад л үдэш орж ирдэг. Би энэ амьдралд чинь түүртээд энэ жил ууц авахаа мартсан байна. Энэ жил яаж цагаалахаа та өөрөө мэд. Ууцтай байна уу, ууцгүй байна уу, хамаа алга. Надад ямар сайн нэр байх биш..,” гээд цувруулах нь магад тул аяга цай ч уулгүй гарч ирсэн нь энэ. Бодох нь ээ, нээрээ ч, энэ он жилүүдэд Буд гэдэг хүн хараа дээр, алба тогтуун, амьдрал хэвийн, аахар шаахарханыг огт үл мэдэж амьдарчээ. Эхнэрийнх нь үглэдэг эрүүлээр дэнслэхэд хилсгүй юм л даа. Ингэж нэг эргэцүүлэвч, хэзээ хэзээнээс амьдралын ар талыг нь болгоод ирсэн эхнэрийнхээ энэ удаагийн гэнэтийн цочир уурыг зөвшөөрөхийн уудам сэтгэл нэг л эвлэх янзгүй. “Би л өглөөнөөс үдэш болтол зүтгэж, бас ч яам тамганд ажиллаж байж энэ айл өдий зэрэгтэй яваа биз дээ” гэж өөрийгөө өмөөрөх нь давуудаад цухал нэмнэ.

– “Тэгэхээс тэгье гэсэн шиг данагар ууц аваад чануулаад очъё байз. Хэдэн төгрөг нь байж байхад иймхэнийг амжуулчихаж болдоггүй. Яасан сэхүүн авгай вэ” гэж бодоход жаалхан уужрах шиг. Тэр мөртөө босч “Дөрвөн-Уул” захыг зүглэв. Ажлынхаа үүдээр гарч явтал, газрын дарга зөрж орж ирэв.

-Буд дарга хаа хүрэх нь вэ! гэж асуугаад хариу хүлээлгүй шатаар өгсөв.

-Өө, өө энэ зуур, ойрхон гэж Буд ч яаран хариулаад “Өөрөө ч одоо ингээд буцаад гараад гүйнэ л дээ. Хэнийгээ гэхэв дээ” гэж дотроо адрав. Захын үүдээр оруут “Эрдэнэдалайн ууц байна, ах хүү ав л даа. Сайхан тарган ууц шүү. Гэсгэлэнги байгаа. Маш сайхан хонготой нь аваад хийцлээд өгье” хэмээн нас үе багцааны ч, хөдөө талын амьсгал аясаас байргашиж өтөлсөн нь ил, живэр сахал нь цантсан улаан эрийн “Ах” гэсэн үгэнд эхэндээ эгдүүцсэн ч, цагаан цайруу, илүү дутуу зангүйд нь уясаж, үнэрхсэн ч үгүй мөнгө тоолж өгөөд ууцаа янзлууллаа. “За хө, ууцаа ч аваатахлаа. Хаана яажшуу чануулдаг билээ!” хэмээн өөртэйгөө ярьтал нямбайлан ууц авч байсан мөнөөх эр,

-Тэр хар аа, ах аа!. Энэ гэрийг уржигдраас хойш бариад ууц чанаад байгаа юм гээд саахалтын зайтай “Ууц, өвчүү чанана” хаяг хадсан гэр рүү барьсан хутганыхаа ишээр заав. “Ийм төвөггүй юманд намайг зарж байдаг. Энэ авгай юу, даварч л байгаа юм байна даа” гэж өөрийгөө өмөөрөх бодлоо улам хурцлав. Тэгээд “Өөх сүүл луглайсан ууц ч гэж ууц юм аа. За гэмгүй ээ, цагаа хуучирахаар хэрчиж буузтай жигнэж цохиод байдаг хэрэг. Энэний өөх дуустал авгайг нэг харцаараа лаахайдах юм шүү” гэж бодтол хар аяндаа инээд хүрэв. Энэ зуур ууцны наймаачин, Эрдэнэдалайн аварга махыг сайхан янзалж уутанд хийж өгөв. Сэхээтэн дарга Буд зангиагаа засан энгэрээ товчлоод, тус авчих хүн хайн, мах хийсэн уутны амнаас сэгэгэр шиг барьж зогстол, дунд хүүгийнх нь үеийн годгор шар баньд нүдээрээ инээвхийлэн ирээд “Ах аа, би үүрээд хүргээд өгье” гэдэг юм байна.

-Юун сайн юм бэ. Ах нь шагнана гэвэл мөнөөх хүү “Зүгээр ах. Битүүний өдөр ах зах хүнд туслалгүй яахав” гээд “томорлоо”. Хүүгээр махаа үүрүүлж араас нь дагахдаа “Амны хишиг гэж нэг юм Будад бий юм шүү. Санаснаар бүх юм бүтэж ирлээ. Хэлтсийн даргаас ахисангүй гэхэд буусангүй. Цалин маань нэмэгдсэнгүй гэхэд танагдсангүй. Эхнэр гэдэг хүн барагтай байсан нь дээр байх аа” гэсэншүү юм санаж, маадгар алхаж явав.

-Ууц хэдээр чанах вэ! хэмээн мах үүрч ирсэн хүү асуутал, бүрхээрт мах зүүж байсан туранхай хижээл эр дуугарсан ч үгүй, эрүүгээ сэжин баруун хана өөдөө дохив. Хар өнгийн балаар “Том ууц-20000 төгрөгөөр чанана” гэж бичжээ. Өглөөнөөс бухимдуулсан ажил нь хоромд амжиж, уур уцаар сарнисан Буд шив шинэ хорьтын дэвсгэрт гаргаж өгөөд “За, өвгөөн, харлуулалгүй, тун аятайхан болгодог юм шүү” гэж нөгөө туранхайд хэллээ. Мах үүрч ирсэн аманцар тусч ч “Зөөлөн галаар” гэж өөриймсөн догирхов. Ууцаа дөрвөн цагийн дараа авахаар тохироод гарлаа. Тусалсан хүүд мянган төгрөг өгтөл авсангүй. Хоёр мянга болгоод өгтөл шалавхийн авч халааслаад “Баярлалаа” гэчихээд явж одлоо. Цагаа харвал дөнгөж арван нэг болж байв.

-“Юутай ч ажил руугаа яриатахъя” гээд залгалаа. Туслах охин авч байна. Будын дууг сонсоод дуугаа намсган,

-Байна аа, дарга аа, манайхан ажиллаж л байна гээд аргадангуй царайчлангуй хариулахад Буд өглөө ажлаараа онцгүй ороод гарсандаа яльгүй гэмшин,

-За тар нар үд гээд тарна биз. Миний ширээн дээрхийг эмхэлчихээрэй! гэлээ. Туслах мэдээжээр баяртайгаар, бас дарга ууч зөөлөн хандлагатай болсныг төдхөн мэдэрч,

-Ойлголоо, дарга аа. Тэгэлгүй яахав. Та маргааш сайхан шинэлээрэй гээд харилцуураа тавив.

“Сайхан. Сайхан шинэлнэ дээ хө” хэмээн амандаа сэтгэл хангалуун хэлээд “Ууцаа автал хэрхэн цаг нөгцөөх билээ” гэж бодон тамхи асаав. “Аятайхан газар орж ганц нэг зуу татмаар ч шиг. Ганцаараа байдаг. Битүүний өдөр зоогийн газар суух дэмий ч юм шиг. Яадаг хэрэг вэ хө” хэмээн эргэцүүлэв. Их том ажил амжуулсан, эхнэртээ жанжин дүртэй орно гэхээс нэг л хөхиүн. Тамхиа бахтайяа сорон, утааг нь угалзруулан гаргаж, тэрүүхэндээ маяглаж зогстол танил зүс инээмсэглэн дөхөх нь нэг голын хар багын найз Дэмбэрэл.

-Үгүй ээ, бас ингэж уулзана гэж байдаг аа. За хө, алба ажил, амьдрал үйл тавлаг биз дээ.

-Сайн сайн. Үүгээр өнгөрч явтал танил толгой духайгаад лавлаад харвал мань ханагар маань байдаг байгаа. Дарга нөхөр битүүний өдөр энд юун тав алдаж явах нь энэ вэ? гэж Дэмбээ асууж байна.

-Аан яахав, хө. Гэр энүүхэнд. Ажил эртхэн тараад дөхөж л явна гээд ууцны ажилтай яваагаа тас нуулаа даа.

-Миний өвгөн харин хаа хүрч явна вэ дээ.

-Бөх үзэх гээд л дөхөж явна. Эхнэр гэр орноо нэг сайхан цэвэрлээтэхье. Та жаахан зай болж байна уу даа. Танд чинь бөх үздэг барьдаг гээд өнөөдөр ажил байдаг даа! гэхээр нь үгийг нь дагуулаад л гараад туучихлаа. Зурагтаар үзсэнээс дэргэдээс үзэх ч бас зүгээр байдаг юм гэж байна.

Энэ үг эхнэртээ цухалдсандаа дөнгөж тайвширч ядсан Будыг хатгаад авах шиг боллоо. Хүний эхнэр ийм байдаг юм байна. Минийх тэгэхэд..,?

-Уулзсаных нэг газар оръё л доо өвгөөн. Бараагаа харалгүй бас ч хэдэн жил болчихож шүү дээ. Битүүний бэлгэтэй сайхан өдөр байна. Ганц хоёр хундага тулгая гэвэл Дэмбээ ч урамтайхнаар,

-Бөх эхлэх болоогүй байна. Тэгье л дээ хө гэвэл хоёр эрийн хөл аяндаа нийлэн ойрхон харагдах уушийн газар зүглэв. Яваад орвол хүн сийрэг, цэвэрхэн аятайхан газар байв. Нутгийн хоёр эр нэг гүц дарс, зууш захиалав.

-За дарга ч, тун цэмбэгэр байх чинь вэ. Та нар ч том алба хашдаг улс өтлөх ч үгүй юм. Зүлгэчихсэн юм шиг л улс явах юм даа гэвэл Буд багагүй баясан,

-Төрийн төлөө зүтгэж л явна. Харагдах нь цэмбэгэр ч, буулга нь амаргүй ээ. Өглөө гарч, үдэш харьсаар амьдралын идэр нас өнгөрлөө дөө. Яахав болж л байна гэж хэлээд “Алив хө, нэг нэг явуулчихъя” гээд хундагатайгаа тулгав. Балгасан архиныхаа араас нимгэн хэрчсэн хиам авч үмхэлсэн Дэмбээ,

-Өвгөн нь яахав ээ, чи мэдэх л байлгүй, Дархан, Эрдэнэт, Улаанбаатар хоорондоо ард түмнээ зөөгөөд л, хүний өөрийн амьтан ах дүүдээ тустай дэмтэй гээл автобустайгаа л хүнгэнээд байна. Хэдэн хүүхэд хоолны захад хүрч л байна. Хоёр охин оёдлын жижигхэн үйлдвэр ажиллуулаад хувиа тавихгүй л байна. Хоёр хүү маань хотоос зайдуухан жаахан газартай, зундаа ногоо тариад, өвөлдөө зоорилж зараад надаас юм нэхэхгүй амиа хоохойлчихно. Эхнэр бид хоёр өмнөх өмнөхөө болгоод л, үр хүүхдийн хүүхэд түрүүчээсээ гарлаа. Тавин нас ч дороо юм даа. Өвөө эмээ болчихлоо. Хүүхдийн хүүхэд малладаг болж байна даа гээд инээлээ.

-“Ай хөөрхий, би гэдэг хүн нэг ууцтай л мунгинаж явдаг. Хүүхдүүд хэнз. Үеийн нөхөр өвөлжөөндөө буучихсан айлын эзэн хүний төрхтэй налайж явдаг. Үгүй ээ, ер..,” гэж бодохоос Будын уур хахалзавч, өөрийг нь хүндэтгэх нөхрөөсөө үүнийгээ нуухын дээдээр нууж “Сайхан байна аа, хө. Чи сайхан байна. Алив ууя” хэмээн хэдийдээ юм, согтуурхангуй аясаар дахин хундагалж тулгав. Тэгээд,

– Дэмбээ, миний найз нутаг явж байна уу! гэж асуув.

-Үргэлж машинтай зууралдаж явдгийн хэрэг юу билээ. Жилдээ нэг, заримдаа хоёр ч оччих юм. Хэдэн муусайн ах дүүс байна. Хөгшчүүд нь ч хөөрхий, тонжирчихлоо доо. Үзэгдэж харагдаж явъя гэж бодох юм. Эхнэр хүүхэд ч дуртай байх юм. Нутаг ч өвөл зунгүй очих болгонд сайхан байх юм байна шүү гэв.

-“Хөөрхий, Буд ч хөөрхий нэг Буд л юм биз дээ. Мөн ч хоцорч яваа юм байна даа. Ажил, ажил гэж өвчигнөсөөр, найман зуухан киолметрийн цаана байгаа нутагтаа очилгүй лав таван жил болчихсон байх юм. Цус гэж..,” бодохдоо Буд нөхрөөдөө харан “Зөв шүү хө. Миний нөхөр ч сийрэгхэн аж төрж байгаа юм байна даа” хэмээн хэлж суулаа. Битүүний энэ өдөр Будыг өглөөнөөс хойш, амьдралын ая хөг, урсгал таталцал, эргээн хөрвөөнөөрөө битүү доргиосон өдөр байлаа. Уусан хоёр гурван хундагандаа бүр согтчихож.

-За дахиад нэг татчихъя. Цаг дөхлөө. Өвгөн нь явъя гээд Дэмбээ архи хундагалаад барив. Хоёул зэрэг авч татлаа.

-Найз нь тооцоо хийчихье. Явж бөхөө үз. Би ч хариад зурагтаар харчихна аа гээд Буд өндийв. Дэмбээ цагаахнаар “За баярлалаа, нутгийн нөхөртөө. Сайхан битүүлээд, сайхан шинэлээрэй” гэж хэлээд гарч явлаа.

Будын дотор тун базаахгүй байлаа. Сэтгэл нь нэг л бүрзгэр. Тэр шилэнд үлдсэн архийг угсруулан хийж уулаа. Өглөөнөөс эхнэртээ уурласан уур нь Дэмбээтэй уулзсанаар бүр гаарч, энэ бүхэнд хэн буруутайг дэнслэх чадвараа улам алдан төдхөн согтож зоогийн газрын ширээ дэрлэн унтаад өгөв.

…“Ах аа сэрээрэй. Та яасан их унтдаг юм бэ” гэх дуун гарч, мөрнөөс татахад сэрлээ. Хэдийнэ орой болжээ. Бие сэтгэл нь тавгүй гэж жигтэйхэн. Цагаа харвал чануулсан ууцаа авах товоос хоёр цаг өнгөрч байна. Хувцсаа засч шалавлан алхсаар ууц чанадаг гэрт явж орлоо.

Нөгөө ууц хүлээж авсан туранхай эр ихээхэн гайхсан янзтай харахаар нь “Аа, золиг. Уусан юмнаас болоод өдрийнхөөсөө хачин харагдаж байгаа байх” гэж бодоод,

-Ууцаа авъя гэлээ.

-Хүү чинь аваад явчихсан шүү дээ. Яг цагтаа ирсэн. “Аав аваад ир” гэсэн гээд өдөр үүрч оруулж ирсэн хүү чинь аваад явсан гэж хэллээ.

Будад хэлэх үг олдсонгүй. Чанасан махны үнэр сэнгэнэсэн гэрээс уур савсуулан гарахдаа “Тийм хачин лүдийг миний хүүхэд болгодог энэ туранхай хар мөн дүүрсэн новш вэ” гэж амандаа үглэхдээ бараг л уйлчихсангүй. “Зөөлөн галаар шүү” гээд байсан үгийг нь санатал бүхий л өдрийн турш бухимдсан уур цухал, уусан архины нь нозоорол хачин сарниж, харанхуй үдэш ганцаар баахан инээв. Хаврын шинэ сарын нэгэн гарахад ганцхан шөнө үлдээд, урины бүлээн салхины үзүүр нүүрийг нь илбэж байлаа.

Баастын ЗОЛБАЯР

ШУА-ийн Хэл зохиолын хүрээлэнгийн Алтай судлалын төвийн ЭШТА, Туркийн ШУА-ийн Нийгэм хүмүүнлэгийн салбарын шагналт, хэл шинжлэлийн ухааны доктор, академич Лувсандоржийн Болдтой ярилцлаа. Түүний бүтээлүүдийг монгол хэл шинжлэл, түрэг хэл шинжлэл гэсэн хоёр том салбарт хуваан үздэг байна. Бид монгол хэл шинжлэлд хамгийн сүүлд хийхээр төлөвлөж байгаа түүний ажил болон эх хэлээ хэрхэн хайрлах хамгаалах талаар хөндөн ярилцсан юм.

---

– Таны танилцуулгыг уншиж байхад өнгөрсөн жилүүдэд судалгааг тань олон улсад үнэлсэн амжилт бүтээлээр дүүрэн жилүүд байжээ гэж бодогдож байлаа. Таны судалгааны яг ямар ажил, ололт нээлтийг үнэлж Туркийн ШУА шагналаа хүртээж, мөн ШУА-ийнхаа Хүндэт гишүүнээр өргөмжилсөн юм бол?

-Миний судалгааны ажлын нэг үндсэн чиглэл нь түрэг хэл, эртний түрэгийн бичиг үсгийн дурсгалтай холбоотой. Ийм судалгааны чиглэлийг сонгосон нь тэр үед МУИС-ийг төгсөөд, ШУА-д хуваарилагдан ирж байхад ахмад эрдэмтдийг дагалдуулан сургах хүрээлэнгийн бодлоготой холбоотой юм. Тэгэхэд миний халамжлан хүмүүжүүлэгчээр Хэл шинжлэлийн салбарын эрхлэгч агсан, академич А.Лувсандэндэвийг томилж байлаа. Багш маань Петрград (Ленинград)-ын их сургуулийн Турк хэлний салбарыг төгссөн хүн. Иймээс намайг Хэл зохиолын хүрээлэнд хуваарилагдан ирэхэд багш маань Хөвсгөл аймгийн хойд нутгаар байдаг цөөн тоот түрэг угсаатны хэл, аялгууг судлах шинжилгээний ангийн бүрэлдэхүүндээ багтааж, дараа жилээс нь эхлэн тэдний хэл аялгуу судлахыг үүрэг болгосон юм. Ингээд л би Хөвсгөлийн хойд сумдын нутгаар буй цаатан, урианхай нарын хэлийг судлах зорилгоор албан томилолт өвөртлөн, долоон жил дараалан тэдний дунд очиж, судалгааныхаа хэрэглэгдэхүүнийг биечлэн цуглуулж байв. Үүний үр дүнд тулгуурлан “Уйгар-урианхай хэлний онцлог” сэдвээр 1978 онд хэл бичгийн ухааны дэд эрдэмтний зэрэг хамгааллаа. Энэ үед ОХУ-ын нэрт эрдэмтэн В.М.Наделяев гэдэг хүн Монголд томилолтоор ажиллаж байсан цаг таарсан юм. Тэр хүн миний ажилтай танилцаад “түрэг хэлний ангилалд Саяаны түрэг хэлнүүд гэсэн бас нэг шинэ ангилал нэмэх шаардлагатай боллоо” гэж онцлон тэмдэглэж байлаа. Энэ хүний заавар зөвлөгөөний дагуу судалгааныхаа ажлыг өргөжүүлэн ажиллав. Үүнийг багш маань ч их дэмжив. Ингээд “Монгол хэл Саяаны түрэг хэлнүүдтэй түүхэн үүднээс холбогдох нь” сэдвээр ажиллаж, докторын диссертац бичин, 1996 онд ОХУ-д хэл шинжлэлийн ухааны докторын зэрэг хамгаалж байлаа. Саяаны түрэг хэлнүүд гэдэг нь орчин цагийн тува, тофалар, уйгар-урианхай хэлнүүд л дээ. Гэхдээ миний ажилд энэ гурван түрэг хэлнээс гадна бас эртний түрэг хэлний судалгаа бас гол байртай байсныг тэмдэглэх хэрэгтэй. Ийм судалгаа хийхийг багш маань л санал болгосон. Туркийн ШУА шагналаа олгохдоо чухам энэ хоёр бүтээлийг нэр заан дурдсан байдаг юм.

Эдгээр ганц сэдэвт зохиолоос гадна 2004 онд “Түрэг монгол хэлний харилцан нөлөөлөл”, 2005 онд “Монгол түрэг хэлний тооны нэр” гэсэн түрэг, монгол хэлний харьцуулсан судалгаанд холбогдох бүтээлүүд, мөн монгол нутагт буй орхон бичгийн дурсгалуудыг эх бичиг судлалын үүднээс тодорхойлон гаргасан. Түүнийг монгол хэлээр орчуулахын хамт, үгийн сан, хэлзүйн өвөрмөц үзэгдлүүдийг тайлбарласан цуврал бүтээлүүд болох “Монгол нутаг дахь хадны бичиг”, “Орхон бичгийн дурсгал” II, III, IV, “Орхон бичгийн дурсгал VI” бүтээлүүдээ гаргасан. Энэ бүгдийг үнэлж, Туркийн ШУА-ийн Хүндэт гишүүнээрээ сонгосон байх аа. Туркийн ШУА-ийн 56 дугаар ерөнхий ассамблейн хурлаар таныг “Хүндэт гишүүнээр сонголоо” гэсэн батламж, үнэмлэхийн зургийг илгээсэн, бусад нарийн зүйлийг одоогоор сайн мэдээгүй байна.

-Монгол Улсын нутаг дэвсгэрийн хэмжээнд Турктэй холбогдох 100 гаруй хөшөө бичгийн дурсгал олдсон гэдэг. Бүгдийг нь судалж, тайлж уншиж чадсан уу. Энэ чиглэлийн судлаачид хэр их байдаг бэ?

-Ер нь 63 газраас 130-аад бичиг олсон гэдэг бол тогтсон тоо. Үүнтэй холбогдуулаад төв Азийг судлаач нэрт эрдэмтэн П.К.Козлов “… олон төрлийн үлэмжийн их дурсгалыг газрынхаа гадарга дээр, хөрснийхөө гүнд нууцалсан ийм орон ер байдаг болов уу” гэж гайхан хэлж байсныг бид мартах ёсгүй. Тун харамсалтай нь миний хувьд бүгдийг уншиж орчуулж чадаагүй л байна. Нэгдүгээрт, бидэнд тэр бүхэнд хүрдэг нөхцөл боломж алга. Техник технологи, машин унаа, бензин тосноос авахуулаад хүндрэл байна. Би хувьдаа түрэг бичээсүүдийн гуч гаруйхантай нь л нүүр тулж “уулзсан” хүн шүү дээ.

Нээлттэй нийгэмд шилжсэнээс хойш Монголд байгаа хадны бичээсүүдийг гаднын эрдэмтэн судлаачид маш их ирж судалж байна. Турк, Япон, Солонгос зэрэг орнуудаас ирж байна. Эдгээр судлаачидтай бид хамтран ажиллаж байгаа боловч бид тэдэнд газарчлах, үйлчлэх, хамтарсан судалгаа нэрээр дайгдах маягаар л явж байна. Уг нь Монгол Улсын ШУА-ийн хөрөнгө санхүү байдаг сан бол бүгдийг нь тойрчих юм сан, чадвал мэргэжлийн нөхөдтэйгөө хамтраад эдгээр дурсгалуудыг багтаасан атлас хийчих юм сан гэсэн бодолтой явдаг даа.

1990-ээд онд Монголын ШУА, Туркийн ШУА-тай хамтран орхоны хөндийн дурсгалыг судлах, авран хамгаалах хамтарсан төсөл хэрэгжүүлж байлаа. Тэр үед хамтарсан судалгааны ажилд оролцож байсан МУИС-ийн багш Ц.Баттулга хүсэлт гаргаж, хичээн ажилласны үр дүнд МУИС-д Түрэг судлалын тэнхимийг байгуулж байсан юм. Тэр цагаас хойш энэ чиглэлээр судалгаа хийх залуу боловсон хүчнийг бэлтгэж эхэлсний дүнд Б.Аззаяа, Н.Гэрэлмаа, Р.Мөнхтулга зэрэг залуу судлаачид одоогийн байдлаар идэвхтэй ажиллаж байна.

-Турк судлалаар хийсэн бүтээлүүдийн тань үнэ цэнийг дээрх шагналуудыг хараад ойлгож болох юм шиг санагдлаа. Харин монгол хэл шинжлэлийн тухайд та ямар судалгаа хийсэн бэ?

-Монгол хэл шинжлэлийн хүрээнд ерөнхий боловсролын дунд сургуулийн сурах бичгээс эхлээд их дээд сургуулийн сурах бичиг, гарын авлага болох багагүй бүтээлийг хийсэн байна. Тухайлбал, “Монгол хэл сурах бичиг /7 дугаар анги, “Орчин цагийн монгол хэлний үгийн сангийн судлалын үндэс”, “Орчин цагийн монгол хэлний өгүүлбэр зүй” зэрэг бүтээлүүдийг мэргэжлийн эрдэмтдийн хамтаар зохиолоо. Үүнээс гадна их дээд сургуулийн хичээлийн хэрэглэгдэхүүнд зориулж гаргасан “Монгол хэлнүүдийн харьцуулсан хэл зүй”, “Монгол хэлний тонгоруу толь”, “Орчин цагийн монгол хэлний дагавар”, “Монгол хэл шинжлэлийн түүхэн найруулал” зэрэг бүтээлийг дурдаж болно. Мөн эх орны монгол хэл шинжлэлийн түүхийг анх удаа харьцангуй өргөн хүрээнд хөндөж тавьсан “Монгол хэл шинжлэлийн түүхэн найруулал”, “Монгол хэл судлалын асуудалд”, “Монгол хэл шинжлэлийн түүхийн асуудалд” зэрэг бүтээлүүдээ гаргасан байна.

Сүүлийн үед хийсэн өөр нэг томоохон ажил бол “Монгол хэлний дэлгэрэнгүй тайлбар толь” бүтээл юм. Уг тольд 80000 орчим толгой үг бүхий, 120000 гаруй үг хэллэгийг багтаасан бөгөөд орчин цагийн монгол хэлний толь бичгийн судлалд томоохон бүтээл болж, гадаад дотоодын эрдэмтэн судлаачид, хэрэглэгчдийн талархлыг хүлээсэн билээ. Мөн сүүлийн үед компьютер хэл шинжлэлийн онол аргыг монгол судлалд нэвтрүүлэхэд анхаарч, “Монгол уран зохиолын дээжис 108 ботийн цахим сан, программ хангамж”-ийг удирдаж гүйцэтгэсэн. 7.800.000 орчим үгтэй энэхүү сандаа тулгуурлан “Монгол хэлний дэлгэрэнгүй тайлбар толь”-оо утга зохиолын жишээгээр нэмэн баяжуулж, “Монгол хэлний их тайлбар толь” (www.монголтоль.мон, www.mongoltoli.mn)-ийг цахим орчинд нээлттэй хэрэглэх боломжийг дэлхийн өнцөг булан бүрд байгаа монгол хэл судлаач болон монгол хэлтэн хүмүүст олгосон маань өнөөдөр цахим ертөнцөд хүмүүсийн талархлыг хүлээсэн бүтээл болж буйг тэмдэглэх хэрэгтэй.

-Таны судалгааг үзэхэд дандаа онолын суурь судалгаа бололтой. Гэтэл одоо шинжлэх ухааны бүхий л салбарт инноваци гэж ярих болсон. Нийгэм хүмүүнлэгийн салбар тэр дундаа монгол судлалд инноваци нэвтрүүлэхэд бэрхшээлтэй юу Тодруулбал, уламжлалт судалгааг хэрхэн инновацийн бүтээгдэхүүн болгох бэ?

-Ер нь бол нийгэм хүмүүнлэгийн салбар, тэр дундаа хэл шинжлэлд онолын, суурь судалгааны бүтээлүүд давамгайлдаг. Гэхдээ дээр дурдсан “Монгол хэлний цахим их тайлбар толь”, “Монголын уран зохиолын дээж 108 ботийн цахим сан”, “Монгол хэлний зөв бичих дүрмийн журамласан толь” зэрэг бол инновацын бүтээгдэхүүн шүү дээ. Монгол хүн бүхний эх хэлний мэдлэг, найруулан бичих чадвар, үгийн сангийн баялгийг нэмэгдүүлэхэд энэ бүхэн гол тулгуур нь болох ёстой. Чухам бүх нийтийн хэлний боловсролд зориулсан судалгааны энэ чиглэлээр би бас чамгүй бүтээл гаргасан байна билээ. Үүнтэй холбоотой “Хэлний засаглалын учир” гэдэг номыг 2017 онд хэвлүүлснээ тэмдэглэх хэрэгтэй гэж бодож байна. Манай салбарын судлаачид онолын суурь судалгааныхаа үр дүнгээр ганц сэдэвт бүтээл, ном, гарын авлага, сурах бичиг хэвлэж гаргадаг. Тэр нь мэргэжлийн болон сонирхсон хүмүүс хэрэглээд явдаг уламжлалтай. Одоо ч байгаа. Харин өнөөдрийн нийгмийн хөгжил бол бас арай өөр зүйлийг шаардах болсон. Өөрөөр хэлбэл, хэл судлаачдыг гэсэн технологийн хөгжлийг судалгаандаа хэрэглэсэн инновацын бүтээгдэхүүн гаргахыг шаарддаг болсны нэг тодорхой жишээ дээр дурдсан “Монгол хэлний их тайлбар толь” юм. Үүнтэй холбоотойгоор өмнө нь хэвлэмэл бүтээлд нэг удаагийн санхүүжилт олгоход л болдог байсан салбар маань цахим орчинд нийтийн хүртээл болсон “Монгол хэлний их тайлбар толь”-ийн жил бүрийн тогтмол зардлыг хэрхэн шийдэх талаар бодлого байхгүй гэж хэлж болно.

–“Монгол хэлний дархлаа муудаж байна” хэмээн байнга ярих боллоо. Үүнд, цахим орчин дахь монгол хэлний замбараагүй гэж хэлж болох бичлэг, ярианууд нөлөөлж байна уу. Аль эсвэл, үр хүүхдээ эх оронч сэтгэлгээтэй монгол хүн болгож хүмүүжүүлж чадахгүй байгаа нь нөлөөлж байна уу?

– Таны асуусан хоёр зүйлийн аль аль нь л нөлөөлж байна. Хэдэн жилийн өмнө би Монголд байгаа гурван үнэгүй юмны нэг нь эх хэл гэж ярилцлага өгч байлаа. Саяхны нэг сонин дээр УИХ-ын гишүүдийн хүүхдүүдийн 95 хувь нь гадаад хэлний сургалттай ангид сурч байна гэсэн мэдээ байсан. Уг нь хэлнийхээ хуулиар дунд сургуульд ортол, эх хэлний дархлаа суутал эхлээд монгол хэл заая л гэж тусгасан шүү дээ. Гадаад хэл сурахад оройтохгүй.

Цахим орчин дахь хэлний хэм хэмжээг зөрчсөн, замбараагүй хэрэглээ ч үүнээс дутахгүй нөлөөтэй. Үүнийг гэхдээ шийдэж болно.

Компьютерт “с.б” гээд оруулахад л сайн байна уу гэдэг үг гарахаар. Бас хэв журмыг нь тогтоож болно. Алдаатай бичсэн мессэж цаашаа явдаггүй байхаар ч юм уу. Тэгэхгүй хүн болгон л урсгалаараа хандаад байж болохгүй. Сэтгэгдлээ бичиж байна гээд л хараагаад, алдаатай бичээд байж болохгүй юм. Ийм хяналт шалгалтаа л хийгээд өгчих хэрэгтэй. Ер нь бол хийе гэвэл арга нь олддог, хийхгүй гэвэл шалтаг нь олддог гэдэг үг чинь их үнэн. Дээрээс тавих хяналт ч дутмаг байна даа. Үүнд иргэний хувийн боловсрол ч маш чухал.

Хэл бол харилцааны хэрэгсэл учраас ямар орчинд аль найруулгыг хэрэглэх вэ? гэдгийг тодорхой заасан судалгаанууд бий. Их дээд сургуулийн бүхий л ангид монгол хэл, найруулга зүйн хичээл зааж байгаа нь уг нь энэ мэдлэгийг эзэмшүүлэх л зорилготой гэж ойлгож байгаа. Иймээс манай иргэд орчноосоо хамаараад ярианы найруулгыг хэрэглэх үү, албан бичгийн найруулгыг хэрэглэх үү гэдгээ тогтож, зөв хэрэглэж сурах хэрэгтэй. Албан ёсны уулзалт, хурал дээр, эсвэл олон нийтийн мэдээллийн хэрэгслээр найз нөхдийнхөө хүрээнд ашигладаг үг хэллэгээ хэрэглэж ярьж, бичээд байж болохгүй шүү дээ. Үүнийг л ойлгож, зөв хэрэглэж сурах асуудал чухал байна. Тэгвэл өнөөдрийн яриад байгаа цахим орчин дахь хэлний хэрэглээний замбараагүй байдал нэлээд цэгцэрнэ.

-Монгол хэлний хууль хэрэгжээд нэлээдгүй хугацаа өнгөрлөө. Хуульд хаяг рекламыг кирилл, монгол бичгээр бичих тухай заасан байдаг. Гэтэл дээр үндэсний телевизээр Баян-Өлгий аймгийн тухай гарч байсан. Хууль хэрэгждэггүйн нэгэн том жишээ гэж болно. Энэ талаарх таны бодол?

– Баян-Өлгий аймгийн тухайд тэр бол манай төрийн бодлоготой л холбоотой. Телевизээр бол шийдвэр гарчихсан л гэж ярьж байна. Гэхдээ бид шийдвэрээ хэрэгжүүлдэг алхмаа хийгээгүй л байна шүү дээ. Тэнд магадгүй санхүүгийн дэмжлэг өгөөгүй, зохион байгуулалтын арга хэмжээ аваагүй байна. Манайхны байгаа байдал л энэ гэх үү дээ. Мундагдаад том үүрэг өгөөд бүх юм болчих юм шиг санадаг. Гэтэл газар дээрээ очиход тийм хэцүү. Жишээ нь “Морин хуурын чуулга”-ыг байгуулахдаа бодлогыг нь гаргахаас гадна хөрөнгийг нь шийдэж байж байгуулсан чуулга шүү дээ. Тэгэхгүйгээр ганцхан бодлого гэж юм гаргачихаад тэр хэрэгжүүлнэ, энэ хэрэгжүүлнэ гээд байх биш. Араас нь явдаг байх хэрэгтэй. Төрийн хууль хэрэгждэггүйн тод жишээ бол энэ хаяг рекламын асуудал. Энэ хаяг, рекламын асуудал их төвөгтэй. Буруу байна гээд торгоё гэж бодоход тийм эрх байцаагчид байхгүй. Тэгэхээр миний бодлоор хамгийн амархан шийдэл бол хугацаа нь дууссан бүтээгдэхүүнийг мэргэжлийн хяналтын байцаагч нар устгуулдаг шиг л эх хэлний байцаагч бий болгох хэрэгтэй. Танай хаяг буруу байна гээд торгууль ногдуулдаг ч юм уу. Ингээд ажиллавал гарц, боломж зөндөө л харагдаж байна.

-Таныг залуу байх үед судлаачдыг бодлоготойгоор бэлддэг байжээ. Хэл зохиолын хүрээлэн залуу судлаачдаа хэрхэн бэлтгэж байна. Тодруулбал, та хэр их шавь бэлдсэн бэ?

-Манай хүрээлэнгийн ажилчдын тал нь залуучууд. Залуу хүн гэхээр биологийн наснаас гадна эрдмийн зэрэг, эрдэм шинжилгээний ажил хийсэн хугацааг бас тооцдог. Миний хувьд гэвэл чиглэлээрээ бэлдсэн хүн бол байна. Гэхдээ би шавь нараа сургахдаа яг өөрийнхөө араас түрэг судлал, монголд байгаа түрэг хэл аялгуу гэхээсээ илүү монгол хэлэнд байхгүй зүйлийг бий болгох чиглэлийг баримталдаг. Жишээлбэл, компьютерийн шинэчлэл байна. Энэ чиглэлээр Хөх хотод нэг шавь бэлдсэн. Бас нэгийг бүтээвэр зүй, үгийн сангийн чиглэлээр, мөн авиа зүйгээр нэг шавь бэлдсэн. Харамсалтай нь манайд техник технологи их дутагдалтай. Авиа зүй дээр бид нэлээд хөрөнгө оруулалтыг Өвөрмонголоос авсан. Монгол хэлний бүх авиаг компьютерт суулгах санаатай байгаа юм. Жишээлбэл, монгол хүн гэдэг боловч буриад аялгуугаар ярьдаг зүйлийг л зөв системийг тохируулж өгөхгүй бол галиг үсгээс эхлээд буулгаж чадахгүй шүү дээ. Тийм учраас авиа таних программыг зохиох хэрэгтэй. Хар үгээр хэлэхэд хүний яриаг текст болгоод гаргах, болж өгвөл эргээд текстийг яриа болгоод олонд түмэнд хүргэх чигийн ажлыг ирээдүйд хийхээр шавь бэлтгэж байна. Авианы баазыг одоо хийж байгаа. Мөн эх бичиг судлалаар хэд хэдэн шавь бэлтгэж байна. Нэг шавиа түрэг судлал, түрэг монгол хэлний үгийн сангийн харьцуулсан судалгааны чиглэлээр бэлтгэж байна.

Х.МӨНХБАТ