Month: February 2020

УИХ-ын гишүүн, АН-ын дарга С.Эрдэнэтэй ярилцлаа.

-Та Хамтын тэтгэврийн хуулийг дахин өргөн барилаа. Энэ талаар ярихгүй юу?

-Энэ хууль 2015 онд хэлэлцэгдээд 2016 онд УИХ-аар батлагдаж, 2017 оны нэгдүгээр сарын 1-нээс хэрэгжих заалттай байсан юм. Гэвч МАН олонх болж, энэ хуулийн үйлчлэлийг зогсоож, хүчингүй болгосон. Тэр үед энэ хуулийг яагаад хүчингүй болгож байгаа талаар инээдтэй, эмгэнэлтэй гэмээр үндэслэлүүдийг эрх баригч нам гаргаж ирж байлаа. Тухайн үеийн Ерөнхий сайд “Хоёр хөгшин бие бие рүүгээ муухай хараад, хэн нь түрүүлж үхэх вэ гэдэг байдал үүсч байгаа учраас энэ хуулийг хүчингүй болголоо” гэж байсан шүү дээ. МАН ахмадын төлөө батлагдсан хамгийн чухал хуулийг нь хамгийн эхнийхээ хуралдаанаар хүчингүй болгосон. Энэ шийдвэр олон мянган ахмадын амьдралын баталгааг үгүй хийж, амьдралын үнэ цэнийг устгасан харгис үйлдэл болсон. Насан туршдаа хамт амьдарсан хань ижлийнхээ хуримтлалаар бий болгож үлдээсэн өв хөрөнгөнөөс хүртэх эрхийг нь шууд хасч хаяна гэдэг бол маш харгис бодлого байсан.

-Энэ хуулийн үзэл баримтлал нь юу вэ?

-Нийгмийн даатгалын шимтгэл гэдэг татвар биш. Хэзээ нэгэн цагт хүн эрсдэлд орсон үедээ хэрэглэнэ гэж хуримтлал бий болгож байгаа хадгаламжийн мөнгө байхгүй юу. 60 насандаа тэтгэвэрт гараад 61-тэйдээ бурхан болж буй олон хүн бий шүү дээ. Хуримтлалаа эдэлж, хэрэглэж чадаагүй нас барж байгаа ахмадууд бий. Насан туршдаа хамт амьдарсан хоёр ахмад настан тус бүр 100, 100 мянган төгрөгийн тэтгэвэр аваад 200 мянган төгрөгөөр амьжиргаагаа залгуулаад явж байхад нэг нь бурхан болдог. Тэгэнгүүт орлого нь нэг дахин буурдаг. Тэгэхээр нэг хүний тэтгэврээр байр гэрлийнхээ мөнгийг төлөх үү, хоол ундаа залгуулах уу, эм тариагаа авах уу гээд тэр үлдсэн хүнд эдийн засгийн том хүндрэл үүсч байгаа юм. Эхэн үедээ яахав байгаа юмаа зарж, барьцаанд тавиад зээл авч янз бүрээр аргацаана. Сүүлдээ арга буюу амьжиргааны баталгаажих түвшингээс доогуур орлоготой өрхийн тоо руу шилждэг. Тэгээд бүр нэн ядуу иргэн болдог. Тэрнээсээ үүдээд сэтгэл санааны хувьд хямардаг. Ийм байдлуудыг маш олон жил ажиглаж, судалж байсан. Энэ асуудлыг хариуцдаг байх үед минь энэ талаар маш олон өргөдөл, гомдол, хүсэлт ирдэг байлаа.

Гэр бүлийн хоёр ахмадын нэг нь бурхан болсон үед үлдсэн ахмад нь хань ижлийнхээ авч байсан тэтгэврийн тодорхой хувийг өөрийнхөө амьдрах хугацаанд авах нь шударга. Ингэвэл амьдралын тодорхой эрсдэлд орохгүй байх баталгаа хангагдах юм байна гэж харсан. Тэгээд хамтын тэтгэврийн тухай хуулийг санаачилсан.

-Хэдэн хувиар тооцож байгаа вэ?

-Бүрэн тэтгэврийн 20-иос доошгүй хувиар тооцож, үлдсэн ахмадад сар бүр олгож байхаар хуулийн төслийг санаачилсан. 20-иос доошгүй гэдэг нь дээшээ хэд ч байсан болно. Энэ хэмжээг Засгийн газар тэтгэврийн сангийн даац, төсвийн боломжийг харж байж тогтоохоор тусгасан.

-Нийгмийн даатгалд итгэх олон нийтийн итгэл суларчээ. Нийгмийн даатгал төлж байснаас хадгаламж нээж байршуулсан нь илүү дээр гэх мэт яриа явж байна. Ер нь нийгмийн даатгалд итгэх итгэлийг хэрхэн сэргээх ёстой вэ?

-Нэгэнт хуримтлал бий болгочихсон бол хуримтлалаас нь үр хүүхдүүд, гэр бүл нь хүртдэг байх шударга зарчмыг хэрэгжүүлээд явах ёстой, нэгдүгээрт. Хоёрдугаарт, өнөөдрийн Нийгмийн даатгалын сангийн хөрөнгийг бие даасан байдалд шилжүүлэх ёстой. 2002 оны Н.Энхбаярын Засгийн газрын үед Сангийн сайд Ч.Улаан байсан. Энэ хоёр нийгмийн даатгалын тухай хуулийг зөрчөөд, нийгмийн даатгалын сангийн хөрөнгийг Сангийн яамны төрийн санд нэгтгэсэн. Тэрнээс хойш 20-иод жил Нийгмийн даатгалын сангийн хөрөнгийг төсвийн цоорхой бөглөх, төсвийн бусад зориулалтаар ашиглах, ийм хууль зөрчсөн үйлдлүүд явж ирлээ шүү дээ. Гуравдугаарт, Нийгмийн даатгалын сангийн хөрөнгийг арвижуулах чиглэлээр төрөөс бодлого дэвшүүлж ажиллах ёстой юм. Дөрөвүгээрт, Нийгмийн даатгалын сан дотроо таван сантай. Тэр дотор хамгийн чухал сан бол тэтгэврийн даатгалын сан байдаг. Энэ санд төр төлөх ёстой 10 гаруй их наяд төгрөгийн өр байгаа.

-Одоо шимтгэл төлж байгаа иргэдийн мөнгө хаашаа явдаг вэ?

-Өнөөдөр шимтгэл төлж байгаа иргэд Нэрийн дансны хууль гэдэг юмаар яваад байгаа. Өөрөөр хэлбэл бичилтээр. Яг бодит мөнгө байхгүй. Мөнгийг нь аль хэдийнэ өнөөдөр тэтгэвэр авч байгаа иргэдэд өгчихсөн. Төрийн гүйцэтгэх үүргийг өнөөдөр шимтгэл төлж байгаа иргэдийн мөнгөөр төлөөд яваад байж болохгүй. Нийгмийн даатгалын тухай хуулиар 1995 оноос өмнө тэтгэвэр тогтоолгосон иргэдийн тэтгэврийг төр хариуцах үүрэгтэй. Гэтэл тэр 1995 оноос өмнө тэтгэвэрт гарсан иргэдийн тэтгэврийг тавихын тулд өнөөдөр шимтгэл төлж байгаа иргэдийн мөнгийг өчнөөн жил ашиглалаа. Одоо тэр шимтгэл төлж байгаа иргэдийн мөнгийг буцааж Нийгмийн даатгалын санд байршуулах ёстой. Төр өнөөдөр энэ үүргээ биелүүлэх ёстой.

-Төр 10 гаруй их наяд төгрөгийн өрөө барагдуулах алхам хийж байна уу?

-2016-2020 оны дөрвөн жилийн төсөв баталлаа. Энэ төсвийг есөн их наядын алдагдалтай баталсан. Энэ нь өнөөдрийн нийгмийн даатгалын санд төлөх мөнгөтэй тэнцүү шахам алдагдал. Тэгвэл ингэж алдагдалтай төсөв баталж, болсон болоогүй баахан барилга байшин, хөрөнгө оруулалт хийж байхын оронд Тэтгэврийн даатгалын санд мөнгийг нь буцааж байршуулж, иргэдээ ирээдүйдээ санаа зовох зүйлгүй байлгах ёстой. Уг нь 2021 онд тэтгэврийн даатгалын санг бүрэн хуримтлалын тогтолцоонд шилжүүлэх Их хурлын тогтоол гарсан шүү дээ. Бүрэн хуримтлал гэдэг нь шимтгэл төлсөн иргэний шимтгэлийг нэрийн дансанд нь бодит мөнгөн хэлбэрээр байршуулна гэсэн үг. Үүнийгээ төр хэрэгжүүлэх ёстой.

-Нийгмийн даатгалын тогтолцоондоо байна уу?

-Манайхтай ижил тогтолцоотой Тайвань, Вьетнам, Герман гээд маш олон улс орон байна. Эдгээр улсууд яг энэ тогтолцоог амжилттай хэрэгжүүлээд явж байна шүү дээ. Төр нь зөв бодлого явуулсан улсын нийгмийн даатгал нь зөв явж байна. Буруу бодлого явуулахаар манайх шиг дампуурлын ирмэг дээр явж байгаа.

-Та “Тэтгэврийн доод хэмжээг нэмэгдүүлэх тухай” хуулийн төсөл санаачилсан. Энэ талаар ярихгүй юу?

-Нийгмийн хамгааллын бодлого зорилтот бүлгийн иргэдэд хүртээмжгүй, амьдралын наад захын хэрэгцээг нь хангахгүй байгаа. Тиймээс Монгол Улсын нийгмийн хамгааллын бодлого тухайн зорилтот бүлэгтээ үр өгөөжтэй, хүртээмжтэй байх, цаашилбал дэлхийн жишигт нийцүүлэн шинэчлэх асуудлыг үргэлжлүүлэн УИХ-аас батлан гаргах зайлшгүй шаардлагатай байгаа учраас энэхүү хуулийн төслийг санаачилсан. Бүрэн тэтгэвэр авагч өндөр настны тэтгэвэр 500 мянгаас доош, хувь тэнцүүлсэн тэтгэвэр авагчийн тэтгэвэр 420 мянгаас доош бол энэхүү хуулийн үйлчлэлд хамаарна. Хуулийн төсөл батлагдсанаар тэтгэвэр авагч иргэдийн амьжиргаа, амьдралын чанар сайжирч, тэтгэврээ олон сар, жилээр барьцаалан зээл авах нөхцөл буурна.

-УИХ-ын сонгуулийн тойрог мандат дээр танай намын зөвлөл сөрөг байр суурьтай байгаа шүү дээ…

-Эрх барьж буй нам ямар хэлбэрээр сонгууль зохион байгуулах нь тэдний эрхийн асуудал мөн. Гэвч Монгол Улсын иргэдэд Үндсэн хуулиар олгогдсон суурь эрх болох сонгох сонгогдох эрхэд нь эрх баригчид увайгүй халдаж байна. Нэг үгээр Монгол Улсын иргэд тэнцвэртэй нөхцөл байдалд төрд төлөөллөө илгээх эрхтэй. Тэгш эрхийн зарчимд тулгуурлаад. Гэтэл 70 мянган сонгогчтой аймаг гурван мандаттай, 240 мянган иргэнтэй дүүрэг нь бас гурван мандаттай байдаг. Энэ шударга зарчим мөн үү. Хүн амын 50 хувь нь бараг нийслэлд амьдарч байна. Тэгэхэд угаасаа цөөхөн гэгдэх 28 мандатын дөрвийг нь сугалж аваад хөдөө орон нутаг руу шилжүүлээд 24-хөн мандаттай болгочихлоо. Нийслэлийн сая гаруй иргэдийн эрхийг цавчаад хаячихаж байгаа байхгүй юу. Яахаараа Монгол Улсын иргэн хот хөдөөгөөр ялгаварлуулж байх ёстой юм. Хот, хөдөөнийх гэхгүй Монгол Улсын иргэн л бол иргэн. Сонголтоо хийх эрхтэй. Энэ бол арай дэндүү.

-Та өөрийн өнцгөөс хэрхэн харж байна вэ?

-Нийслэлчүүд илүү мэдээлэлд ойрхон байдаг. Сонголтыг илүү шударга хийдэг. Ямар нэг тархи угаалт, мөнгө, эд бараа материалд автах нь харьцангуй бага байдаг. Харин хөдөөгийн ард түмнийг эд нар басч байгаа байхгүй юу. Хуурч болно. Эд бараагаар саналыг нь худалдаж авч болно гэдэг харалган бодлоор асуудалд хандаад байх шиг байна. Тэгвэл та нарын бодож байгаа хөдөөгийн сонгогч нар биш болчихсон шүү. Сошиал орчин, мэдээллийн хэрэгслээр маш өргөн мэдээлэл авдаг сонгогч нар хөдөөд бий болчихсон. Үүнийг энэ сонгуулийн дүн харуулах байх.

-Яг нэг жилийн өмнө та “Парламентын танхимд яг одоо сууж байгаа 58 хүн та нар парламентын дархлаагаа байхгүй болговол бүгд “гөлөг” болно. Бүгдээрээ хэн ч биш болно. Юун парламент, юун Б.Чойжилсүрэн, Д.Тогтохсүрэн, С.Бямбацогт… та нар хэн ч биш болно. Мэдэж байна уу. Та нар хэн ч биш болно. Миний энэ үг та нарын орой руу орно доо” гэж хэлж байсан. Таны энэ үгийг биеллээ олж эхэллээ гэж ярьж байна л даа…

-Монгол Улс парламентын засаглалтай. Гэтэл парламентынхаа бүрэн эрхийг Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлийн гурван гишүүнд шилжүүлчихсэн. ҮАБЗ-ийн хоёр гишүүн нь парламентын гишүүн биш. Гэтэл ҮАБЗ бараг парламентын бүрэн эрхийг хэрэгжүүлээд байна шүү дээ. Төрийн дээд албан тушаалтны томилгооноос өгсүүлээд, төрөөс гарч байгаа бодлогын ерөнхий чиг, хандлагыг тодорхойлж байна. Бид парламентын засаглалтай улс юм уу, ҮАБЗ-ийн засаглалтай улс болчихсон юм уу гэдгийг бодох ёстой. Тухайн үед би засаглалын хэлбэрийг ярьсан юм. Гэтэл мушгин гуйвуулаад М.Энхболд, 60 тэрбумыг хамгааллаа гэж янз бүрээр над руу дайрсан. Тэр үед би бухимдсандаа буруу хэлбэрээр хэлсэн байж магадгүй. Гэхдээ би тэр үед үнэнийг хэлсэн. Би тэр байр сууриндаа өнөөдрийг хүртэл хатуу зогссон хэвээр байгаа. Парламентын засаглалтай улс юм бол үүгээрээ л яв. Парламентын засаглал гэдэг хуулийн засаглал шүү дээ. Хэн нэгэн Ерөнхий сайд загнахаар тэр нь хууль юм шиг үйлчилж байдаг, харин цэвэр хууль нь хуулийнхаа дагуу үйлчилдэггүй байж болохгүй. Өнөөдөр хууль шүүхийн байгууллагууд ажиллаж чаддахгүй байна. Бүр шүүхийн систем нь ажиллахаа больчихсон. Бүгд айдастай. Ер нь хуулийнхан тэр чигээрээ айдастай байна. Хэлмэгдүүлдэг үе рүү явах гээд байна. 65 суудалтай эрх баригчид парламентын засаглалын мөн чанарыг бүхэлд нь алдагдуулчихлаа. Олонх намаас гарахгүй юм алга. Ерөнхий сайд нь хэлчихсэн шүү дээ. Гараагүй гэмт хэрэг байна уу. Байхгүй шүү дээ. Хуулийн дагуу хариуцлага хүлээж байгаа нь мөн байхгүй. Шударга үнэний төлөөх сэлэм нь зэвэрчихсэн юм уу. Хуйндаа гацчихсан уу. Ийм байдлаар цаашаа хол явахгүй. Популизмаар цааш явахгүй. Популизм улс орныг сүйрүүлдэг. Би үүнийг л хэлсэн. Хэн нэгнийг хамгаалаагүй.

Монголын уул уурхайн үндэсний ассоциацийн ерөнхийлөгч асан, Монгол Улсын зөвлөх инженер, ШУТИС-ийн хүндэт профессор Дамжингийн Дамбатай ярилцлаа.

-Богд хаант засгийн үед манайх уул уурхайн хуультай байжээ. Ер нь хуучин нийгмийн хууль бодлогын талаасаа сайн байсан гэдэг. Сүүлийн үед Монгол Улсын хөгжлийн бодлогын стратеги зүгээр нэг уриа тунхагийн шинжтэй болсон гэх шүүмжлэл бий. Яриагаа эндээс эхлэх үү?

-Манай уул уурхайн салбарын үүсэл хөгжил 98 жилтэйгээ золгож байна. Гэхдээ миний ойлгож байгаагаар бол 100 гаруй жил болж байна. Тэрхүү зуу гаруй жилийн хугацаанд боломжийн гэж хэлж болохоор бодлоготой явж ирсэн байдаг. Өөрийн тань хэлж байгаа үнэн л дээ. Богд хааант засгийн үед буюу 1910 онд уул уурхайн тухай хуулийг боловсруулаад 1913 онд баталсан байдаг. Тухайн үед гадны хөрөнгө оруулалттай компани Монголд орж ирж алт олборлож байсан. Засаг төр энэ чиглэлийн баримтлах хуультай байхгүй бол болохгүй юм байна гэдгийг тэгэхэд ойлгосон байна. Тэр үеийн уул уурхайн хуулийг судлаачид сайн гэж үнэлдэг. 1921 оноос хойш ардын хувьсгалын жилүүдэд мөн тодорхой бодлоготой явж ирсэн. Нам засгийн гол зорилго чиглэлдээ тусгаж, зөвлөлтийн тусламжтай хамтарсан хөтөлбөрүүд хэрэгжүүлдэг байлаа.

Тэр үеийн социалист орнууд болох Герман, Польш, Унгар, Чех, Болгартай хамтарсан экспедиц компаниуд байв. Тэр байтугай олон улсын геологийн экспедиц гэж хүртэл байлаа. Эл бүхний хүчинд Монгол Улсын уул уурхайн хөгжлийн суурь сайн тавигдаж, судалгаа шинжилгээний ажил ч мэргэжлийн дагуу хийгдсэн. Үр дүнд нь одоогийн Эрдэнэт, Багануур, Шарын гол, Шивээ-Овоо, Бэрх, Бор-Өндөр, Бороо бий болсон. Харин ерэн оноос хойш зах зээлийн үед уг бодлого алдагдсан.

Уул нь манайх чинь 1994 онд Ашигт малтмалын хуультай болсон. Дараа нь 1997 онд уул уурхай хөгжсөн Австрали, Канад, Америкийн хуулиудыг судалж байж Ашигт малтмалын хуулиа олон улсын жишигт нийцүүлж гаргасан. Үүний үр дүнд уул уурхайн баялаг, ялангуяа ашигт малтмалын ордуудыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулахыг эрчимтэй явуулсан. Лиценз олголтын замбараагүй байдал, төрд алба хашиж байсан хүмүүс албан тушаалаа ашиглан зарим ордыг авсан зэрэг асуудлууд байсан л даа. Өргөн хүрээгээр нь аваад үзэхээр 1997 оноос Монгол орны эрдэс баялгийн салбарыг либералчилсан юм. Ингэж гадны хөрөнгө оруулалтыг татах бололцоо нээгдсэн, маш том хөрөнгө оруулалт орж ирсэн. Бодит жишээ Оюу толгой байна. 2008 оноос уул уурхайн салбар бохирдож эхэлсэн.

-Улс төр орсон гэж та хэлэх гээд байнаа даа?

-Тийм ээ, уул уурхайн салбар руу улс төр орж эхэлсэн. Энэ бол маш том алдаа байсан. Одоо хүртэл энэ алдаанаас гарч чадахгүй байна. Өнөөдөр улстөрчдийн ганц ярьдаг юм нь ерөөсөө уул уурхай. Их хуралд уул уурхай мэдэхгүй, ярихгүй хүн гэж бараг байхгүй. Захын авгай уул уурхай яриад давхиад байдаг болсон. Үнэн чанартаа уул уурхай гэдэг өөрөө бүхэл бүтэн шинжлэх ухаан юм. Захын нэг авгай уул уурхай яриад сууж байхыг хараад энэ салбарт амь амьдралаа зориулсан, сургууль номыг нь үзэж эрдмийн зэрэг хамгаалсан хүмүүст доромж мэт санагддаг. Улстөрчдөөс гадна иргэний хөдөлгөөнүүд гэж бүхэл бүтэн арми гарч ирсэн. Хүмүүнлэг, ардчилсан иргэний нийгэмтэй улс оронд байх ёстой асуудал мөн л дөө, гэхдээ арай дэндэж зах замбараагаа алдсан. Иргэний хөдөлгөөнийг ашиглаж уул уурхайг дарамтлан хялбар аргаар мөнгө олдог ийм ноцтой байдал бий болсон. Популизм бүр дэндээд үүнийг нь улстөрчид ашиглаад, ард иргэдийн толгойг эргүүлээд уул уурхайг муухайгаар харагдуулдаг болсон. Дээр нь хувиараа гар аргаар ашигт малтмал олборлогчид гарч ирснийг бид мэднэ. Малаа зуд турханд барсан өөрийн гэх өмч хөрөнгөгүй нөхөд газрын баялаг руу ямар ч хууль дүрэмгүйгээр шууд улайран дайрсан. Энэ бүхэн уул уурхайд маш сөргөөр нөлөөлж өнөөгийн ийм нийгэм бий болох үндэс суурь тавигдсан. Нөгөө талаар уул уурхайн баялгийг ард түмэнд хүртээх ажил асуудал дагуулсан. Уурхайн нөөц ашигласны төлбөр гэж хамгийн том татвар байдаг. Борлуулалтын орлогоос хураадаг татвар. Манайхан АМНАТ(Ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөр) гэж хэлээд байгаа. Үүнийг хуульчлаад аливаа ордын нөөц ашигласны төлбөр цөм улсын мэдэлд орчихож байгаа. Гэтэл тухайн орд газраа эзэмшүүлж байгаа сум багийн иргэдэд энэ төлбөр нөлөөлж чадахаа больсон. Улсын төсөвт суугаад иргэдийн амьдралд цаагуураа нөлөөлж байгаа л даа. Яг хувь хүмүүст гар дээр нь ирэх нөлөөлөл байхгүй. Бороогийн алтны уурхайг улсын үйлдвэрийн газар байхад би дарга нь байсан. Тэгэхэд хууль өөр байсан. АМНАТ-ийг орон нутагтаа төлдөг байсан. Уул уурхайтай орон нутгийн ард иргэдэд ач тусаа өгч, өдөр тутмынх нь амьдралд шууд мэдрэгддэг байсан. Түүнээ дагаад уул уурхай нэр хүндтэй байсан. 1997 оноос улсад авдаг болсноор эсэргүүцэлтэй тулгарсан. Ийм л олон хүчин зүйл нөлөөлсөн.

-Ашигт малтмалын хуулинд бол тусгай зөвшөөрлийн төлбөрийн 50 хувийг орон нутаг, 50 хувийг улсын төсөвт оруулдаг заалт бий дээ?

-Байлгүй яахав. Ашигт малтмалын тусгай зөвшөөрлийн төлбөрийн орон нутгийн 50 хувийн 30 нь аймагт, 20 нь суманд гэж хуваарилагддаг. Нөөц ашигласны төлбөрийн 10 хувь нь суманд, 20 хувь аймагт 70 хувь нь улсын төсөвт орно гэж байдаг. Гэвч Сангийн яам, татварын газар тэр хуулийг заалтынх нь дагуу явуулаагүй, хуулиа бариагүй гэсэн үг. Үүнээс болоод орон нутгийн иргэд уул уурхай бидэнд хэрэггүй, байгаль дэлхийг ухаж сүйтгэлээ гээд байдаг. Энэ бүгдийг зохицуулсан механизм өнөөдөр үгүйлэгдэж байна. Би дээр хэлсэн, 2000-аад оноос эхлээд улстөрчид уул уурхайн салбар руу амттай чихэрлэг юманд дурладаг ялаа шиг шавсан. Хаана мөнгө байна тэр рүү савраа дүрж эхэлсэн. Нутгийн ард иргэдийг турхирах, ардын баатар болж харагдах сонирхол ч байсан. Үүний тод жишээ 2009 онд гэнэтхэн нэг өдөр гаргаж ирсэн гэнэтийн ашгийн татвар байна. Уул уурхайн салбарыг ялангуяа алтны салбарын амийг нь боомилсон хууль. Тэр хуулийг баталж байдаг Их хурлын гишүүд мөн ч харалган амьтад. Борлуулалтын 68 хувийг нь шууд авчихаар тэр компани яаж ажиллах юм, ямар ашиг гарах юм. 2009 онд бас Урт нэртэй хууль гээч гарч ирсэн. Бас хэсэг нөхдүүд санаачилж, иргэний хөдөлгөөнийхний шахалтаар тэр хуулийг баталсан. Уул уурхайнхнаас ямар ч санал авалгүйгээр батлаад гаргачихсан. Аливаа хууль журмыг гаргахад тухайн салбарынх нь эрдэмтэн судлаачдаас санал авах учиртай. Тийм хүмүүсээс санал авалгүйгээр хөндлөнгийн хүмүүс санаачилж батална гэдэг утгагүй. Ингэж самарсан байхгүй юу. Алтны салбар тэгээд зогссон. Яг нарийндаа алтны салбар бол Монголыг элгээрээ хэвтчихсэн, алт дилерийн хэргээс болоод банк нь хоосорчихсон, монгол төгрөгийн ханш байхгүй болчихсон үед Алт хөтөлбөр Монголыг босгож ирсэн юм. Алт хөтөлбөр хэрэгжиж, Ашигт малтмалын тухай хууль гарч Монголын эдийн засаг сэргэсэн. Алт олборлолтоо өсгөж бүр 24, 25 тонн алт олборлож байлаа. Монголын дайснуудыг гаднаас хайх хэрэггүй. Манайхан гадны хүмүүсийг дайсан ялангуяа урд хөршийгөө дайсан мэт үздэг. Яг ачир дээрээ дайснууд дэргэд минь байна. Тэд бүр мандан бадраад явж байна.

-Эрдэс баялгийн салбарт төрөөс баримтлах бодлогын баримт бичгийг боловсруулсан хүний нэг нь та. Энэхүү бодлогын хууль батлагдсанаар уул уурхай маш өөр болно гэж олон түмэн итгэж байсан. Гэтэл өнөөдөр бахь байдгаараа байна, ямар учиртай юм бэ?

-Уул уурхайн салбар ямар ч бодлогогүй явж ирлээ. Социализмын үеийн бодлого өнөөгийн ардчилсан нийгэмд хэрэгжих боломжгүй боллоо гээд энэ салбарын хэсэг нөхдүүд эрдэс баялгийн салбарт төрөөс баримтлах бодлогын баримт бичиг гэдгийг боловсруулсан. Үүнд мэдээж би оролцсон. Маш олон удаа хуралдаж зөвлөлдсөн. Их хурлын ажлын хэсэг, түүний дэргэд дэд ажлын хэсэг ч байгуулагдаж ажилласны үр дүнд Эрдэс баялгийн салбарын талаар төрөөс баримтлах бодлого гэсэн хуулийг батлуулсан. Ингэж бодлоготой болсон ухаантай. Харин бидний анх явуулсан төсөл Их хурал дээр очоод байнгын хороодын хуралдаанаар ороод бараг 50 хувь өөрчлөгдсөн. Ёстой баллах шахсан. “Ийм хууль гарснаас гараагүй нь дээр” гэж хүртэл ярилцсан. Гэвч бандан тас гээд баталчихсан.

-Оюу толгойн зургаан тэрбум доллар орж ирэх үед Монголын эдийн засаг 17 хувийн өсөлттэй гарч түүхэн амжилт тогтоож байсан. Оюу толгойн хөрөнгө оруулалт зогссоноор эдийн засаг 0 заасан. Гэтэл цаашдын хувь заяа нь улам бүрхэг болоод байх юм?

-Рио тинто гэдэг дэлхийн том компани хөрөнгө оруулалт хийгээд эхэлж байхад зарим нөхөд эхнээс нь эсэргүүцсэн. Тэр хүмүүсийг би гайхдаг. Өөрсдөө бол ганц хадаас ч хийж чаддагүй шүү дээ. Гадныхан юм хийх гэхээр хийлгэдэггүй, Монголын эсрэг зогсдог. Оюу толгой төслийг анх эхэлж байхад баярлаж байсан. Улстөрчид хутгалдсанаас хувь заяа нь бүрхэг болсон. Ер нь анхнаасаа буруу гэрээ хийсэн гэж би боддог. Миний бодож байгаагаар Оюу толгойн ордоос 34 хувь эзэмшинэ гэдэг алдаатай бодлого байсан. Түүнд оруулах мөнгө Монголд байхгүй байв, одоо ч байхгүй. 34 хувьд ногдох мөнгийг Рио тинтогоос нь зээлээд хувь эзэмшигч болсон. Үүнээс болоод гэрээ муу болсон. Тухайн үед хувь эзэмших шаардлагагүй байсан юм. 100 хувь тэр компанидаа байг л дээ. Гагцхүү манайх авдаг татвараа өндөр тавих байсан. 15-20 хувь ч юм уу. Бид өнөөдөр Оюу толгойн ихэнх хувийг эзэмшинэ гээд ярьж байна. Хэрвээ жаран хэдэн хувийг нь эзэмшинэ гэвэл тэр компанид ямар ашигтай юм. Үүний төлөө Рио тинто Монголд хөрөнгө оруулалт хийсэн байх уу. Хамаг хөрөнгөө гаргаж үйлдвэрийг нь барьчихаад ихэнхийг нь улсад нь өгчихөөр юу болохов. Энэ чинь бизнес болохоос буяны байгууллага биш. Бид бол үнэндээ санааны зоргоороо ярьдаг. Олон улсын бизнес хөрөнгө оруулалт гэдэг бидний бодсон шиг биш. Би олон оронд очиж уул уурхайн үйлдвэртэй танилцаж байсан. Оюу толгойн үйлдвэр дэлхийн хамгийн сүүлийн үеийн техник технологитой. Би ТЭЗҮ-ийг нь үзэж байсан, ТЭЗҮ нь батлагдахад эрдэс баялгийн зөвлөлийн гишүүн байсан. Оюу толгой орж ирснээр Монголын эдийн засаг 17 хувьд хүрсэн нь үнэн. Өнөөдөр яагаад бахь байдгаараа байна вэ.

-Та жишээ хэлээч …?

-Оюу толгойг ашиглалтад орохоос өмнө Таван толгойн цахилгаан станц барина гэж ярьсан. Гэтэл өнөө хүртэл ашиглалтад ороогүй. Оюу толгой Хятадаас цахилгаанаа авсан хэвээр байна. Энэ бол төрийн бодлогогүй явж байгаагийн илрэл. Эрдэс баялгийн салбарт төрөөс баримталж байгаа бодлого гэдэг чинь хаана байна. Хэрэгжихгүй байгаа байхгүй юу. Мөн тавдугаар цахилгаан станц гэж нэг үлгэр домог байна. Миний мэдэхийн 16 жил ярьж байна. Монголын төрд байгаа хэдэн хүн зөвхөн өөрийн эрх ашгийг боддог. Ард түмний төлөө юм хийе, Монголд юм бүтээчихье гэж бодож байгаа хүн алга, үүнд харамсаад цөхөрч гүйцлээ.

Миний бие Хатуу хог хаягдлын холбоо гээд ТББ-д байдаг юм. Тэрхүү хог хаягдлын холбооны чиглэлээр Азийн хөгжлийн банк хэдэн жилийн өмнө “Танай хог хаягдлыг боловсруулах үйлдвэр байгуулж өгье” гэж санал тавьсан. Бид саналыг баяртайгаар хүлээж аваад тэр үеийн хотын удирдлагууд, төр засгийнхантай уулзуултал “Надад юу оногдохын” гээд гадныхныг үргээсэн талтай. Өөрт нь ашиггүй л бол ямар ч сайхан юмыг дэмждэггүй. Ийм байхад Монгол яаж хөгжих юм бэ. Нэгэнт Оюу толгойн тухай ярьсан дээр нэг зүйлийн нэмээд хэлье. Дубайн гэрээ тойрсон асуудал сүүлийн хичнээн жил яригдав. Би тэр гэрээг нь үзээгүй. Далд уурхайг хөдөлгөх гэрээ гэдэг нь мэдээж. Далд уурхайг хөдөлгөхгүйгээр Оюу толгойг ашиглах тухай бодохын ч хэрэггүй. Үүнийг хөдөлгөхийн төлөө ажилласан хүмүүс өнөөдөр буруутан болоод байна. Гарцаа байхгүй хийх ёстой ажил байсан. Аль болох хурдан хугацаанд далд уурхайг ажиллуулах хэрэгтэй. Нийт ордынх нь нөөцийн бараг 80-90 хувь нь газрын гүнд далд уурхайд байгаа. Түүний хүдрийн нөөц, агуулгад тулгуурлаж үйлдвэр барьсан учраас одоогийн ил уурхайн хүдрийн агуулгаар энэ уурхай доголдолтой ажиллаж байгаа гэдэгт би итгэлтэй байна.

-Монголын Засгийн газар хайгуулын лицензийн тусгай зөвшөөрлийг нэг жилээр хориглосон. Эдийн засгийн хувьд амиа хорлолт гэж манай сонин бичсэн?

-Монголын ирээдүйг шууд зогсоож байна. Монгол Улс ирээдүй рүүгээ галт тэргээр давхиж явахад аваарын крант гээд улаан юмыг татаад галт тэргийг зогсоодог, яг түүн шиг аймшигтайгаар зогсоож байна. Өнөөдөр Монголд 400-гаад том, жижиг уул уурхайн компани ажиллаж, ямар нэгэн хэмжээгээр олборлолт явуулж байна. Нөхөн сэргээгддэггүй баялаг учраас олборлолт явагдана гэдэг тэр хэмжээгээр баялаг багасна гэсэн үг. Үндсэндээ хорогдож байгаа гэсэн үг л дээ. Тэр хорогдлыг өөр шинэ орд нээснээр нөхдөг юм. Өөр орд шинээр нээх боломжийг хаачихаар Монголын баялаг яах уу. Уг шийдвэр бол улстөрчид ард түмэнд сайн хүн болж харагдахын тулд өнөөгийн попорсон үед хэрэглэж байгаа арчаагүй арга. Сонгуульд зориулж хийж байгаа зүйл. Сонгууль болдгоороо л болно. Харин ирээдүйд Монголын баялгийг өсгөхөд лав л нэг жилээр саад хийж байна. Ер нь хайгуулын ажлыг зогсоож болдоггүй юм. Энэ тал дээр сэтгүүлчид бас буруу ойлголт өгдөг тал бий. Юмыг хэтрүүлнэ шүү дээ. “Монголчууд ханаа шийрлэх зайгүй лицензээр бүрхэгдсэн байна” гэж нэг сэтгүүлд бичсэн байдаг. Үүн шиг худлаа юм байхгүй. Энэ бол уран зохиолын уянгын халил байхгүй юу. Монголын нийт нутгийн ердөө хоёрхон хувьд нь хайгуулын лиценз, нэг хүрэхгүй хувьд нь ашиглалтын лиценз байгаа. Монгол Улсын нийт нутгийн 98 хувь ямар ч хайгуул хийгдээгүй онгон дагшнаараа байна. Хайгуулыг хийх ёстой, бид юутайгаа мэдэх ёстой. Айл гэрийн эзэн авдрандаа юу байгаагаа мэдэж байж хүнтэй ярина. Авдрандаа юу ч үгүй, банкинд ганц ч төгрөггүй байж хүнтэй яаж наймаа ярьж, яаж хамтарч ажиллах юм бэ. Тэгэхээр хайгуулын ажлыг зогсооно гэдэг Монголын эсрэг хийж байгаа айхавтар том нүгэл. Ер нь бид сүүлийн үед бүх муу муухай юмыг уул уурхай руу чихдэг болсон.

-Олон жил ийм бодлого явлаа?

-Уул уурхайг нь үзэн ядуулах энэ сэтгэлгээ бол ард түмнийг баялаггүй болгох, баялгаа ашиглах чадваргүй болгох тийм л зүйлд хүргэнэ. Өнөөдөр монголчуудад малын түүхий эд нь ямар ч үнэгүй байна. Хонины нэхий, адууны шир нь жалгаар нэг хөглөрч байна. Яг үүн шиг уул уурхайг нь үнэгүй болгох бодлого яваад байна. Монголынхоо баялгийг ард түмэн хүртэх ёстой. Хүртэхдээ татварын журмаар, мөн баялгаас олсон ашиг орлогоноос татвар хураагаад тэр татвараар ард түмэндээ сайн сайхан юм хийж, боловсролдоо оюуны хөрөнгө оруулалт хийх замаар хүртэх учиртай. Уул уурхайгаас олсон орлогоор “Баялгийн сан” байгуулж түүнийгээ улс орныхоо хөгжилд зориулах нь зөв. Ер нь бусад улс орнуудад баялгийн сан гэж байдаг. Дөнгөж саяхан Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Норвегид айлчилж баялгийн сангийн талаар туршлага судалж яваа нь зөв алхам санагдсан. Харин баялгийн санд төвлөрсөн хөрөнгийг эрх баригч намын нөхөд сонгуульд зориулаад ямар ч үр дүнгүй поп маягаар зарцуулбал утгагүй зүйл болно.

Бидэнд өнөөдөр нүүрс нэлээд голлож байна, дараа нь зэс орж байгаа. Энэ хоёр л голлож Монголын экспортын орлогыг бүрдүүлж байна. Гэтэл манайд үүнээс илүү үр ашиг өгөх үнэтэй, харьцангуй овор багатай ашигт малтмал байгаа. Тэр бол газрын ховор элемент. Газрын ховор элемент дэлхий дээр тийм ч элбэг биш. Энэ баялгийг бид ашиглах ёстой. Өмнөговийн “Мушгиа худаг”, Дорноговийн “Лугийн гол”, Ховдын “Халзан бүргэдэй”гэх хайгуулыг нь хийж нөөцийг нь тогтоосон лав гурван орд Монголд байна. Үүнийг гаргаж ирэх цаг нь болсон. Газрын ховор элемент орчин үеийн электрон техникт асар өндөр хэрэглээтэй ашигт малтмал. Нэг кг нь хэдэн арван тонн нүүрсний үнэтэй тэнцэнэ. Гар утас, компьютерийн гол түүхий эд чинь газрын ховор элемент. Үүнийг манайд хэлж ярьдаг хүн алга байна даа.

“50 нас бол хүүхэд нас,

60-74 нас нь идэр нас,

75-аас дээш бол хөгшин нас юм” хэмээн дурсан аль хэдийнэ 90 насыг зооглосон ч саруул сайхан, дөлгөөн тайван дүнхийн суугаа ахмад багшийгаа хараад бахархан бишрээд хэлэх үг ч олдохгүй л. Ард түмний маань хайртай нэрт дуучин явсан Ардын жүжигчин Түмэндэмбэрэл(1941-1977 (Увс, Өндөрхангай) агсны хань ижил гэдгээр нь зарим үеийнхэн андахгүй байх, харин манай сургуулийн үе үеийнхэн “Онхоон багш”, “Онхоон багш” хэмээн ихэд хүндлэн байдгийг эртнээс мэдэх ч өөр салбарын оюутан байсан миний хувьд хүндэт багшаараа хичээл заалгах, намайг сургуульдаа ажиллахаар ирэхэд гавьяаны амралтандаа суусан байсан тул бас хамт ажиллах завшаан тохиогоогүй тул яг үнэндээ багштайгаа нүүр тулж танилцах боломжгүй явсан цаг саяхан. Гурван жилийн өмнөхөн манай ахмадуудын уламжлалт спортын наадмын Шатрын тэмцээнд “Б.Онхоон багш 90 настайдаа түрүүлж Алтан медалийн эзэн боллоо” гэж сонсоод ихэд гайхаж, шатар тоглодог хүн байх нь гэж бодсоноо бодохоор өөрийгөө шоолж инээд хүрмээр… Тэгэхэд тус тэмцээний аваргаар Б.Онхоон багш, дэд аваргаар Д.Ламжав /мат/ багш, гутгаар байрт Ц.Маам /мат/ багш нар тус тус шалгарч байсныг маш тод санадаг юм. Тэр цагаас хойш ахмадын баяр бүрээр бас тэмцээний үеэр багштайгаа таарна, тэрээр шатрын тэмцээндээ ороод медаль, шагналаа авчихаад явахыг нь хараад бахархана.

Миний бие энэ “Шороон гахай” жилд олон сайхан эрхмүүдтэй уулзаж, дурсамж түүхийг нь сонсон тэмдэглэл хийсэн, тэдний нэг нь манай сургуулийн хамгийн өндөр насыг насалж яваа олон мянган шавь нарынхаа хайртай багш нь, өөрийн бүхий л амьдрал, үйлсээрээ хүмүүний амьдралын бодит нэгэн үлгэр дуурайл болж яваа Бямбадоржийн Онхоон багш маань юм. Ингээд багштайгаа хөөрөлдсөн тэмдэглэлээсээ чадан ядан хуваалцахыг хичээв. Багшийн маань амьдралын түүхэн замнал нь манай нийгмийн бүхэл бүтэн нэгэн цаг үеийн толь юм шиг санагдсан шүү… Багшаасаа эхлээд бага насных тухай асуучихсан чинь бүхэл бүтэн амьдралын замналыг сонсох эхлэл болсон юм, иймд багшийнхаа амьдралыг

“Балчир нас”, “Сурагч нас”, “Залуу нас”, “Мөрөөдөл болсон багшийн амьдралаар амьдарсан жаргалтай нас” хэмээн бичмээр санагдав.

“Гэлэн хүү” хэмээн өхөөрдүүлсэн БАлЧИр НАС:

Тэрээр Төв аймгийн Дэлгэрхаан сумын нутагт ганц хүү, хоёр охинтой айлын дундах хүү болон төрсөн бөгөөд эгч, дүү хоёроо даган бусдын адил хонь хариулж, морь унаж торнижээ. Аав Я.Бямбадорж нь дөрвөн аргын тоо болон бичиг үсгийн боловсролтой тул тухайн үеийн Мишиг гүний хошууны тамгын газар тал бичээчийн үүргийг гүйцэтгэн ганц хүү Б.Онхооныгоо таван нас хүрэхэд нь монгол бичиг заан уншуулж сургасан байжээ. Ээж У.Нямсүрэн нь хошуу нутагтаа ажилсаг, царай зүс сайтай хэмээн хүндлэгдсэн эмэгтэй байсан бөгөөд 36 настайдаа мөнх бусыг үзүүлсэн нь хань нь идэр залуу насандаа, үрс нь балчир бага насандаа өнчирсөн нөхөж баршгүй хүнд үе тохиосон нь харамсам.

Нялх түүнийг амаа ангайн унтаж байхыг харсан өвөг эцэг нь Анхаан хэмээн өхөөрддөг байсан нь ирээдүйн Онхоон хэмээн алдарших нэрийн эхлэл болжээ. Эхээс мэндлэхэд нь анх түүнд нагац ах аграмба Чимэд нь Пэрэнлэйлхүндэв гэдэг нэрийг хайрласан гэдэг.

Ингээд таван настай балчир Онхооныг тэр үеийн жишгээр Мишиг гүний хошууны Норовчоймбол хийдэд ах гэлэн Лувсандоржийг дагуулан шавь оруулжээ. Нутгийн энэхүү хийд нь 500-гаад ламтай, 16 дугантай, Манал бурхны дацан, Чойрын дацан (гүн ухааны онол), Жүдийн дацан (тарни) …зэрэг дацангуудтай том хүрээ байсан гэдэг. “Дацан гэдэг нь одоогийнхоор их сургууль юм шүү дээ” хэмээн гайхан суугаа надад тайлбарлав. Тэр үеийн байдлыг дурсан хуучлахдаа “… Цогчин дуганд олон лам нар номоо хураад суухад нэг захаас эсрэг захад суугаа хүний царай харагдахгүй, төөрөх энүүхэнд…” хэмээн дурссан нь төсөөлөхөд ч бэрх.

Балчир энэ насны хамгийн том дурсамж бол багад нь түүнийг энхрийлэн алаг захтай, хиазтай энгэртэй гэлэн дээл өмсгөдөг байсан нь хийдийнх нь лам нар өхөөрдөн Гэлэн хүү хэмээн нэрлэн үе үе “Гэлэн хүү”-г дуудаарай сонин уншуулъя хэмээгээд монгол бичгээр хэвлэгддэг байсан сонингоос цаг үеийн байдлыг (Халх голын дайн, Лам нарын баривчилгаа, Засгийн газраас явуулж байгаа бодлого шийдвэр… гэх мэт)мэдэж авдаг байж. Лам нар монгол бичиг мэдэхгүй, тангад, түвд үсэг л мэддэг байсан бололтой. Сонин уншаад алаг цаастай чихэр, боорцогоор шагнуулж байсан нь бага насны том дурсамж болон үлджээ.

Хийдэд сууж байхдаа гэрээ их санадаг байснаа мөн дурссан юм. Хийдэд тэгээд ямар ном заалгаж байв? гэж сонирхоход юуны түрүүнд түвд бичиг, үсэглэл, итгэл ном, дүншиг, сан, тарни заадаг байсан гэсэн нь бас л сонирхолтой санагдсан болой. Ийнхүү 5-8 нас хүртэл нутгийнхаа хийдэд шавилсан байна.

ШИнэ цАГИйн Онц СУРЛАГАТАНСУРАГЧ

Цаг төрийн байдал хүндэрч лам нар толгой дараалан баригдаж, хүрээ хийд нь ч хаагдсан тул аав нь түүнийг Дэлгэрхаан суманд байгуулагдан ажиллаж байсан бага сургуульд оруулснаар орчин цагийн боловсрол эзэмших шинэ замд оржээ. Тэр үед хүмүүс хүүхдээ сургуульд өгөх тун дургүй, ихэвчлэн ядуу айлын хүүхдүүд сургуульд сурдаг байж. Хүүхдүүд гэр лүүгээ ч их оргоно, захирал нь мориор элдээд л ирдэг байж. Кино шиг л… Тэр үеийн Дэлгэрхаан сумын бага сургуульд ойр орчмын Эрдэнэсант, Бүрэн, Эрдэнэдалай… зэрэг сумдын хүүхдүүд ирж суралцах тул томоохон сургуульд тооцогддож байв. Сургууль нь хичээлийн байр, хоолны гэр, халуун усны гэр, захирлын контор, улаан булан… зэрэг долоон гэрээс бүрдэх бөгөөд аргал түүж, галч нар гал түлж гэрүүдийг дулаацуулна.

Тэр үед сурагчдадаа дөрвөн улирлын хувцас өгдөг байсан нь сонин. Тухайлбал, цэнхэр, ногоон сатин эсвэл жигүүнэн дээл, савхин гутал, малгай, өвөл нэхий дээл, эсгий гутал, цагаан хурган малгай, дотуур хувцас… зэргийг үнэ төлбөргүй өгдөг байсан аж. Монгол бичиг сайн мэдэх түүнийг анхны хичээл дээр захирал багш Цэрэндорж ангид нь орж ирээд сурагч Онхооны дэвтрийг сөхөж үзээд түүнийг анги дэвшүүлэх хэрэгтэйг багшид нь хэлэхэд, энэ хүүг ангийн дарга болгох гэж байгаагаа захиралд хэлсэн гэдэг. Ийнхүү ангийн дарга Б.Онхоон тусгай ширээнд суун, багшийн туслах болсон түүхтэй. Тэрээр багаасаа ядарсан болон ядуу зүдүү хүнийг ихэд өрөвдөн туслахыг хичээдэг байжээ. Сурагч насны бас нэгэн сайхан дурсамж нь маршал Чойбалсан бага сургуульд нь ирэхэд ангийн дарга Онхоон сурагчдаа жагсаан рапорт (мэдээлэл) өгч байсан нь санаанд нь тод нэгэн дурсамж болон үлджээ. Маршал савхин дээлтэй түнтгэр хүн байсан хэмээн дурссан юм.

Ажиллаж, суралцаж, хийж бүтээсэн ЗАЛУУ НАС:

Сумандаа бригадын даргаар олон жил, дараа нь сумын даргаар ажиллах болсон эцэг С.Бямбадорж нь гурван өнчин хүүхдээ асран хамгаалахаар өөрийн хүсэлтээр ажлаа хүлээлгэн өгч Нийслэл хотноо 1941 онд шилжин иржээ. Энэ үед хүү Онхоон нь долдугаар ангиа төгсөөд байж. Тэр үед Аж үйлдвэрийн комбинат гэж улсын том үйлдвэр УБ хотноо байв. 15 нас хүрсэн тэрээр ажил хийж амьдралдаа тус нэмэр болохыг ихэд эрмэлзэн тус үйлдвэрт ажиллах өргөдөл өгснөөр ажлын гараагаа Арьсны заводын лабораторид лаборантаар ажиллаж эхэлжээ. Ажлаа сайн хийж 180 төгрөг авдаг байсан нь их мөнгө байв. Тус үйлдвэрт ихэвчлэн 18, 19, 20-той залуучууд ажиллана. Тэд гэрийн хүмүүжил сайтай, нэлээн буурь суусан хүмүүс байсан гэдэг. Энэ цаг үе эх орны дайны ид хүнд үе тул олон цагаар заримдаа амралтгүй ажиллах нь энүүхэнд. Тэд нэхий дээл, цэргийн хувцас ихэвчлэн хийнэ. (15 000 дээл хийх төлөвлөгөөтэй байв) Ажилдаа сайн, бичиг үсгийн боловсрол сайтай Б.Онхооныг 16 настай байхад нь АҮК-ын Эвлэлийн үүрийн даргаар сонгосон нь шинэ содон зүйл (залуу дарга) байсан төдийгүй ирээдүйд улс төрийн албан тушаалд ажиллах эхлэл байжээ. Тэрээр даргын ажлаа сайн хийсэн гээд хамгийн залуу “Ударник” цолтон болж, “Бид ялав” медаль, МХЗЭ-ийн ТХ-ны “Хүндэт жуух” болон торго дурдан зэрэг үнэ бүхий зүйлээр шагнуулж, цаашлаад алтан үсэгтэй үнэмлэхээр удаа дараа шагнагдах болж, Намын үнэн сонинд ч бичигдэж байсан нь залуу насны сайхан дурсамж болон үлджээ. Тэр үеийн залуус Эвлэл, олон нийтийн ажлаараа ханын сонин гаргах, танц хийх, дуу хөгжим сурах, бичиг үсэг сурах, бусдыгаа манлайлан хошуучлах … зэрэг олон арга хэмжээнд оролцдог байжээ.

Дайны цаг үеийн байдал, ахуй амьдралын талаар нь сонирхон асуухад:

-Хоол их ховор, гурил бас ховор, ихэвчлэн хивэг хэрэглэнэ, талх (200 гр), түлээ нүүрс, ус (хувингаар) бүгд нормтой. Сүү цагаан идээ ховор.

-Тэр үед малчид хувийн өмчтэй байсан. Сүү айраг цагаагаа борлуулна.

-Хятадууд “Өндөр худаг” гэдгээс (одоогийн Далай ээж захын ойролцоо, Усны гудамжнаас хойш) ганган пойшигтой томск мориор ус үнэтэй түгээнэ. Айл айлд нь усыг оруулж өгдөг байсан нь сонирхол татам …

-Тэр үед УБ хот маань 50 мянга хүрэхгүй шахуу хүн амтай байсан гэдэг.

-Ихэвчлэн хүмүүс гэрт амьдарч, явган явна. Зарим нь морь, дугуйгаар явна. Багш хааяа мориор явах ч тэр нь арчилгаа ихтэй, алдчих аюул их тул явган явдаг байж.

Ингээд удалгүй 20 нас хүрч Цэргийн ерөнхий сургуульд элсэн улс төрийн ажилтан болохоор сурч эхэлсэн бөгөөд жил дараалан онц сурч, Д.Сүхбаатарын нэрэмжит цалинт шилдэг суралцагчдын нэгэн болжээ. Шилдэг суралцагч түүнийг БХЯ-ны сайд генерал Жанчивын тушаалаар хязгаар нутагт (Хэнтий, Төв, Өвөрхангай, Өмнөговь, Дорноговь зэрэг аймгууд) хилийн цэргийн улс төрийн орлогчоор томилох болсон ч өөрийн хүсэл багш болох чин хүсэлдээ хөтлөгдөн онц сурсны ач гавьяагаар Офицерийн сургуульдаа түүхийн багшаар ажиллах болсон байна. 1956 онд БХЯ татан буугдаад Дотоод явдлын яамтай нэгджээ. Дайн дуусч, тайван цаг ирсэн тул Офицерийн ба Цэргийн Ерөнхий сургууль ч татан буугдахад өөрийн хүсэлтээр үргэлжлүүлэн сурах мөрөөдөл нь биелж МУИС-д элсэлтийн шалгалт өгч тэнцэн Түүхийн салбарын оюутан болохын хамт тухайн салбарынхаа намын үүрийн даргын сонгуульт ажил, Их сургуулийнхаа Оюутны зөвлөлийн даргын ажлыг төгстөлөө хийж байжээ.

Ийнхүү их сургуулиа төгсөхөд ректор академич Д.Цэвэгмид багш сургуульдаа үлдэн багшлах болсныг дуулгасан нь оюутан цагийн хэзээ ч мартагдашгүй үйл явдал төдийгүй мөрөөдөл болсон багшаараа ажиллах ажил-амьдралын шинэ замын эхлэл болсон ажгуу.

мУБИс-Ийн хүндэТ прОфессОр Б.ОнхООн БАГШ:

Ийнхүү “Ертөнцийн бүх сайхан мэргэжлүүдийн дотроос Багшийн мэргэжил хамгийн сайхан нь” хэмээн догдлон ярьж суугаа хүндэт эрхэм буурал багш минь 1950 оноос Цэргийн сургуульд (офицерийн сургууль), 1960 онд МУИС-д, 1961-1994 он хүртэл УБДС буюу энэ цагийн МУБИС-д Түүхийн багш, тэнхимийн эрхлэгч, декан зэрэг албыг нэр хүндтэйгээр гүйцэтгэн гавьяаныхаа амралтад гарч үр хүүхдүүд, түмэн олон шавь нар, үе үеийн эрдэмтэн багш нар, эргэн тойрныхондоо цэвэр цэмцгэр, зөөлөн зан ааш, оюутандаа түшиг тулгуур, хамт олондоо элэгсэг нөхөрсөгөөрөө алдар цуу нь түгэн мандсан хүндэтгэл дүүрэн эрхэм болсныг бахдалтайгаар та бүхэнтэйгээ хуваалцахад таатай байна. Мэдээж багшийнхаа их сургуулийн амьдралын талаар үргэлжлүүлэн бичвэл дахин нэлээд хугацаа, зай орох нь тодорхой юм. Товчхон дурдахад тэрээр ЕБС-ийн VII, VIII, IX дүгээр ангийн “Нэн шинэ түүх” сурах бичгүүдийн зохиогч, 60 гаруй өөрийн ном, гарын авлагаа хэвлүүлсэн, 160 гаруй оюутны диплом удирдсан, шавь нараас нь олон алдартан- гавьяатан төрсөн билээ. Эрдэмтэн, профессор Ж.Цэвээндорж, Д.Баяр, Х.Баянмөнх, Ж.Заанхүү, Т.Намжил, Т.Жамбалдорж, Ардын багш Ж.Дүгэр, Гавьяат хуульч Лхагваа гээд урт дараалал гарах биз ээ…

Багшийн ярианаас анзаарч онцлоход, Түүхийн шинжлэх ухааны сургалтыг түүхэн газрууд, музей болон дурсгалт газруудаар суралцагчдыг дагуулан биеэр үзүүлэн онол практиктай хослуулан заах нь үр дүнтэй, тэдэнд их хэрэгтэй байдаг гэсэн манай түүхийн тэнхимийнхэн сургалтынхаа явцад оюутнуудтайгаа аялах, хүмүүстэй уулзалт зохиох, түүхэн нэрэмжит өдөрлөг арга хэмжээ зохиох … зэрэг төрөл бүрийн хэлбэрээр хичээл сургалтаа явуулаад байдаг нь Б.Онхоон багшаас маань эхтэй байх нь гэж бодон ихэд бахархсан шүү. Тэрээр онцлон: энэ арга зүйг миний отгон шавь нарын нэг болох тэнхимийн багш Г.Даариймаа сайн хэрэгжүүлдэгт би баярлаж явдаг юм хэмээн нэр дурдан хөөрөхөд би бас анд найзаараа бахархав.

Ярианыхаа төгсгөлд сонирхон та ингэж өндөр сайхан наслахад тань хамгийн их нөлөөлсөн зүйл юу гэж боддог вэ? Нарийн жорноосоо хуваалцаач багш аа хэмээхэд:

Гойд хэлэх сүртэй юм үгүй дээ! Хүн ер нь хэт баярлахгүй, хэт гомдохгүй биеэ сайхан авч явах хэрэгтэй. Бас хоол ундаа зөв тохируулах их чухал гэсэн нь маш энгийн юм шиг боловч монгол гүн ухаан нэвт шингэсэн, монгол өв уламжлалаа дээдлэн энэрэл нигүүлсэхүйн дээд болсон буурал багшийн маань том сургамж, сургаал мэт ээ.

Хүндэт эрдэмтэн багшийн маань яруу алдар дэлгэрч, зуу насалж зургаадай таяг тулаарай хэмээн ерөөл өргөе.

Т.ДУЛАМРАГЧАА

МУБИС А115.