Month: February 2020
Коронавирусийн халдвар Монгол Улсыг тойрон олон улсад бүртгэгдэж байгаа энэ онцгой нөхцөл байдлын үед нийгмийн сэтгэл зүй ямар байдаг, аюулыг хэрхэн даван туулах, сэтгЭл зүйгээ яаж тайван байлгах талаар Сэтгэл судлалын үндэсний төвийн сэтгэл судлаач Ц.Дэлгэрмэндтэй ярилцлаа.
-Олон улсад дэлгэрч байгаа шинэ төрлийн ийм өвчлөлийн үед нийгмийн сэтгэл зүй ямар болдог вэ?
-Улс бүр өөрийн гэсэн онцгой байдлын дүрэм, журамтай. Дээр нь дэлхий нийтээр дагаж мөрдөх журам гэж байгаа. Түүн дээр нэгэнт урьдчилан сэргийлэх, эмчлэх журмууд нь байгаа учраас ард иргэдийн хувьд тайван байх хэрэгтэй. ДЭМБ, Эрүүл мэндийн яамнаас байнга зөвлөгөө мэдээллийг өгч байна.
Айдас түгшүүр, сандрал асуудлыг хүндрүүлнэ гэхээс сайн үр дүнд хүргэхгүй. Тиймээс онцгой байдлын үед мэргэжлийн байгууллагуудын зөвлөгөөг дагаж мөрдөх нь чухал. Гал түймрийн үед яах ёстой вэ гэхэд хий дэмий гүйлдээд байхын оронд гарцуудаар гарахыг зөвлөдөг. Үүнтэй адил хийх ёстой зүйлүүдээ хийгээд тайван байхыг л зөвлөж байна.
-Энэ өвчний эмчилгээ гараагүй, өглөө бүр өвчилж, нас барсан хүмүүсийн тоо олон зуугаар нэмэгдээд байгаа нь монголчуудын хувьд улам айдас, түгшүүр бий болгоод байна уу даа?
-Айдас бол ганц Монгол Улсад байгаа юм биш, ялангуяа Азийн улсуудад Сингапур, Хонконг, БНХАУ-ын өмнөд Малайз, Филиппин гээд олон улсад байгаа. Саяхан гэхэд Сингапурт аюултай байдлынхаа түвшинг нэмэгдүүллээ. Тэнд ч бас ард иргэд нь манайхтай адил дэлгүүрийнхээ лангууг хоосолсон. Тэгэхэд Ерөнхий сайд нь “Ийм алхам хийх шаардлагагүй.
Манайх хүнсний дутагдалд орохгүй. Харин бүгдээрээ тайван байж хийх ёстой зүйлсээ хийе” гэж уриалсан. Үүн дээр иргэн хүний хувьд хэрэв би вирус тусч, амь насанд халгаатай бол гэсэн үндсэн айдас байгаад байна. Ямар хүмүүсийн амь насанд энэ өвчин халгаатай байгаа вэ гэдгийг эхлээд маш сайн ойлгох хэрэгтэй.
Нэгд, Ухань хотод амьдарч байсан болон тэндээс гарсан хүмүүс, дээр нь урт хугацаанд дотоод эрхтний өвчтэй байсан-хүмүүс, өндөр настай, дархлаа султай, ганц коронавирус биш ханиад томуу хүрэх магадлал өндөр байгаа, дээр нь эмнэлгийн ажилтан бол вирус авах эрсдэл маш өндөр байна гэсэн үг.
Өөрөөр хэлбэл, халдваргүй байдлаа маш өндөр зэрэглэлд барих ёстой. Ингээд хүн бүр халдвар авах эрсдэлийг тооцоолж үзвэл Монгол Улсын хувьд давуу тал олон байна.
Бидний хувьд Ухань хоттой тийм ч их гүн гүнзгий харилцаатай биш. Түүнээс гадна цаг хугацаа хожиж хамгийн том хийж чадсан ажил бол Уханиас монгол иргэдээ авчирсан явдал. Одоо сургууль, цэцэрлэгийн үйл ажиллагааг хориглож, олон нийтийн хөл хөдөлгөөнд хөл хорио тогтоосон.
Урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээг маш сайн авч чадаж байна. Ийм нөхцөлд хэрэв өвчлөл Монгол Улсад гарвал эрүүл мэндийн салбарынхан тодорхойлж чадна гэдэгт итгэх хэрэгтэй. Оношлуур нь байгаа. Бас вирус авсан тохиолдолд эмчлэх чадвартай гэдэгт итгэх ёстой.
Дэлхий нийтээрээ нас барж байгаа тооноос эмчлэгдэж байгаа нь хэд дахин илүү байна. Тэгэхээр энэ бол маш сайн мэдээ. Гэх мэт эрсдэлүүдээ тооцвол бидэнд маш их давуу тал байна. Олон улстай харьцуулахад манайд эрсдэл маш бага байгаа.
Айгаад байх зүйл байхгүй. Бид хийж чадах зүйлээ хийж байна. Дээр нь та хэрэв айж л байгаа бол хувь хүн бүр маскаа зүү, гараа угаа, дархлаагаа сайжруул, өвчлөлтэй улсад зорчихгүй бай.
-Сошиал сүлжээ ч онцгой байдлын нөхцөлд эерэг гэхээс илүү сөрөг үр дагавар ихээхэн бий болгож байна шүү дээ?
-Монгол хүмүүсийн хувьд амнаас ам дамжиж мэдээлэл түгдэг. Дээр нь яалт ч үгүй фэйсбүүкийн хэрэглээ Азидаа гэлтгүй олон улсад хэрэглээ өндөртэй улсуудыг тэргүүлж байна. Хамгийн гол нь фэйсбүүк хаягтай, түүнийгээ идэвхтэй хэрэглэдэг хүмүүсийн тоо маш өндөр.
Хамгийн эрсдэлтэй зүйл нь бид зөвхөн Монголд байгаа мэдээллийг нийгэм даяар цацдаг. Гадны эх сурвалжтай, бодит мэдээллийг авч чаддаггүй, түгээж чаддаггүй. Энэ нь хэлний мэдлэгтэй холбоотой. Яалт ч үгүй сул тал бол энэ мөн.
Дэлхий даяар чанартай, бодит эх сурвалжтай мэдээллүүд байхад зөвхөн хэн нэгний хэлсэн үг, санал бодол, айдсаа хуваалцсан, магадгүй зориудаар хүмүүсийг бутаргаж туйлширсан мэдээллийг хуваалцаж байна. Ийм мэдээллийг хуваалцах нь хүмүүсийг турхирч, өдөөн хатгалгад уриалж байгаа үйлдэл.
Ямар ч тохиолдолд эх сурвалж нь тодорхойгүй бол цааш нь битгий хуваалцаарай. Энгийн амьдрал дээр ч гэсэн хэн хэлсэн нь бүрхэг мэдээллийг цааш дамжуулбал хов жив болдог. Үүнтэй адил сошиал орчинд ялгаагүй, эх сурвалж нь тодорхойгүй мэдээллийг цааш дамжуулж байгаа бол та хов дамжуулж байна гэсэн үг.
Сая бол нэг хэсэг энэ өвчлөл дэгдлээ гээд хүчтэй санаа зоволт үүсэнгүүт маш их хов, айдас нэг нэгэндээ дамжууллаа.
Үүнээс хойш сошиал медиан дээр байгаа зүйлийг маш их анхаарч ажиглах хэрэгтэй болж байна. Энэ байдал маань юуг харуулж байна вэ гэвэл ард иргэдийн сошиал хэрэглээг бууруулахаас өөр аргагүй. Бид нийгмийн сүлжээний маш зөв хэрэглэгч болж сурахаас аргагүй. Эс тэгвэл сэтгэцийн эрүүл мэндэд маш их нөлөөлж байна.
-ОХУ-ын Засгийн газар ард иргэддээ “Энэ бол зүгээр эдгэрдэг өвчин. Тайван бай” хэмээн суртал ухуулга хийж байна. Үүнтэй адил ийм онцгой нөхцөл байдлын үед төр засаг, шийдвэр гаргах хүмүүс нь ард иргэдийнхээ сэтгэл зүйд нөлөөлөх ямар үг, үйлдэл хамгийн зөв байдаг вэ?
-Хамгийн эхэнд манайх хийх ёстой зүйлсээ бусад улсаас түрүүлж хийсэн нь маш сайн. Баяр хүргүүштэй явдал энэ аргагүй мөн. Дээрээс нь энэ жил бид азтай ч байлаа, Хятадын Цагаан сартай манайх давхцаагүй. Уханьд халдвар хүчтэй тарсан гол шалтгаан нь Цагаан сартай холбоотой.
Бидэнд тэр эрсдэл бага байсан нь давуу тал боллоо. Нэгэнт бидэнд ийм давуу тал үүсчихсэн байгаа учраас удирдах түвшний хүмүүс энэ байдлыг удаан хугацаанд яаж хадгалах вэ. Бэлэн байдлаа яаж хангах вэ, оношлуур бэлэн байна уу, эмчилгээний баг бэлэн байгаа юу гэдгээ маш сайн анхаарах ёстой.
Түүнээс гадна хамгийн чухал зүйл бол таны хэлсэнчлэн ард иргэддээ бодит зөв мэдээллийг өгч сэтгэл зүйд нь нөлөөлөх ёстой. Одоо бол олон нийтийн дунд үүсээд байгаа нэг асуудал бол Монгол Улсыг тойрсон олон улсад энэ өвчлөл гарчихлаа, яагаад манайд гарахгүй байна вэ. Магадгүй гарчихсан юм биш биз гэсэн айдастай байна. Ийм үед төр засгийн зүгээс бодит мэдээллийг л өгөх нь чухал.
Зөв мэдээлэл, факт хүнийг тайван болгодог. Тэгэхээр зөвхөн “Тайван бай” гэдэг үг хангалттай биш. Түүнийг батлах мэдээллүүдээ л сайн өг гэсэн үг. Жишээ нь, Уханиас 31 монгол иргэнээ авчирсан, тэд бүгд эрсдэлгүй байгаа. Хил дээр хэчнээн хүн орж байгааг ингэж шалгаж үзлэг хийж байна гэх мэт.
Хамгийн гол нь зөвхөн Монголд биш, бусад олон улс оронд яг ийм үйл явдал болж байгаа. Одоохондоо бол нэг зүйл ажиглагдаж байгаа нь хүмүүс айдсын үеийг давж гараад эрсдэл нь бага юм байна гэж тайвширч байгаа үе рүүгээ буцаж байна. Тайвширч болохгүй. Үүн дээр урьдчилан сэргийлэх аргуудаа урт хугацаанд хийх ёстой юм байна гэдэг шийдвэрийг бүгдээр гаргах хэрэгтэй.
Магадгүй энэ өвчлөл дэлхий нийтээр аюулын түвшинг буулгах хүртэл маскаа зүүнэ, гараа маш сайн угаана, олон хүнтэй газар очихгүй байх, өөрийн дархлааг болон гэр бүлийнхээ хүмүүсийн дархлааг сайжруулахаар хүнс хэрэглээгээ хэрэглэе гэдгээ байнга санах ёстой. Долоо хоног л түргэний байдалтай байгаад өнгөрөх биш сарын хугацаанд үргэлжлэх эрсдэлтэй учраас энэ хугацаанд хэрэгтэй зүйлсээ бэлдэх ёстой гэсэн санаа.
-Муу амласан зүйл биш, энэ өвчлөл Монголд орж ирээгүй байхад бидний айдас түгшүүр ямар хэмжээнд хүрэв гэдгийг өнгөрсөн хугацаанд харагдлаа. Магадгүй ороод ирвэл яах бол нийгэм үүнээс ч хүнд байдалд орох юм биш биз гэсэн эргэлзээ байна?
-Монгол Улсад вирус гарч ирлээ гэхэд өмнөх хийх ёстой үйлдлүүдээ л үргэлжлүүлнэ. Дээр хэлснээр маскаа зүүнэ, гараа угаана, дархлаагаа сайжруулна. Тайван байдлаа алдаж болохгүй. Мэдээллүүдээ зөв ав. Ажиллаж хөдөлмөрлөж байгаа үедээ гараа сайн угаа. Яг л адилхан.
Иргэд яах вэ, төр засаг нь яах вэ. Үүний хажуугаар гуравдагч маш том нөлөөтэй хэсэг сэтгүүлч та нар. Хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл. Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн хүч шийдвэр гаргаж байгаа хүмүүсээсээ бараг өндөр хэмжээнд байх ёстой. Та бүхний гаргаж байгаа мэдээлэл маш хариуцлагатай байх хэрэгтэй. Хэрэв вирус бүртгэгдлээ гэхэд тэр үед нийгэмд дахиад айдас бий болно.
Олон хүмүүс шийдвэр гаргаж байгаа хүмүүсийг буруутгана. Нэг нэгнээ буруутгана. Бараг тэр халдвар авсан хүн ямар хүн байх вэ. Залуу хүн байх уу, настай хүн байна уу, хотынх уу, хөдөөний хүн байх уу гэдгээс хамаараад ялгаварлал гарч ирнэ.
Тэгэхээр үүн дээр бэлтгэлтэй, сэтгэл санааны хувьд үүний дараа ийм юм болно, үүнээс урьдчилан сэргийлэхийн тулд ингэнэ, гарлаа ч гэсэн бид ийм ийм мэдээллийг дамжуулах ёстой гэдгээ хэвлэл мэдээллийн байгууллагууд анхаарах шаардлагатай.
Манай улсын хувьд вирус бүртгэгдэх нь цаг хугацааны асуудал. Мэдээж энэ аюулыг ямар ч хор хохиролгүй давж чадвал сайхан хэрэг.
Б.ЭНХЗАЯА
Шинэ коронавирусний тархалт дэгдэлтээс сэргийлж, Эрүүл мэндийн яамнаас гаргасан гэр болон ажлын өрөө оффистоо ариутгал, халдваргүйжүүлэлтийг хэрхэн зөв хийх тухай мэдээллийг хүргэж байна.
ӨРӨӨНИЙ АГААРЫГ ХАЛДВАРГҮЙЖҮҮЛЭХ:
Өрөөндөө 10-15 минутын турш 2-3 удаа цэвэр агаарыг оруулах. Ингэхдээ салхины шууд урсгалд бага насны хүүхдийг байлгахгүй байх нь зохимжтой.
Өрөө тасалгаанд салхивч байдаггүй бол өдөрт 2-оос доошгүй удаа чийгтэй цэвэрлэгээ хийнэ.
Өдөр тутмын цэвэрлэгээнд 0.06 хувийн жавелион, 3 хувийн ус төрөгчийн хэт ислийн уусмалыг хийнэ. Дараах уусмалыг хаягжуулж, амыг нь таглан бага насны хүүхдийн хүрэх өнцгөөс хол байлгах
ҮЙЛЧИЛГЭЭНИЙ БАЙГУУЛЛАГЫН АЖИЛЧИД ДАРААХ БАЙДЛААР ГАР АРИУТГАЛ, ХАЛДВАРГҮЙЖҮҮЛЭЛТИЙГ ХИЙНЭ.
Гараа вирусын эсрэг савангаар угаах болон гар ариутгах санитол, спиртийн уусмалаар гараа ариутгах
Хэрэв та халдвар авч болзошгүй өндөр эрсдэлтэй хэсэгт ажиллаж байгаа бол хувийн хамгаалах хувцас болон хэрэглэлийг зааврын дагуу хэрэглэх
Гар утас болон компьютер хэрэгслийг ариутгах
ХӨЛ ХӨДӨЛГӨӨН ИХТЭЙ ОЛОН НИЙТИЙН ГАЗАРТ ХАЛДВАРГҮЙЖҮҮЛЭЛТ ХИЙХ
Өдөрт 2-оос багагүй удаа хаалганд ойр байгаа обьектууд, шал, хаалганы бариул, ширээ, сандал зэрэг бүх гадаргууг халдаргүйжүүлж ариутгана.
Хлор болон бусад хлор агуулсан бодисуудыг ашиглана.
Угаалгын өрөөний хана, шалыг 500 гр хлор агуулсан байхаар тооцож, халдваргүйжүүлнэ.
Бохирдуулагч ихтэй цус, бөөлжис, ялгадас зэргийг бодисын тунг зохих хэмжээнд нэмэгдүүлнэ. Дараа нь гарын ариутгалыг сайтар хийсэн байх ёстой.
НИЙТИЙН ХООЛНЫ ГАЗРЫН САВ, ХЭРЭГСЛИЙГ ДАРААХ БАЙДЛААР АРИУТГАЖ ХЭРЭГЛЭНЭ.
Ариутгал, халдваргүйжүүлэлтийг хэрхэн зөв хийх вэ
Өдөр тутмын цэвэрлэгээ, үйлчилгээг сайтар хийхээс гадна, хана, шал зэргийг хлор агуулсан уусмалаар арчина.
НИЙТИЙН БИЕ ЗАСАХ ГАЗРЫГ ХАЛДВАРГҮЙЖҮҮЛЭХ
Цэвэрлэж, ариутгах давтамжийг ихэсгэж, цэвэрлэгээний алчуур хэрэгслийг ариутгана.
Гарын угаалтуур, болон суултуурыг хлорын өндөр агууламж бүхий бодисоор цэвэрлэнэ.
НИЙТИЙН ТЭЭВРИЙН ХЭРЭГСЭЛ БОЛОН ХУВИЙН МАШИНИЙГ АРИУТГАХ
Ердийн нөхцөлд гарааш болон машины агаарыг сэлгэх, дотор суудлын бүрээс болон гар хүрэх бүхнийг ариутгаж хэрэглэнэ
Гадна, дотор хэсгийг 250-500 мг/л хлор агуулсан уусмалаар ариутгана.
Нийслэлийн прокурорын газраас Ц.Сандуй, А.Ганбаатар нарын цагдан хорих таслан шийдвэрлэх хугацааг сунгах саналыг 2020 оны хоёрдугаар сарын 11-ний өдөр ирүүлснийг Баянгол дүүргийн эрүүгийн хэргийн анхан шатны шүүх хүлээн авч хэлэлцжээ.
Улмаар хэргийн ээдрээ төвөгтэй байдал, шүүх хуралдаанд прокурор, өмгөөлөгчдийн гаргасан тайлбар, хэрэгт авагдсан баримтуудыг үндэслэн Ц.Сандуйгийн цагдан хорих хугацааг 2020 оны 2 дугаар сарын 29-ний өдрийг хүртэл сунгасан байна.
А.Ганбаатарын цагдан хорих таслан сэргийлэх арга хэмжээг сунгах саналыг хэлэлцэх явцад өмгөөлөгч Э.Хашчулуун, Б.Мэргэн, М.Ариунболд нар тус шүүхээр хянан шийдвэрлүүлэхээс татгалзсан тул асуудлыг дахин хэлэлцэх хүртэл шүүх хуралдааныг хойшлуулав.
Социализмын үеийн номонд “Гамингууд орж ирэхээр цагаан сар болохгүй, улаан сар болно” гэж хятадууд хүрзээ ирлэн суусан тухайд гардаг. Хүрээг цагаантнууд эзлэхээс өмнөхөн л юм уу даа гарсан яриа юм шиг билээ. Гамин гэж тухайн үеийн дундад иргэн улсын эрх барьж байсан Гоминдан намын зэвсэгт хүчин. Гамингийн цэрэг орж ирэхийг манайхан “гамингийн жил” гэж нэрийдэн тэр үед л дээрх яриа гарч, “Пүүсийн данжаадууд ирлэсэн хүрзээрээ монголчуудын толгойг авах гэнэ” гэлцэж. Өнөөх гамингуудын цагаан сарыг улаан сар болгох нь гэдэг энэ цагт ирчихээ юу гэмээр л юм болж байна. Баахан шуугилаа. Хятадын Уханьд анх гарч дэлхийг шуугиулаад байгаа коронавирусээс болж манай үндэсний цагаан сарын баярыг тэмдэглэхгүй болох нь. Гамингийн жил гэдэг шиг У.Хүрэлсүхийн засаг удирдаж байсан тэр нэгэн онд цагаан сар тэмдэглээгүй тухай хожмоо нь ярих нь. Улсын Онцгой комисс өчигдөр хуралдлаа. Нөхцөл байдал төсөөлж байснаас хүнд байгаа учраас яалт ч үгүй ийм шийдвэр гаргах хэрэгтэй гэж Онцгой комиссынхон онцлов. Тэд цагаан сарыг тэмдэглэхгүй байх шийдвэр гаргалаа. “Энэ шийдвэр нь Ерөнхийлөгч зарлиг гаргаснаар албажина” гэж Шадар сайд Ө.Энхтүвшин хурлын үеэр хэлнэ лээ.
Эртнээс тэмдэглэж ирсэн үндэсний баяр ч гэлээ цагаан сар их л хэлмэгдэж ирсэн байдаг. Оросын нөлөө их үед Октябрь сар болгоно ч гэж үзээд бараагүй. Нийтээр тэмдэглэх баяр биш болгох гэж Малчдын баяр, нэгдэлчдийн баяр гэж нэрлэж үзсэн. 1952 онд Х.Чойбалсанг нас барлаа гээд улс орон даяар баяр тэмдэглэхийг хориглоод гашуудал зарласан байдаг. За тэгээд баярын өдөр биш, ажлын өдөр болгохоор нь өдөр нь ажилдаа явцгааж, шөнө нь золголт хийж байсан үе ч бий. Аймаг, хотын намын хорооноос Ууц хураах комисс хүртэл байгуулж байж. Миний санахын бага байхад цагаан сар, шинэ жил хоёрыг нэг дор тэмдэглээд холион бантан болж байсан дүр зураг үлдэж. Малчдын баяр гээд тэмдэглүүлэхгүй болохоор нь 12 дугаар сард, шинэ жилээр цагаан сар шиг идээ цагаа бэлдээд золголдох хэрнээ ёолк засчихсан айлуудаар золгуут хийгээд явж байсан юм даг. Нэг үе Ардын намын улстөрч хүүхнүүд сүрхий шинэ санаачилга дэвшүүлж, цагаан сарын бэлэгний талаар зааварчилж, бэлэг өгөх, өгөхгүй тухай баахан маргаан үүсгэсэн. Айхавтар яриа хэл болсон ч дэмжлэг авч чадаагүй л дээ. Тэдний санаачилга хүмүүсийн ахан дүүсийнхээ алга тэнийлгэх бэлгэнд ямар ч нөлөө үзүүлээгүй. Цагаан сарын өдөр хүмүүс чадах чинээгээрээ бие биедээ бэлгээ өгсөөр л байгаа. Энэ мэт янз бүрээр хавчиж, болиулах гэж оролдсон ч үндэсний энэ баярыг монголчууд тэмдэглэхээ болиогүй ээ. Хатуу чанга хараа хяналттай үед ч, ядруухан зутруухан байсан ч ил, далд яаж ийж байгаад тэмдэглэсээр одоо улам бүр төгөлдөрших болсон. Идээ, ундааны төрөл арвин болж, цар тавагны өнгө зүс, ур хийц илүү олон, илүү сайхан болж, хүмүүс энэ баяраар хөгшин, залуугүй үндэснийхээ хувцсаар гангарч, өргөн дэлгэр тэмдэглэдэг болсон. Үндэсний уламжлал сэргэж, ахас, ихэсээ хүндэлж, тоос шороогоо гөвж, ирэх жилийн сайн сайхныг бэлгэдэн баярлаж, ёс заншлыг энэ л баяраар өвлөж, мэдэж авцгаадаг. Үндэсний баяр бол тухайн үндэсний тусгаар тогтнолын нэг илэрхийлэл байдаг. Нэгэн үе үзэл суртлын буулган дор ажил, амьдралаас нь салгана гэж байхад л нууж хааж тэмдэглээд, хадгалж, авч үлдсэн баяраа ардчиллаар бид санаа зоволтгүй албан ёсоор нийтээрээ тэмдэглэдэг болсон юм шүү.
Одоо тэгвэл Хятадад коронавирус гэдэг ханиад гарсан даруйд У.Хүрэлсүх тэргүүтнүүд цагаан сар болохгүй, улаан сар болно гэлцээд эхэлсэн. Санасандаа ч хүрлээ. Допинг хэрэглэсэн гэгдэж, хэл амны бай болсон Э.Оюунболд аварга, түүнийгээ шагнаж урамшуулдаг Л.Оюун-Эрдэнэ сайд хоёроо яаж ч чадахгүй аргаа барж байтал Хятадад шинэ төрлийн коронавирус дэгдэж, бөөн далим болов. Хэдэн бөхчүүд нь Э.Оюунболд барилдвал бид барилдахгүй гэж бойкотлох маягтай болж, хэрэг бишдээд байсан энэ үед коронавирусийн нэрийг барьж, цагаан сарын бөхийн барилдааныг явуулахгүй болгох шийдэл олж, санаагаа амраалаа. Э.Оюунболдоос болоогүй, коронавирусээс болж хойшилсон гэхээр хэлэх үг олдохгүй шүү дээ. Нэг дуулианыг нөгөө дуулианаар намжаадаг байсан бол нэг бөхийн дуулиан үндэсний баярын бөхийг бүтнээр нь барилдуулахгүй болгочихлоо.Тэгсэн мөртлөө Төрийн ордондоо цагаан сарын үзэсгэлэн худалдаа зохион байгуулж, зах ажиллуулсан. Ингэж байтал Их хурлын дарга Г.Занданшатар намрын чуулганы хаалтын үеэр “Хувьтай хүн л хулгана жилийг үзнэ” гэсэн нь бусад нь үзэж чадахгүй байж мэднэ гэх ухааны юм ярьж ард түмнээ айлгалаа. Монголчуудын нийтээрээ тэмдэглэдэг наадам, цагаан сар гэж үндэсний хоёр баяр л байдаг. Ажил амьдралын эрхээр байнга уулзалдаад байхгүй ч монголчууд бид жилдээ нэг ах дүүс, хамаатан саднаараа уулздаг баяр бол цагаан сар.
Төр засаг цагаан сараа тэмдэглэхгүйгээр шийдлээ. Энэ шийдвэрээ гаргах гэж баахан сүржигнэлээ, айлгалаа. Болгоомж илүүдэхгүй ч дайны хажуугаар дажин гэгчээр коронагийн сургаар бөөн улстөржилт, хаацайлалт болоод байна уу даа. Бэлгэдэл талаасаа цагаан сараа хийхгүй гэхээр эвгүй ч юм шиг. Мэдээж эцэг, эхдээ золгож л таарах байх. Харин айл амьтнаар олуулаа хэсээд, төрийнхөн нь өөрсдөө оройлон манлайлж, албан байгууллагууд нийтээрээ золголдохгүй л бол болчих биз. Ерөнхийлөгч хэрвээ цагаан сар тэмдэглэхгүй гэсэн шийдвэрийг албажуулбал нийтээрээ тэмдэглэхгүй болж таарах нь. Гэхдээ нэг зүйл анзаарах нь ээ, цагаан сарын баярыг тэмдэглүүлэхгүй гэсэн оролдлогууд коммунистууд эрх барих үед л гарч байсан юм байна.
Нийгмийн сүлжээ болон хувийн чатаар ирж байгаа дуут мессеж мэдээлэл нь худал, ташаа мэдээлэл юм. 2020 оны 2 дугаар сарын 12-ний байдлаар Шинэ коронавирусийн/СOVID-19/ халдвар манай улсад бүртгэгдээгүй.
Зохион байгуулалтайгаар худал ташаа мэдээлэл тарааж, нийгмийг айдаст автуулах, эмх замбараагүй байдал бий болгохыг хүсч буй нийгмийн сүлжээний хэрэглэгчийг хуулийн байгууллагад хандан шалгуулж, хариуцлага тооцно.
Албан ёсны үнэн бодит мэдээллийг өдөр бүр Эрүүл мэндийн яамнаас 11 цагаас улс даяар шууд мэдээлэл өгч байгаа.
Иймд эх сурвалжаа нягтлаагүй мэдээллийг цааш нь түгээж, дамжуулахгүй байх нь таныг хууль бус үйлдлээс хамгаалах болохыг анхааруулья!!!
09.00 цагт Эрүүл мэндийн сайд Д.Сарангэрэл Улсын нэгдүгээр төв эмнэлгийн засвар шинэчлэлийн ажилтай танилцана.
11.00 цагт Эрүүл мэндийн яамнаас коронавирусний асуудлаар өөрийн байрандаа мэдээлнэ. Утас: 99179899
11.30 цагт “Үндэсний мэдээллийн төв”-д Монгол Улсын зөвлөх инженер, эрдэмтэн судлаачид “Ард түний нэгдсэн эвсэл”-д нэгдэх талаар мэдээлнэ.
11.30 цагт БНХАУ-аас Монгол Улсад суугаа Элчин сайдын яаманд Ухань хотод төгсөгчдийн холбооноос 20 сая төгрөг хандивлана.
14.00 цагт Төрийн ордны баруун хаалганы дэргэд “Ард түмний штаб”-аас Ерөнхий сайл У.Хүрэлсүхэд шаардлага хүргүүлнэ. Утас: 99191388
УИХ-ын гишүүн Б.Баттөмөртэй ярилцлаа.
-Ерөнхийлөгч Х.Баттулга Норвеги улсад айлчлан тус улсын тэтгэврийн санд зочилж, хамтарч ажиллах чиглэлээр яригдсан. Энэ талаар ярилцлагаа эхэлье?
-Баялгийн менежмэнтийн дэлхийн хамгийн шилдэг жишээнд Норвегийн баялгийн сангийн туршлага орно. Анх энэ санг 1990 онд нефть бүтээгдэхүүний үнийн хэлбэлзлээс хамгаалах зорилгоор байгуулсан. Дараа нь тэтгэврийн сан болж өөрчлөгдсөн. Норвеги нь таван сая хүнтэй. Манай улстай төстэй зүйл олон. Норвегийн тэтгэврийн сан 2019 оны эцсийн дүнгээр 1,1 их наяд долларын нөөцтэй байна. Норвеги улс өнөөдөр дэлхийн хаана, хэнд ч өргүй. Энэ улсад авлигын асуудал байхгүй. Засаг, захиргааны институтууд нь сайн ажиллаж, иргэд нь чинээлэг хангалуун амьдардаг. Норвегийн эдийн засгийн баялгийн орлогоос хамаарах хамаарал нь жил бүр багасч байна. Норвегийн дотоодын нийт бүтээгдэхүүнээс давж гарсан сангийн мөнгийг дотооддоо зарцуулбал голланд өвчинд нэрвэгдэх, эдийн засгийн тэнцвэр алдагдах, мөнгөн тэмдэгтийн ханшид нөлөөлөх эрсдэлтэй гэж үздэг. Иймээс тогтвортой орлогын эх үүсвэрийг бий болгох зорилгоор гадаад, дотоодын хөрөнгийн биржүүдэд байршуулж, үнэт цаасны арилжаагаар дамжуулж өсгөх бодлого баримталж ажиллаж байна. Дэлхийн хэмжээнд арилжаалагдаж байгаа үнэт цаасны 0.3 хувьтай тэнцэх хэмжээний хөрөнгийг зарцуулах эрх мэдэл энэ сангийн захиралд байдаг. Сангийн жилийн ашгийн тал хувь нь улсын төсөвт ордог. 2005 онд тус сангийн захирал хөрөнгө оруулалтаасаа 11,1 хувийн ашиг олсон нь 26,0 тэрбум ам.доллар болсон. Энэ бол ямар ч улсын сангийн сайд атаархахаар тоо.
-Манай улс байгалийн баялгийн асар их нөөцтэй. Гэтэл иргэдийн ихэнх нь амьжиргааны түвшин доогуур байдаг…
-Байгалийн баялаг ихтэй орнууд ядуурах нь парадокс гэмээр үзэгдэл дэлхийн түүхэнд олон байдаг. Их баялаг авлига хээл хахуулийг цэцэглүүлж, баялгийн үр шимийг хэдхэн хүн хүртдэг муу жишээ ч бас олон. Авлигыг чөлөөт зах зээл, хөгжлийн дайсан гэж үздэг. Бид асар их баялагтай мөртлөө ядуу амьдарч байгаа нь баялгийн менежмэнт буруу байгаатай холбоотой. Зах зээлийн нийгэмд шилжихдээ хөгжлийн тодорхой бодлогогүй, иргэдээ уг нийгэмдээ бэлдээгүй, сургаар яваад орчихсон гай одоо ч үргэлжилж байна. Ардчилал, зах зээлийн нийгэмд шилжээд 30 жил болсон ч өнөөдөр бид хөгжлийн зөв бодлого, баялгийн менежмэнтийн сайн загвараа олоогүй л явж байна. Ардчилсан нийгэм байгуулах, нийгэм эдийн засгийн хамгийн муу загвар Монголд хэрэгжиж байна. Нотолгоо нь авлига, хээл хахууль, баялгийн тэгш бус хуваарилалт, ядуурал, гэмт хэргийн өсөлт, богино мөчлөгт санхүү эдийн засгийн хямрал, байгаль орчны доройтол, гадаад өрийн дарамт гээд үргэлжилнэ.
-Хөгжлийн зөв бодлого гэж юу юм бэ?
-Энэ нь дан хувийн хэвшлийг бус төр, хувийн хэвшлийн зохистой хослол, төсвийн орлогыг нэмэгдүүлэх, зардлыг хэмнэсэн, импорт шаардсан хөрөнгө оруулалтаас татгалзсан, экспортын болон импорт орлосон бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлийг дэмжсэн, зах зээл дэх банк, хөрөнгийн захын зохистой харьцааг хангасан, эдийн засгийн өндөр үр өгөөжтэй загварыг сонгож ажиллах тухай ойлголт юм. Хөгжилд байгалийн баялгаас гадна баялгийн менежмэнтийг хийдэг хүний хүчин зүйл хамгийн их нөлөөтэй. Тухайлбал, манайд хөрөнгийн захын хөгжил сул байгаагаас түүнээс хүртэх өгөөж муу байна. Энэ нь эргээд хөгжлийн тэнцвэрийг алдагдуулж байгаа нь үнэн. Хөрөнгийн захад бэлтгэгдсэн сайн мэргэжилтнийг салбарын үнэ цэнэтэй актив гэж үздэг. Хөгжлийн зөв, шинэ бодлогын гол шаардлага нь их хуримтлал үүсгэх замаар хөгжлийн өндөр түвшинд хүрэхээр зорих гэж тодорхойлж болно. Стратегийн болон томоохон, ирээдүйтэй орд газрууд дээр төрийн өмчтэй уул уурхайн компаниуд байгуулж, үр шимийг нь улс эх орны хөгжил, ард иргэдээ ядуурлаас гаргах, тэдний амьдралын чанарыг дээшлүүлэхэд ашиглах шаардлага үүслээ. Уг компаниудыг дунд, урт хугацаанд бодлогоор дэмжиж, үйл ажиллагааны ашгаас нь дэд бүтцэд нь хөрөнгө оруулалт хийж, үнэ цэнийг нь өсгөж, IPO хийх замаар хөрөнгө оруулалт татах, нээлттэй компани болгох хэрэгтэй. Төр муу менежер гэсэн яриа байдаг. Энэ нь төрийг хүчгүйдүүлж, ашиг олох гэсэн бодлого, үг, үйлдэл. Төр нь хамгийн сайн менежер байж, улс орон хөгжинө. Чадвартай сайн ажилтнууд төрийг сайн менежер болгоно. Сайн орд газруудын үр ашгийг цөөхөн гэр бүл хүртэж, зарим нь улсаасаа баян болж, олонх нь ядуу амьдарч ирсэн өнгөрсөн 30 жилийн практикийг зөвтгөх ямар ч үндэслэл алга.
-Улс орнууд баялгийн сан байгуулсан олон туршлага байдаг. Баялгийн менежмэнтийн талаар ярихгүй юу?
-Баялгийн менежмэнт гэдэг баялгаас олж буй орлого, олборлолтоос үүсэх эрсдэл хоёрын тэнцвэрийг хангах асуудал. Баялгийн менежмэнтийг маш сайн хийж буй улс орнууд олон. Муу хийж байгаа ч байна. Муу хийж буй тоонд Монгол Улс орно. Бид баялгийн менежмэнтийн бодлогоо шинэчилж сайжруулах шаардлагатай. Кувейт улс 1953 онд хөрөнгө оруулалтын санг газрын тосны орлогоор бий болгож байсан.
-Манай улсад баялгийн санг энэ онд байгуулна гэж мэдэгдсэн. Энэ тухайд?
-Нөхөн сэргээгдэхгүй эрдэс баялгаас төсөвт төвлөрүүлсэн орлогыг одоо ба хойч үеийнхэнд тэнцвэртэй хуваарилах зарчмыг хэрэгжүүлэх зорилгоор 2016 оны хоёрдугаар сарын 05-нд “Ирээдүйн өв сангийн тухай” хуулийг баталж мөрдөж байна. Энэ сан олон улсад бүртгэлтэй. Сан хараат бус байх, ил тод байх, хөрөнгийг зохистой удирдах, хариуцлагатай байх гээд ажиллах зарчмыг хуульд тодорхой заасан. Сангийн эх үүсвэр, түүнийг төвлөрүүлэх, сангийн удирдлагын зардлыг санхүүжүүлэх, хяналтын зөвлөлийн ажиллах журам, шаардлага, тайлагнал, ил тод байдал хяналт гээд бүх үйл ажиллагаа хуульчлагдсан. Ирээдүйн өв санд 2019 онд 1,0 их наяд төгрөгийн орлого төвлөрсөн. Үүнээс хүний хөгжлийн сангийн өмнө хуримтлагдсан 670 орчим тэрбум төгрөгийн өрийг дарж дуусган оны эцэст 368 тэрбум төгрөгийн хуримтлал үүсээд байна. 2020 оны төсөвт 977 тэрбум төгрөгийг тус санд хуримтлуулахад тусгасан. Ирээдүйн өв сангийн орлого энэ оны эцэст 1.3-1.4 их наяд төгрөг болохоор байна. Ирээдүйн өв сан бол баялгийн сан мөн. Сан байгуулж амжилтад хүрсэн олон улсын туршлага, өөрийн орны онцлогийг харгалзаж ирээдүйн өв сангийн хуульдаа нэмэлт өөрчлөлт оруулах замаар ажиллуулах боломж байна.
-Баялгаас олох ашгийн улайрал их боллоо гэж ярих болсон. Энэ нь эдийн засагт хэрхэн сөрөг нөлөөлдөг вэ?
-Байгалийн баялгаас олох ашгийн төлөөх улайрлыг рент буюу давхар ашиг хайх авир гэж тодорхойлдог. Энэ авир Оюу толгой төсөл дээр тод ажиглагддаг. Байгалийн баялгийг экспортлоод олох орлогыг экспортын бусад бараа орлож чадахгүй тул бүх төрлийн үйлдвэрлэл хумигддаг. Ядуу буурай орнуудад баялагт хүрэх зам заавал улс төрөөр дамждаг тул улстөрчид бас хуруугаа дүрдэг. Баялгаас хамааралтай улс төр яваандаа ардчилсан шинжээ алдаж, эрх мэдэл цөөн хүний гарт төвлөрөх аюулыг дагуулдаг.
-Манай улс баялгийн нөөцөөр дэлхийд эхний аравт багтдаг. Хөгжлийн хурдацыг маш өөдрөг төсөөлж байсан үе саяхан. Гэтэл тэрхүү төсөөлөл алга боллоо?
-2010 оны тооцоогоор Менделевийн үелэх системийн 111 элементийн 67 нь Монголын хөрсөн доороос олдсон гэдэг мэдээлэл “Finace Asia” сэтгүүлд гарч байсан. 2011 онд уг сэтгүүлд Монгол Улсын ДНБ-ний хэмжээ дөнгөж таван тэрбум ам.доллар байхад эрдэс баялгийн үнэ 1.2 их наяд ам.доллар байна гэсэн мэдээлэл бас гарч байсан. Монголын эдийн засгийн хөгжлийн хурд сүүлийн зургаан жилд дунджаар 8.6 хувь байсан. 2020 гэхэд 2008 онтой харьцуулбал эдийн засгийн хэмжээ 14 дахин их буюу 67 тэрбум ам.доллартай тэнцэх болно гэж 2009 онд шуугьж байлаа.
-Өнөөдөр эдийн засгийн хэмжээ хэд байна вэ?
-2020 онд төлөвлөснөөр манай эдийн засаг 40.7 их наяд төгрөг буюу ам.долларт шилжүүлснээр 14.0 тэрбум орчим ам.доллар хүрэх төлөвтэй.
-67 тэрбум ам.доллар гэж байсан бол 14 тэрбум болж бараг тав дахин бага болсны учир юу вэ?
-Монгол Улсын хөгжлийн потенциал асар өндөр. Тэд байж болох боломжийг тооцож хэлсэн байх. Харамсалтай нь бид жалган дотроо байлдаж, улстөржсөөр баялгийн менежмэнтээ маш муу хийж, бие биедээ цэцэрхсээр, ирээдүйн хөгжлөө баталгаатай болгож чадсангүй. Бид 21 дүгээр зуунд амьдарч байна. Энэ зууныхаа бизнесийн дүрмээр тоглож, ажиллаж, амьдрах шаардлагатай. Тэр дүрэм нь хамгийн шилдэг баялгийн менежмэнт, гадаад дотоодын хөрөнгийн зах зээлд хувьцаа, үнэт цаас гаргах замаар хөрөнгө босгох, бүтээгдэхүүн хуваах гэрээ байгуулах, гадаад дотоодын хөрөнгө оруулалтыг татах зэрэг олон асуудал орно.
-Ашигт малтмалын хайгуулын болон ашиглалтын лицинзүүдийг тойрсон олон асуудал байдаг. Энэ асуудал зөв голдиролдоо орж байна уу?
-2019 оны арваннэгдүгээр сарын байдлаар Монгол Улсад 2889 хайгуулын болон ашиглалтын тусгай зөвшөөрөл байна. Үүнээс 1664 нь ашиглалтын тусгай зөвшөөрөл байна. Үлдсэн 1225 нь хайгуулын тусгай зөвшөөрөл. Ашиглалтын тусгай зөвшөөрлөөс 566 нь алтны,нүүрсний 296, жоншны 186,төмрийн хүдрийнх 77 гээд үргэлжилнэ. Мөн газрын ховор элемент, молибден гээд зөвшөөрлүүд бий. Саяхан Засгийн газраас шалгалт хийгээд алдаа дутагдлыг засуулах, баримтлах чиглэлээ тодорхой болгосон тогтоол гаргасан.
-Монголын баялгийг 30 гэр бүл авчихсан гэдэг. Энэ тухайд?
-Социализмын үед улсын төсвөөр хайгуул хийж илрүүлсэн бүх ордыг мэдээлэлд ойр байсан болон тэдэнтэй холбоотой хүмүүс авчихсан нь үнэн. Авчихсан мөртлөө ашигладаггүй, дараад хэвтээд байдаг нь ч бас үнэн. Авсан бол ашиглаж авдагаа аваад, улсад өгдөгөө өгөх хэрэгтэй. АМХЭГ-ийн 2019 оны судалгаагаар 1200 орчим лицензүүд гадны компаниудад байна. Люксембургийн “КьюЖиЭкс Монгол” гэх компани 165 лицензтэй. Нидерландын “Сентеррагоулд” 153 лицензтэй. Японы иргэний эзэмшилтэй “Адамасмайнинг” 220 лицензтэй. Үүнээс ашиглаж байгаа юм алга. Зарим нь худалдах сонирхолтой. Энэ лицензүүдийг Монголд үйлчилж буй хуулийн дагуу тэд авсан байх. Тэр утгаар тэднийг буруутгах гээгүй. Эндээс Монгол төрийн бодлого нь алдаатай, алдаан дээрээсээ сургамж авдаггүй, баялгийн менежмэнт нь буруу Монгол орон эзэнгүй гэсэн дүгнэлт хийж болохоор байгаа юм.
-Дэлхийн чиг хандлага баялаг цөөхөн хүний гарт төвлөрч байна гэсэн судалгааны дүн гарсан байна лээ…
-Хөгжлийн байгууллагын судалгаагаар дэлхийн тэргүүн баячууд насанд хүрэгчдийн нэг хувьтай тэнцүү бөгөөд дэлхийн нийт баялгийн 40 хувийг эзэмшиж байна гэсэн тоо байдаг. Энэ нь капиталист нийгмийн хувийн өмч, түүний өмчлөл, өв залгамжлал гээд олон зуун жилийн хөгжилтэй холбоотой. Манай улсын хувьд өөр. Бид 1990 оны эхэнд зах зээлийн нийгэмд шилжихдээ бүгд өмчгүй байлаа. Үндсэн хуульдаа байгалийн баялаг ард түмний мэдэлд байна гээд заачихсан. Өнгөрсөн 30-аад жилд ард түмний мэдэлд байдаг байгалийн баялгийн ашиглах эрхийг зарах, бусадтай хамтарч ашиглах замаар цөөн хэдэн гэр бүлийн амьдрал сайжирч, олонх нь ядуурсан. Хөгжлийн ийм зам, загвар бидэнд хэрэггүй. Манай хөгжлийн загвар нь баялгийн хуваарилалтын маш сайн, олонхыг хамрах бодлоготой байх шаардлагатай. Тийм загварууд байна. Өнгөрсөн хугацаанд Монголын төр нийтийн болон хувийн эрх ашгийн тэнцвэрийг хангаж ажиллаж чадсангүй. Бид хувийн эрх ашиг, хувийн сонирхлыг голлон дэмжиж ирсэн нь хөгжлийн тэнцвэртэй байдал алдагдаж, баян ядуугийн ялгаа гаарах хөрс суурь нь болсон. Өнөөдөр улс орны хөгжилд нийгэм, эдийн засгийн олон хурц асуудлууд тулгарч байна. Үүнийг хувийн хэвшил давамгайлсан манай өнөөдрийн эдийн засаг шийдэх боломжгүй. Үүнд л хамаг учир байгаа юм. Иймд хөгжлийн шинэ загварын асуудлыг гаргаж тавих шаардлага аль эрт үүссэн.
-Хөгжлийн шинэ бодлого, загварын талаар ярихгүй юу?
-Манай уул уурхайн салбарын томоохон, стратегийн том ордууд дээр төрийн өмчтэй, үйлдвэрлэл, үйлчилгээний салбарт хувийн хэвшлийн, зарим онцлог салбарт төр хувийн хэвшлийн түншлэл давамгайлсан холимог эдийн засгийн бодлого, загварыг ирэх 10 жилд хэрэгжүүлбэл зохино. Холимог эдийн засаг амжилттай хэрэгжих нөхцөл болох хувийн болон улсын секторын тэнцвэржилтийг төр хангаж чаддаг байх шаардлага тавигдана. Энэ бодлого, загварын хэрэгжилт, үр нөлөөг тооцож, алдааг засаж, ололтыг бататгаж, цаашид хөгжүүлэх арга замыг тодорхойлж байх нь зүйтэй. Мөнхийн зөв, мөнхийн буруу зүйл гэж байдаггүй.
-Баялгийн орлогын ашиглалт муу, буруу зүйлд зарцуулж байгаа шүүмжлэл байдаг.
-Баялгийн менежмэнт нь буруу бол баялаг хүссэн үр дүнг авч ирдэггүй нь үнэн. Байгалийн баялагтай орнуудад нийтлэг тохиолддог шинж бол Засгийн газрын зардал нэмэгдэж, толгой нь данхайж, авлига нэмэгдэх хөрс суурь болдог. Төсвийн мөнгийг хөрөнгө оруулалтын эрх ашгийн эрэмбээр биш, үр ашиггүй зүйлд зарцуулж байгаа жишээ олон байна. Хөрөнгө оруулалтыг хариуцлагатай болгоход улс орны эрх ашгийн эрэмбэ дээр суурилсан, төсвийн зөв төлөвлөлт, хэрэгжилт, хяналт хэрэгтэй.
-Голланд өвчин гэж юу вэ. Шинж тэмдэг, засах арга замыг юу гэж үздэг вэ?
-Голланд өвчин гэдэг нь баялгийн орлого нь эдийн засагт нь сөрөг нөлөө үзүүлснээс үүссэн нэр томъёо. Гадаад валют их хэмжээгээр нийлүүлэгдсэнээр үндэсний валют чангарна. Энэ чангаралт нь уул уурхайн бус үйлдвэрлэлийн өрсөлдөх чадварыг бууруулж, экспортод сөргөөр нөлөөлж эдийн засгийн тэнцвэрийг алдуулж хөгжилд эрсдэл нэмэгддэг. 1960-аад онд Голланд улсад нефть, хийн олборлолт эхэлснээс хойш үйлдвэрлэлийн салбар уналтад орж, эдийн засагт үүссэн таагүй үзэгдлийг “Голланд өвчин” гэж олон улсад нэрлэх болсон.Байгалийн баялаг ихтэй хөгжиж буй орнуудын хөгжлийг харахад Голланд өвчинд өртөх магадлал өндөр байна. Голланд улсад тухайн үед баялгаас их хэмжээний мөнгө орж ирснээс үндэсний мөнгөн тэмдэгт нь чангарч,уул уурхайн бус салбар хөгжих боломжгүй нөхцөл үүссэн байдаг. Манайд бол баялгийн мөнгө их хэмжээгээр бус бага орж ирсэнээр үндэсний мөнгөн тэмдэгтийн ханш унаж, инфляци өндөр болж, уул уурхайн бус салбарын үйлдвэрлэл зогссон, ажилгүйдэл, ядуурал ихэссэн шинж тэмдгээр илэрч байна. Үүнийг Голланд өвчний нэг төрөлд хамруулж болох боловч “Баялгийн хараал” гэх нэр томьёонд илүү ойр жишээ. Голланд өвний шинж тэмдэг илэрвэл эдгээх аргууд байдаг. Үүнд валютын ханшийн бодит түвшнийг тогтоож,хянах, уул уурхайн бус салбарын өрсөлдөх чадварыг нэмэгдүүлэх арга хэмжээг төр, засгаас авч хэрэгжүүлэх. Эмчилгээний гол арга нь гадаад валютын урсгалыг хянах гэж үздэг.
-Баялгийн хараал гэж юу вэ?
-Ийм нэр томьёог байгалийн их баялагтай мөртлөө ядуу амьдардаг, баялгаас олсон орлогоо хүртээмжтэй зөв зарцуулж чадаагүйгээс эдийн засгийн болон улс төрийн хямрал нүүрлэсэн орны талаар бичихдээ ашигладаг нэр томьёо.Улс орон хичнээн их нөөц баялагтай байна, тэр хэмжээгээр баялгийн олборлолтын орлогоос хамааралтай болж,хүний хөгжлийн индекс нь доогуур үзүүлэлттэй байдгийг тайлбарлахад бэрх.Баян ядуугийн ялгаа тэнгэр,газар шиг холдож,эцэстээ эвлэршгүй дайсагнал,улс төрийн тогтворгүй байдал,иргэний дайнд хүргэдэг жишээ хүн төрөлхтний түүхэнд олон.“Баялгаас олсон орлогыг цөөн хүмүүс хүртэж,хөгжил дэвшил зогсож, баялаг нь хүссэн үр дүн авчрахгүй байхыг баялгийн хараал хүрэх” гэж ярьдаг.Үнэн хэрэгтээ ийм хараал байхгүй.Авлигач, баялгийн хулгайч нар өөрсдийн хийсэн нүглийг цайруулах гэж гаргасан нэр томьёо гэж үздэг. Баялагийн менежментийн Африкийн жишээ олон оронд сургамжтай гэж үздэг. Бид баялгаа муу ашиглавал хэдэн жилийн дараа баялгийн менежмэнтийн муу жишээ Монгол гэж яригдаж болзошгүй.
-Баялгийн менежмэнтийн сайн жишээ олон байдаг…
-Баялагтай орон бүрт баялгийн хараал хүрдэг үү гэвэл тийм биш юм. Австрали, Канад, Норвегид ардчилсан, сайн институцууд баялаг илрэхээс өмнө оршин тогтнож, авлигаас нийгэм, улс төрийг ангид байлгаж чадсан учраас энэхүү гунигт түүх давтагдаагүй. Эдгээр орнуудад ардчилсан институцууд засгийн газрыг авч хэрэгжүүлсэн алхам бүрт хариуцлагатай байлгаж чадсан байдаг.
-Баялаг яагаад хөгжил авч ирдэггүй юм бол?
-Баялаг хүссэн хөгжлийг яагаад авч ирдэггүй талаар судлаачид авч үзээд гурван шалтгааныг тогтоосон байдаг. Нэгдүгээрт, их баялаг гэнэт илрэх нь нийгмийн сэтгэл зүйд нөлөөлж, зөвхөн тэр салбарт бүх анхаарлаа тавьж, бусдыг хаяснаар голланд өвчин үүсэхэд хүргэдэг. Хоёрдугаарт, баялгаас олж байгаа орлого нь бусад салбарын үйдвэрлэлийг хааж, өрсөлдөх чадварыг бууруулдаг. Гуравдугаарт, гол нэрийн барааны үнэ тогтворгүй болж, эдийн засгийн өсөлт бууралт нь тооцоогүй хөрөнгө оруулалт, үр ашиггүй зарцуулалтаас хамааран мөчлөгийн шинжтэй болж ирдэг. Баялгаас олсон орлого олон сувгаар засаглал, төрийн институцийг доройтуулдаг нь судалгаагаар тогтоогдсон байдаг. Ингэж баялаг эзэддээ хор хохирол авчирч, улс орныг нь ангал руу түлхдэг. Байгалийн их баялагтай орнуудын ихэнх нь өмнө үедээ колони байж, аж үйлдвэржсэн орнууд тэдний баялгийг зөөж хөгжсөн нь түүхийн хуудаснаа үлдсэн байдаг. Энэ түүх одоо ч үргэлжилж байна.
-Баялгийн сайн менежмэнтийг хэрхэн бий болгох вэ?
-Баялаг ихтэй орнуудын хөгжил дэвшлийн гол суурь нь сайн засаглал юм. Монголд сайн засаглал тогтохгүй бол эдийн засагчдын хэлдгээр бид түрээсийн улс болж хувирна. Энэ нь хүч, хөдөлмөр гаргаагүй мөртлөө мөнгө олж, амьдарч болоод байдаг гэсэн үг. Ийм засаглалтай улс оронд бүх юмыг үнэгүй олж авч сурдаг. Бидэнд хөгжлийн сайн бодлого, оновчтой зөв төрийн зохицуулалт, сахилга, дэг журам юу юунаас илүү чухал байна.Тони Блэрийн санаачилсан олборлох үйлдвэрлэлийн ил тод байдлын санаачилгын хүрээнд ашигт малтмал, түүхий эдийн арилжаанд оролцогч бизнесийн үйл ажиллагаагаа ил тод явуулах ёстой. Жорж Соросын санаачилсан баялгийн төлбөрийг ил тод болгох, иргэний хяналт, ил тод байдлыг уул уурхай олборлох үйлдвэрлэлийн салбарт жинхэнэ утгаар нь бий болгох хэрэгтэй.
НДЕГ-ын дарга асан Ц.Уртнасан нарыг АТГ-аас баривчилсантай холбогдуулан АН-ын удирдлагууд өнгөрсөн баасан гаригт олон нийтэд хандсан юм. Уг асуудлаар УИХ дахь АН-ын зөвлөлийн Ажлын албаны эдийн засгийн зөвлөх Р.Даваадоржтой ярилцлаа.
-НДЕГ-ын дарга асан Ц.Уртнасан нарыг аТГ-аас баривчилсан явдлыг ан-ын зүгээс улстөржилт гэж мэдэгдлээ. яагаад тэр вэ?
-Сүүлийн үед улс төрийн захиалгат жүжиг явагддаг болсоор удлаа. НДЕГ-ын даргыг Санхүүгийн албаны даргатай нь барьсан явдал бол ерөөсөө улс төрийн захиалгат жүжиг юм гэж бидний зүгээс үзэж байгаа. Захиалгат жүжиг яаж явагддаг нь өөрөө сценарьтай. Эхлээд сошиалд худал, үнэн мэдээ, пост оруулж нийгмийн сэтгэл зүйг бэлдэж дараа нь захиалгат нийтлэл гарч эхэлдэг. Тэгж ард түмэнд “Энэ чинь болохоо байчихсан юм байна” гэсэн ойлголтыг өгдөг. Яг энэ сценариар явж байна. Өнөөдөр (өчигдөр) гэхэд “Zaluu.com” сайт дээр “С.Эрдэнийг сайд, Ц.Уртнасанг НДЕГ-ын дарга байхад гарсан архив устгагдсан болон журам зөрчсөн үйлдлүүд” гэх нийтлэл гарсан. Тэр нийтлэлийг эдийн засаг, банкны хүн харахад үнэхээр инээдтэй, өрөвдөлтэй. Тухайлбал, баримт долоо гэдэг дээр “… Банкны тухай хуулийн 16 дугаар зүйлийн 16.1.1 дэх заалт ”… хадгаламж эзэмшигч, харилцагчийн мөнгөн хөрөнгийг бүрэн байлгаж, тэдгээрийн анхны шаардлагаар гаргаж өгөх, шилжүүлэх”, “Хамтран ажиллах гэрээ”-г тус тус зөрчиж зарлагын гүйлгээ хийхгүй, төлбөр түргэн гүйцэтгэх чадварын үзүүлэлт хангахгүй байгааг 2016 оны 08 дугаар сард илрүүлсэн” гэж байгаа. Энэ бол цэвэр банктай холбоотой, Монголбанкны хариуцах асуудал. Гэтэл үүнийг НДЕГ-ын даргын хууль бус үйлдэл хэмээн баривчлах үндэслэл болгож. Зөвхөн ганц жишээ дурдахад энэ. Энэ бол ардчилсан төрийн иргэндээ хандаж буй маш том доромжлол юм. НДЕГ-ын дарга үнэхээр хууль бус зүйл хийсэн бол өмнөх 2017, 2018, 2019 он гээд гурван жил, долоо найман сарын хугацаанд яагаад илрүүлж болсонгүй вэ. Энэ бол цэвэр улс төрийн захиалгат явуулга болж гэж АН-ынхан болон намын зөвлөл үзэж байгаа.
-Ц.Уртнасан нарыг НДС-гийн хөрөнгийг бага хүүтэй байршуулж, төрд хохирол учруулсан гэж үзэж буруутгасан гэж ойлгосон. Харин та бүхний зүгээс энэ асуудал өөр тайлбартай байсан уу?
-Нийгмийн даатгалын үндэсний зөвлөлийн 2017 оны үйл ажиллагааны тайлантай холбогдуулаад хийж гүйцэтгэсэн ажил, Эрүүл мэндийн болон Нийгмийн даатгалын санг шалгаж дүгнэлт гаргах ажлын хэсэг УИХ-ын гишүүн Н.Номтойбаяраар ахлуулж 2018 онд тайлангаа гаргаж УИХ-д оруулсан байдаг. Тэр дүгнэлт дээр эрх баригчдын бүр ноцтой асуудлууд бий. Тухайлбал, банкинд нийгмийн даатгалын мөнгийг хадгалуулахдаа 11-15 хувийн хүүтэй хадгалуулдаг. Жилийн тавхан хувийн хүүтэй харилцах дансанд ч их хэмжээний мөнгө байршуулдаг. Ж.Эрдэнэбатын Засгийн газрын үед НДС-гийн хадгаламжид байсан мөнгийг харилцах данс руу ихэнхийг нь шилжүүлсэн байна гэсэн дүгнэлт байдаг. Үүнээс болж улсад тэрбум тэрбумаар хохирол учруулсан гэдгийг тайланд дурдсан байгаа юм. Энэ бол жинхэнэ гэмт хэрэг.
-Ерөнхий аудитар байсан А.Зангадын ярьж буйгаар НДС-нд жил бүр аудит хийсэн байсан. Тус санд 2018 онд эрсдэл үүссэн гэдгийг мэдэгдэж байсан…
-Бодит мэдээлэл тэр шүү дээ. Дээр таны асуусанчлан НДС-гийн хөрөнгийг бага хүүтэй байршуулсан гэж НДЕГ-ын удирдлагыг буруутгаад байгаа. Бид нар харин өсгөсөн гэж. Тэгвэл 2008-2012 онд НДС-гийн хөрөнгө 47 тэрбум төгрөгийн ашиг олсныг дараагийн жилүүдэд өсгөж 235 тэрбум болгосон байдаг. Гэтэл У.Хүрэлсүхийн Засгийн газар 2018 оны гуравдугаар сарын 31-ний байдлаар НДС-гийн харилцах дансанд нь нийт хөрөнгийн 59 хувь буюу 675 тэрбум төгрөг байсан. Өөрөөр хэлбэл, 60 хувийн хөрөнгийг тавхан хувийн хүүтэй хийчихсэн байна. Ж.Эрдэнэбатын Засгийн газрын үед У.Хүрэлсүхийнхтэй харьцуулсан нэгхэн жилийн ийм том зөрчил байгаа юм. Гэтэл одоо НДЕГ-ын даргыг буруутгаад байгаа үндэслэлээр бол 2008-2012 онд ажиллаж байсан НДЕГ-ын даргыг бариад шоронд хийх нь байна. Яагаад гэвэл чи 47-хон тэрбум төгрөгийн ашигтай ажилласан байна гэж. Тухайн үед банкны хүү, ханш ямар байсныг авч үзэхгүй байна шүү дээ. Одоо 2020 онд Засгийн газар байгуулагдана, банкны хүү арай өндөр болно. Тэгвэл өмнөх Засгийн газрын хүмүүсийг барьж шоронд хийгээд байх нь. Яг үнэндээ хүүн дээр булхай хийсэн гэвэл эрх баригч нам өөрсдөө маш “но”-той болж гарч ирж байгаа юм.
Ер нь энэ нөхцөл байдал ан-ын дарга С.Эрдэнэ рүү чиглэсэн чулуу гэж намынхан үзээд байна уу даа?
-Банкны дампуурлын асуудал дээр хамгийн том алдааг Монголбанк гаргасан. Өдөр бүрийх нь орлого, зарлагын гүйлгээ юу болж байгааг Монголбанк мэдэж байдаг. Яагаад 2016 оноос эхлээд муудсан банкийг 2019 он хүртэл явуулав. Тэгж яривал үүн дээр Монголбанкны өмнөх ерөнхийлөгч Н.Баяртсайханыг шалгах ёстой. Төрөөс хариуцаж байгаа хүний хувьд төрийн байгууллагуудад анхааруулж ёстой байсан. Гэтэл яагаад гурван жил хагас дуугүй явав. Одоо сонгууль дөхөж байна, нөгөө намын даргыг муухай харагдуулъя. Тэгэхгүй бол бид нарын ийм байдал нийгэмд бүр элэг доог болж байна гэдэг үүднээс ийм юм хийж байгаа. Өөрсдийнх нь яарч сандарч гаргасан баримтуудыг эдийн засагч хүн харахад ямар ч үндэслэлгүй. Өөрсдийгөө барьж өгсөн явдал боллоо. Өөрсдөө ч ярьдаг гэж байгаа. Толгойг нь сайн цохь, тэгвэл нам нь муухай харагдана гэж.
-аас сонгуульд нэр дэвших эрх авахын тулд 100 сая төгрөг тушаах ёстой. Эхний ээлжинд 40 сая төгрөг тушаана гэж байгаа. Тэгвэл АТГ-аас нэр дэвшихээр горилж байгаа хүмүүсийн 40 сая төгрөгийн эх үүсвэрийг шалгаж эхэлсэн гэв үү?
-Шалгасан эсэхийг мэдэхгүй юм. Гэхдээ энэ талаар сонссон. Хэрэв үнэн бол байж боломжгүй явдал. Бид эрх баригчид байгаад энэ мөнгийг босгосон бол шалгаж болно. Харин бид өнөөдөр гудамжинд байгаа хүмүүс. Энэ мөнгийг цуглуулж байгааг ганц жишээ хэлье. Барилга хот байгуулалтын яамны Төрийн нарийн бичгшийн дарга байсан Р.Эрдэнэбүрэн гээд залуу бий. Түүнийг баахан авлига авсан гэж мөрдсөн. Гурван шатны шүүхээр гэмт хэрэг хийгээгүй гэдгийг тогтоосон юм билээ. Тэр залуу бол нэр дэвшихээр мөнгөө цуглуулж байгаа. Дундговийн Гурвансайхан сумын уугуул залуу. Тэрээр өнгөрсөн хугацаанд төсвөс нэг ч татаас авахгүйгээр сумаа маш сайхан болгосон байдаг. Халуун хүйтэн усанд холбож, зам тавьж, сумынхаа өнгө төрхийг маш сайхан засч бусад 330 суманд жишиг болж чадсан. Үүнд сумынхан нь маш их ам сайтай. Тийм учраас сумын 300 орчим мянгат малчид хурал хийгээд Р.Эрдэнэбүрэнг нэр дэвшүүлье, мөнгийг бид гаргаж өгье гэж сонгосон байгаа юм. Энэ бол маш эрүүл сонгуулийн бодит жишээ. Харамсалтай нь үүнийг ч мөн шалгаж байвал манайхыг эрх баригчид байгаа чиглүүлсний бас нэг жишээ.
Б.ЭНХЗАЯА
Оюуны өмчийн газрын Захиргаа удирдлагын хэлтсийн дарга С.Ганзоригтой ярилцлаа.
-Оюуны өмчийн тухай хууль уиХ-аар батлагдлаа. Энэ хууль батлагдахаас өмнө оюуны өмчийн салбарт ямар бэрхшээлүүд үүсдэг байв?
-Оюуны өмчийн газар нь одоо мөрдөгдөж буй Патентийн тухай хууль, Зохиогчийн эрх болон түүнд хамаарах эрхийн тухай хууль, Барааны тэмдэг, газар зүйн заалтын тухай хууль, хэрэгжүүлэн ажилладаг. Эдгээр хуулийн дагуу патент, гэрчилгээ олгож, зохиогчийн эрх үүсч байгаа боловч патент, гэрчилгээ болон зохиогчийн эрх эзэмшигч нь оюуны өмчийн үр шимийг тэр бүр хүртэж чаддаггүй. Оюуны өмч бүтээхийг урамшуулах, хамгаалах, үнэлэмжийг өсгөхийн зорилго нь түүнийг эдийн засгийн эргэлтэд оруулж, үйлдвэрлэлд нэвтрүүлэхэд оршдог. Монгол Улсын оюуны өмчийн салбарт мөрдөгдөж байгаа дээрх хуулиуд нь оюуны өмчийг төрөөс хамгаалах харилцааг голчлон зохицуулдаг ч хамгаалагдсан оюуны өмчийг хэрхэн эдийн засгийн эргэлтэд оруулж, үр шимийг нь хүртэхийг зохицуулаагүй байдаг. Энэ нь оюуны өмч нь патент, гэрчилгээ, хуулиар хамгаалагдсан ч эдийн засгийн үнэлэмж сул тул хуулийн этгээдэд оюуны өмчөөр хөрөнгө оруулах, оюуны өмчийн эрхээ барьцаалах, худалдах, тодорхой хугацаагаар бусдад ашиглуулах зэргээр иргэний эрх зүйн харилцаанд оролцоход эдийн хөрөнгөөс доогуур үнэлэгдэх бэрхшээлийг бий болгож байсан. Уг оюуны өмчийн эдийн засгийн эргэлтэд оруулах эрх зүйн зохицуулалтыг УИХ-ын гишүүн Н.Учрал санаачилж боловсруулаад УИХ-д өргөн барьж, батлууллаа. Энэ хууль батлагдсанаар оюуны өмчийн үр өгөөжийг хүртэх эрх зүйн хамгаалалттай болж байна гэсэн үг.
-Оюуны өмчийн тухай хуулийн гол зорилго нь юу вэ?
-Оюуны өмч буюу хамгаалагдчихсан патент, бүтээлийг эдийн засгийн эргэлтэд оруулах, оюуны өмчийн эрхээр хамгаалах бүтээлийг тодорхойлох, оюуны өмчийг хамгаалах зарчмыг энэ хуулиар бий болгож өгч байгаа. Мөн оюуны өмчийн байгууллагын бүтэц, чиг үүргийг тогтоосон. Одоо мөрдөгдөж байгаа патентийн хууль болон Зохиогчийн эрхийн хууль, Барааны тэмдэг, газарзүйн заалтын тухай хуулиудаар энэ байгууллагын чиг үүргийг тус тусад нь зохицуулсан байдаг. Түүнчлэн оюуны өмчийг эдийн засгийн эргэлтэд оруулахтай холбоотой харилцааг зөвхөн барьцаалах, даатгуулах гэх мэтийн харилцаагаар зохицуулсан. Яг яаж үнэлгээжүүлэх, хэрхэн эдийн засгийн эргэлтэд оруулах талаар байдаггүй. Оюуны өмчийг эдийн засгийн эргэлтэд оруулахын тулд үнэлгээжүүлэх ёстой. Тэгэхээр бид тэр хөрөнгийг үнэлдэг арга, бүтэцтэй болох ёстой гэсэн үг. Энэ хуулийн гол зорилго нь оюуны өмчийг үнэ цэнэтэй болгоё, үр шимийг нь хүртээдэг, бодит үнэлгээг тогтоодог болгоё гэсэн зорилготой юм. Мэдээж энэ үнэлгээг тогтоосны дараа эдийн засгийн эргэлтэд орох процесс нь эхэлж байгаа. Барьцаалах, даатгуулах, мөн өөрсдийн бараа бүтээгдэхүүн, оюуны өмчийн патент, гэрчилгээнүүдийг үнэ цэнэтэй болгох, эргээд хэрэглэгчийн гар дээр очсон бүтээгдэхүүн болгон патент, оюуны өмчид шингэсэн үнэт зүйлүүд байдаг. Тэгэхээр тухайн компани болон иргэн аж ахуй нэгж, өөрсдийн оюуны өмчийг үнэлүүлж эхэлнэ гэсэн үг. Үнэлүүлж байна гэдэг нь барьцаанд тавьж, даатгалд хамруулж болно гэсэн үг.
-Оюуны өмчийг ямар аргачлалаар үнэлдэг юм бэ?
-Би А гэдэг бүтээгдэхүүнийг Б гэдэг компаниас авлаа гэхэд А гэх бүтээгдэхүүнд брэндийн үнэлгээг хийж өгнө гэсэн үг. Тэр үнэлгээг Хөрөнгийн үнэлгээний хуульд заасан аргачлалын дагуу Хөрөнгийн үнэлгээний институттэй хамтарч, хийхээр зохицуулж байгаа гэсэн үг. Мөн оюуны өмчийн газар дэргэдээ Оюуны өмчийн үндэсний зөвлөлтэй байхаар хуульд орж ирж байгаа. Үүнтэй холбоотой бүх дүрэм, журмыг Засгийн газар болон харьяалах сайдын дүрэм журмаар батлагдах зохицуулалт орж ирж байгаа. Түүнчлэн оюуны өмчийн мэдээллийн нэгдсэн санг үүсгэх гэж байгаа. Мөн өмнөх хуулиуд дээр оюуны өмч гэдэг тодорхойлолт байхгүй байсан. Оюуны өмч гэхээр зөвхөн олон улсын гэрээ, конвенцид дурдагдсан байсан болохоос үндэсний хууль тогтоомжид байгаагүй. Энэ хуулинд оюуны өмчийг товч тодорхой тодорхойлж өгсөн. Тэгэхдээ оюуны өмчийг аж үйлдвэр болон зохиогчийн эрх гэж хоёр хуваасан.
-Оюуны өмчийн салбарт хамгийн тулгамдсан асуудал нь юу вэ?
-Салбарт ажиллаж байгаа хүмүүсийн мэдлэг мэдээлэл аягүй дутмаг байна. Оюуны өмчийн талаарх ойлголт дутуу байна. Ер нь олон нийтийн оюуны өмчийн талаарх ойлголт маш дутмаг. Тиймээс манай байгууллагаас оюуны өмчийг сурталчлахаар өнгөрсөн онд 19 цагийн телевизийн мэдээлэл, 45 сургалт хийсэн. Байгууллага дотор боловсон хүчний асуудал тулгамдаж байгаа. Шинэ хуулиар оюуны өмчийн шинжээч, байцаагчдыг албан ёсоор хуульчилсан. Шинжээч нь салбартаа хоёр жилээс доошгүй ажилласан, хэлний болоод техникийн мэдлэгтэй байх ёстой. Тиймээс боловсон хүчин бэлтгэхэд тавигдах шаардлага. Мэдээж мэдлэгтэй хүмүүс их байгаа ч энэ нөхцөл, цалингийн хамаарлаас болоод боловсон хүчинг бэлтгэхэд хүндрэлтэй болох байх.
-Оюуны өмч дээр барааны тэмдэгт гэдэг нэлээд асуудалтай сэдэв. Жишээ нь, нэг том эмнэлгийн логог эмнэлгийн захирлаас нь өөр хүн эзэмшиж, зохиогчийн эрхийг нь авснаар өмчийн маргаан үүссэн тохиолдлыг мэдэх юм байна…
-Лого нь Барааны тэмдэг, газарзүйн заалтын тухай хуулиар зохицуулагддаг. Дан дүрсээр илэрхийлэгдэж байвал дүрсэн барааны тэмдэг гэж явдаг. Үг ороод эхэлбэл хосолмол бараан тэмдэг гэх мэтээр зохицуулагдаж байгаа. Таны дурдсан жишээг ярья. А гэдэг хүн Б гэдэг хүний логог эзэмшчихвэл энэ дээр маргаан гарч маргаан шийдвэрлэх комиссоор зохицуулагдаад явах боломжтой. Үүн дээр шүүхийн байгууллагууд ч маргаанд оролцоод явдаг. Нөгөө талдаа аж ахуйн нэгж байгууллагын эзэн нь өөрсдөө хувь хүний нэр дээр лого буюу бараан тэмдэгээ авчихдаг. Тэгээд эмнэлэгтээ хэрэглээд эхэлдэг. Хөрөнгө оруулагч нь өөрөө биш байдаг ч юм уу, эсвэл гүйцэтгэх удирдлагын түвшинд байж байгаад авчихсан тохиолдолд Компанийн тухай хуулиар зохицуулагдаад явах боломж бий.
-Цаг тооны бичиг, хуучны кинонууд гээд зохиогч нь байхгүй оюуны өмчийг төр авахаар боллоо. Үүнийг хэрхэн зохицуулж байна вэ?
-Төрийн өмчийн хорооны тогтоол байдаг. 1990 оноос өмнө бүтээгдсэн бүтээл бол төрийн өмч, 1990 оноос хойш бүтээгдсэн оюуны өмч бол хувь хүн буюу зохиогчдын өмч гэж үздэг. Үүгээр энэ асуудлыг зохицуулсан. Шинэ хуулинд энэ талаар зохицуулалт байхгүй.
-Оюуны өмчийн ойлголтын талаар манай шинжлэх ухааны салбарынхан мэддэг, хүндэлж, эрхэмлэдэг болсон. Жилд үйлчлүүлэгчдийн тоон өсөлтийг салбараар нь ангилбал манай шинжлэх ухааны салбарын эрдэмтдийн эзлэх хувь өндөр гарах болов уу?
-Монгол Улсад 1963 оноос өнөөг хүртэл шинэ бүтээлийн 4600 патент, ашигтай загварын 2792 гэрчилгээ, бүтээгдэхүүний загварын 3099 патент олгогдсон. Мөн үндэсний барааны тэмдгийн мэдүүлгээр 23887, Барааны тэмдгийн олон улсын бүртгэлийн тухай Мадридын хэлэлцээр, Протоколын дагуу 50298 барааны тэмдэг, зохиогчийн эрхийн 11110 бүтээл бүртгэгдэж, гэрчилгээ олгогджээ.
Өнгөрсөн онд шинжлэх ухаан, утга зохиолын салбарын 629 бичмэл бүтээлийг зохиогчийн эрхийн бүтээлийн санд бүртгэл хийсэн. Патентыг технологийн салбараар нь ангилан авч үзвэл хими-35.9 хувь, тоног төхөөрөмж-10.8 хувь, механик инженер-21.4 хувь бусад салбарт 31.9 хувийг тус тус эзэлж байна.