Баян-Өлгий аймагт коронавирусийн сэжигтэй тохиолдол илэрч, тусгаарлагдсан иргэнээс авсан нарийвчилсан шинжилгээний хариу сөрөг гарчээ.
Тусгаарлагдсан иргэн нь хоёрдугаар сарын 7-ны өдөр 21 настай эрэгтэй Замын-Үүдээс Улаанбаатарт ирсэн бөгөөд хоёрдугаар сарын 11-ний өдөр хувийн таксигаар Баян-Өлгий аймагт очсон байна. Тухайн иргэний биед халуурсан шинж тэмдэг илэрсэн юм.
БААБАР ИНГЭЖ ӨГҮҮЛЭВ
Би үзэж харсан, сонсож мэдсэн зүйлийнхээ дөнгөж хагасыг нь л ярьсан шүү.
(Марко Поло)
Албэрт Камю бол ХХ зууны хамгийн сод зохиолч, философичдын нэг. Хэдийгээр өөрийгөө философич гэдгийг зөвшөөрдөггүй боловч тэрээр яах аргагүй экзистэнциал философийн урсгалын том төлөөлөгч мөн. Түүний Сизифийн домог, Босогч гэсэн хоёр эсээ нь дайны дараах шинэ сэтгэлгээний ертөнцийг доргиосон. Дөнгөж дөч гаруйхан насандаа Нобелийн утга зохиолын шагнал хүртсэнээр хамгийн залуу шагналтан болж байв. Камюгийн 1942 онд бичсэн Хөндлөнгийн хүн тууж нь сод бүтээл.
Зохиолын баатар бол ердөө байдаг л нэг эр. Нэгэн компанид ажилладаг, ганц бие залуу. Тэрээр нэгэн тохиолдолд хүн буудаад алчихсан. Санаандгүй ч юм шиг, цочир уурандаа ч юм шиг, сандарсандаа ч байж магадгүй, эсвэл ерөөсөө биеэ хамгаалсан байх. Цаад хүн нь хутга гаргасан болохоор аргагүй хамгаалалт гэж зүйлчилж болмоор. Мэдээж баривчлагдлаа, шоронд суулаа, мөрдөн байцаах ажиллагаа явагдав. Мань хүн огт худлаа хэлдэггүй нэгэн, гэхдээ их хэгжүүн. Байцаагчтай муудалцсан, учир нь цаадах нь түүнийг аль болох хүнд хэрэг рүү чихэх гээд байгаа нь ойлгомжтой. Өмгөөлөгчтэйгөө хэл амаа ололцсонгүй, түүнийг өмгөөлөхдөө ямар нэг хуурмаг цагаатгал зориуд буй болгох гэж оролдоод буй хэрэг. Нэг үгээр хэлэхэд шүүхийг аргалан хуурч өмгөөлүүлэгчээ авч гарах гэж махраад буй. Мөрдөгч мань эрийг хэт харлуулах, өмгөөлөгч хэт цайруулах тал руугаа. Шударга хүний хувьд алинтай нь тэрээр санал нийлэхгүй. Мөрдлөгийн явцад саяхан асрамжийн газар нас барсан төрсөн эхийнхээ оршуулгад оролцохдоо уйлж бариагүй нь илэрлээ. Бас гэрчийн мэдүүлэг өгсөн хөрш нь хүүхэн худалддаг сүтинэр болох нь мэдэгдэв. Мань сүтинэр эхнэртэйгээ муудалцан зодоон цохион хийхэд нь манай баатар эвлэрүүлэх гэж оролдсон юм байна. Үүнд нь талархсан цаадах нь өөрийгөө сайн найз чинь болсон гэж мэдэгдсэн удаатай. Ингээд нийгмийн шаарын дотно найз болчих нь тэр.
Шүүх хуралд эцгийгээ хөнөөсөн гэх нэг алуурчин түүнтэй хамт шүүгдэх тохиол таарчих нь тэр. Энэ нь сонин сэтгүүлийнхний анхаарлыг татаж бөөн шуугиан үүсгэлээ. Аймшигтай хоёр алуурчин! Шүүгч мань эрээс яагаад эхийнхээ оршуулгад уйлаагүйг асуун үүнд гол анхаарлаа хандуулав. Асрамжийн газрын дарга болон бусад хамт амьдарч байсан хөгшчүүлийн гэрчээр дуудан удтал нарийвчлан асуух аж. Мөн гэрчээр орсон мөнөөх найз гэгч мань эрийг зай завсаргүй өмөөрөх боловч түүний сүтинэр болох асуудал шүүх ажиллагааны нэлээд гол асуудал болж босч ирлээ. Хүн буудаж хөнөөсөн асуудал бараг л хөндөгдсөнгүй, гол нь уйлаагүй, нийгмийн шаартай дотно найз гэсэн асуудлыг ярьсаар өнгөрөв. Мэдээллийн хэрэгслийн нотолж буйгаар хүн чанаргүй тэрээр эцгийгээ хөнөөсөн алуурчнаас ч дор амьтан болж дууслаа. Ингээд түүнд цаазын ял өгчихдөг байгаа.
Тухайн үедээ төдийлөн анзаарагдаагүй боловч хожим нь зүй ёсоор ХХ зууны шинэ утга зохиолыг бараг л үндэслэгч гэж тооцогддог Кафкагийн Шүүх явц гэх тууж Камюгийнхтэй төстэй. Энэ алдарт зохиолын уг герман нэр нь Der Process гэх ба оросоор ч Процесс гэх. Монголоор «шүүх ажиллагаа» гээд орчуулчихсан нь учир дутагдалтай мэт, учир нь зохиолд танхимд болж ял өгдөг шүүх ажиллагааны тухай гардаггүй, чухам шүүх ажиллагаа болдоггүй нь энэ зохиолын гол санаа.
Шүүхээр оруулахгүй мөртөө бүтэн жил мөрдөж дуудаж шаналгана гэдэг тухайн үеийн Австри-Унгарын эзэнт улсад онц гажиг явдал байсан байх л даа. Харин манайд энэ байтугай тамладаг нь бүр социализмаас уламжлалтай, ер нь тийм байх ёстой нь социалист хууль ёсны дүрэм байх. Энэ процесс ардын хэлээр өөрийн нэртэй, “чулуу няслах” гэдэг. Байцаагч сэжигтэнг өдөр болгон дуудан хүлээлгэнэ, уулзахгүй гадаа суулгаад л байна, энэ нь хэдэн сараар үргэлжилнэ. Ингээд л хөөрхийс шүүхийн гадаа хийх юмгүй чулуу няслаад л өдөр өнгөрөөдөг хэрэг.
Сэжиглэж байна гэдэг үндэслэлээр сар жилээр хорино, дараа нь нотолгоо олдоогүй ч шүүхээр оруулахгүй, хэргийг нь шийдэхгүй нийгмээс тусгаарлан мөнхийн сэжиг бүхий этгээд болгоно. Одоо бол үүнийгээ мэдээллийн хэрэгслэл, нийтийн хардлага, нийгмийн сүлжээ, элдэв гүтгэлгээс дэмжлэг аван олон жилээр, аягүй бол насан туршид нь тамлан зовооно. Жорж Орвэлийн үзэн ядах цуглааныг орчин үеийн хэлбэрээр техник технологийн дэвшил, хамрах хүрээний чадавхыг ашиглан үүндээ нийтийг бүрэн оролцуулж чаддаг болжээ.
Ёзэф гэх банкны ажилтныг цагдаа нар баривчилдаг. Яагаад баривчилж байгаа, ямар хэрэг тарьсан гэж үзэж буйгаа тэд хэлдэггүй. Ёзэф мэдээж эсэргүүцэж сүйд болно. Удахгүй мөрдөн байцаахад дуудана тэгснээ явуулчихна. Мань хүн ямар хэрэгт холбогдоод байгаа нь уншигчид битгий хэл өөрт нь огт ойлгомжгүй явсаар зохиол дуусдаг. Хөршүүд болон танилууд нь хаширыг хэрэгт орсныг мэдээд байгаа юм шиг, өрөвдөөд, туслах гэж оролдоод. Бараг бүтэн жил мөрдөх шүүхийн явц үргэлжилнэ. Гэхдээ шоронд биш гадуур. Сүүлдээ Ёзэф өөрийгөө гэмт хэрэгтэн гэж үнэмшиж эхэлнэ. Гэхдээ ямар хэрэг тарьснаа мэдэхгүй. Араас нь мөрдөнгийнхөн сэм, тэгснээ ил дагах боллоо. Нэг шөнө түүнийг баривчилна. Тэр огт эсэргүүцээгүйгээр барахгүй үүнийг зүй ёсны зүйл гэж үзэн хүлцэнгүй байсан төдийгүй тэднийг дагаад биш дагуулаад алхав. Мөнөөх мөрдөгчид ч юм уу, гүйцэтгэгч ч юм уу сюртюк, бортгон малгайтай ёслолын хувцас бүхий баривчлагч хоёр Ёзэфийн зүрхэнд хутгалан хөнөөж буй нь шүүхийн шийдвэрийг албан ёсоор гүйцэтгэж байгаа ч юм шиг?
Дээрх хоёр сонгодог зохиол аль алин нь гүн утга агуулсан сюрреалист бүтээл. Юутай ч бодит амьдарлын хуулбар биш. Гэвч үүнтэй маш төстэй явдал Монголд дандаа биш юм гэхэд үе үе тохиолддог нь дээрх зохиолуудыг эрхгүй санагдуулдаг юм. Үүний тод жишээ болж парламентын гишүүн, Хууль зүйн сайд асан Батчулуунд тохиосон эмгэнэлт явдал бодогддог.
1998 онд УИХ-аар казино Монголд байгуулах хууль орж ирэн 80 хувийн дэмжлэгтэйгээр батлагдсан юм. Санахаас гишүүн Бат-Үүл, Болдхэт нар үүнийг хүчтэй эсэргүүцэж байсан, үүнээ цаг нь болоогүй, гэмт хэрэг нэмэгдэнэ зэргээр тайлбарлаж байв. Хууль санаачлагчид Солонгос жишгийг дуурайн казинод монгол хүн нэвтрүүлэхгүй гэх заалт оруулсан ч гишүүд үүнд маш их эгдүүцэж, монгол хүнийгээ гадуурхах нь хэмээн сүрэглэн дайрсан. Монголд казино байгуулах саналаа хоёр ч газраас ирүүлсэн учир төдөлгүй шалгаруулалт хийх комисс Хууль зүйн сайд Батчулуунаар ахлуулан байгуулагдав. Тэр үед тендерийн хууль гараагүй байсан тул томилогдсон комисс хүсэлт гаргасан хоёр компанийг дэнслээд Макаогийнхыг сонгосон. Ингээд л комиссынхныг хахууль авсан талаар яриа хөөрөө ундарч эхэлсэн дээ. Мэдээж мөнөөх ялагдсан этгээдийн зүгээс. Тэднийг Монгол руу урьж авчирсан зуучлагч нь Уламжлалын намын дарга кисалтаа хэмээх Батболд, УИХ дахь гол лобби нь гишүүн Хулан байжээ.
Удалгүй Зориг гишүүн алагдлаа. Юунаас болж хэн үүнийг үйлдсэн нь бараг маргаашаас нь тодорхой болов. Зориг мөнөөх байгуулагдсан казинод их ордог, энэ нь орой болгон шахам зурагтуудын мэдээгээр гарна. Элбэгдорж, Ганболд, Энхбаатар, Дашзэгвэ нарын казинотой дүрс ч бас үзэгдэнэ. Иймээс аллагын цаад шалтгаан бол казино гэсэн оюун дүгнэлт рүү мэдээллийн хэрэгслэл шургуу шахаж эхэлсэн хэрэг. Цуст хэргийг мөрдөгчөөр Алтангэрэл хурандаа гэгч тэтгэврийн хүн дуудагдан ирж томилоглоо. Хамт олон нь монгол Шерлок Холмс гэж үнэлдэг гэнэ. Тэгээд гол жоор нөөцөө гэрээс нь дуудаж авчирсан нь энэ аж. Хэдэн зуун хүн байцааж байсан ерөнхий төрхийг харахад Зориг казиногоос болж алагдсан гэдгийг л цагдаагийнхан батлах ганц зорилготой мэт.
Гэтэл гэнэт нэг мундаг гэрч гараад ирлээ. Сум Дашзэгвэ гэгч юутай ч сумтай ч нумтай ч эр. Тэрээр халзан Ганболдын өрөөгөөр санаандгүй ортол Энхбаатар тэр хоёр чемодан дүүрэн доллар дэлгэчихсэн тоолоод сууж байсан гэнэ. Дашзэгвэд банкны бүтэн боодол зуутын доллар өгөөд цааш нь хүнд битгий хэлээрэй гэж гуйсан гэнэ. Гэртээ очоод тоолсон чинь хоёр мянган доллар байхаар нь нэг мянгаар гонжоом худалдаж аваад үлдсэнийг нь архинд өгсөн гэнэ. Үүнийгээ бүр Тагнуулын газар, Цагдаагийн газарт сайн дураараа очиж мэдүүлэг өгсөн байдаг. За тэр хэлээгүй юу, Зориг казиногоос болж алагдсаан! Энэ бол хөдөлшгүй баталгаа. Боодол зуут 10 мянга байх ёстой атал мань хүн нийт хоёр мянга байсан, гарцаагүй бүгд зуутын дэвсгэрт байсан гээд байдаг, тэгснээ гонжоом авахдаа эндүүрээд худалдагчид 9 мянгыг өгчихсөн юм болов уу ч гэх шиг.
Энэ утгагүй эргүү яриа Шерлок Холмсын итгэл үнэмшлийг мохоосонгүй, харин ч бадраав.. Хэргийг гялс илрүүлэх хэрэгтэй, сумын ярьсан бол гарцаагүй баталгаа, тэгэхээр юун түрүүн казиногийн шалгаруултад ялагдсан бүлгийнхний шаардаж тулгаж байгаагийн дагуу хэдхэн сарын өмнө баталсан Казино байгуулсан хуулийг үтэр түргэн цуцлуулах хэрэгтэй. Ингээд УИХ-д Хулангаар толгойлуулсан томоохон тоглолт боллоо. Казиног тойроод дээрэм, хулгай, амиа хорлолт замаа алддаг гэнэ. Гол нь янханчлал гээч юм их хөгждөг аж. Би тэгэхэд ийм монгол үг анх удаа сонссон. Дашрамд дурдахад, тун удалгүй Шаравдорж, Ганди нарын санаачилгаар мөнөөх «янханчлал» гэгчийг хуулиар хорьж эрүүгийн хэрэгт бүртгэж авсан. Цагдаа нар л их хожсон доо, хожим нь. Хулангийн дэмжигчид Зориг агсны бүлэг гээчид багтаж байсан дотныхоос ч илүү дотно найз нь байсан гэнэ. Энэ бол Зоригтой ойр байсан бидний хувьд огт дуулж мэдээгүй факт шүү дээ. Чухам энэ бүлгийнхэн л ямар мундаг тэмцэгчид байсныг казиногийн хуультай холбож яриад байгаа нь хачирхалтай ч ойлгомжтой.
Ардчилсан намаас салж өөрсдийгөө «хөдөөний фракц» гээд нэрлэчихсэн элсний 13-чууд казиногийн хуулийг бушуухан цуцлахыг хоолой нийлүүлэн шаардаж байв. Хоёр гурван сарын өмнө 80 хувиар сайшаагдан батлагдсан хууль мөнөөх дэмжиж лоббидон, Бат-Үүл, Болдхэт нарыг казино гээч сайхан юмыг эсэргүүцлээ гэж хэрэлдэн мохоож байсан гишүүдийн заналхийллээс болж мөн л 80 хувийн саналаар цуцлагдлаа. Одоо Монголд хэзээ ч «янханчлал» гарахгүй! Элсний 13 гэдэг нь Засгийн газраас Малайзтай Эгийн голд усан цахилгаан станц бариулахаар гэрээнд бэлдэж байсныг цуцлуулаад, Чехийн Техноарт хэмээх барилга засварын бичил компаниар усан цахилгаан станц бариулахаар хөөцөлдөж байсан хэд л дээ. Цаадуул нь энэ саналыг хэрэгжүүлбэл хүн болгонд нь нэг сая доллар бэлнээр өгнө гэж амласан юм билээ. Үнэндээ тэнэгүүдэд зориулсан энэ тоглоомын ард оросууд байсан нь хожим мэдэгдсэн.
Одоо Алтангэрэл хурандаагийн «Шерлок» бүлгийн мөрдөх ажиллагаа (Дээр өгүүлснээр Кафкагийн «Der Process») шуурхайллаа. Казиногийн хуулийг санаачилж өргөн барьсан Энхбаатар, шалгаруулах комисст багтсан Батчулуун, Баттулга нар Зоригийг алсан, эсвэл алуулсан, үгүйдээ захиалсан, бүр үгүй юм гэхэд хэн хөнөөснийг сайн мэдэж байгаа. Энэ бол батлагдсан үнэн. Гэвч эхлээд бүрэн батлагдахаас нь өмнө алуурчдыг өөр хэрэгт буруутган гишүүнээс нь түдгэлзүүлээд шоронд хатаах хэрэгтэй. Тэдний өгсөн мэдүүлэг ердөө маргааш нь л сонин хэвлэл дээр гарч байлаа. Казино ашиглалт оруулсан будаалгад тэд үзэг, суран тэлээ бэлгэнд авснаа хүлээжээ. Авдар мөнгийг суран тэлээнд боогоод авч байгаа шог зураг зураад «Би ердөө л суран тэлээ авсан» гэсэн тайлбартайгаар олон сонинд дамжуулж хэвлэсэн нь ард түмний хөх инээдийг хүргэж байсан. Зургийн захиалагч нь ч тодорхой байсан. Кисалдаа Батболдын мэдүүлэгт Батчулуун хахуульд гурван өрөө байр, гар утас, автомашин авсан гэснийг ч сонинууд шуурхай тарааж байлаа.
Ийм сайхан операцийн үр дүнд Заригийг хөнөөсөн явдал нь казинотой нягт холбоотой, тэрний цаад учиг нь энэ гуравт байгаа гэж нийт ард түмэн бат итгэн хариуг нь гарахыг тэсэн ядан хүлээцгээж байлаа. Бүр догдолчихсон, ярьдаг нь энэ гурвын тухай. Сонгууль ч дөхсөн байсныг хэлэх үү, цагдаагийн дарга Мөрөн, хуульч Сугар нар «эд өөрснөө биенээ алсан, засгаас эднийг бушуухан салгахгүй бол хэрэг илрэхгүй» гэж зурагтаар улаан цагаангүй мэдэгдэж байв. Сонгууль ч бат л даа. Энэ нь ч нотлогдож эд өөрснөө дээд сэнтийд заларсан. Үхснээ хийх гэсэн юм бол, цагдаагаа л хийнэ биз?
УИХ шөнийн гурван цаг хүртэл хуралдаж мань гурвыг гишүүнээс нь түдгэлзүүлж, баривчлан шоронд хийхийг Алтангэрэл хурандаад зөвшөөрлөө. Мань гурвыг түдгэлзүүлэхээр УИХ-д хурандаагийн оруулж ирсэн албан ёсны “хүсэлтийн” толгой гарчиг нь “Санжаасүрэнгийн Зоригийг хөнөөсөн явдлыг мөрдөх явцад…” гэсэн нэртэй байсан. Алуурчид тодорчихсон, одоохон нааш нь өгөөдөх гэсэн илэрхий санаатай. МАХН-ынхан, Зоригийн бүлэг гэж өөрсдийгөө нэрлэгсэд, мөнөөх элсний 13-ын хөдөөчүүдийн саналаар ингэж шийдсэн хэрэг. Бас цөмөөрөө их хүний мөстэй гээч, «зүгээр зүгээр гэмгүй, шалгуулчихаад л цагаадаад эргээд ирээрэй» гэж нүнжиг гарган хошуу цорвойж ам амандаа энхрийлцгээнэ. Чехийн барилга засварын жижиг компаниар тус бүр сая доллар амлуулагсад, нэр нь муудаж дордсон намаа нулимж байж дараагийн сонгуулиар дахин цухуйх гэсэн горьдогсод, эмчилгээндээ мөнгө нэхээд олж чадаагүйдээ хорссон нэгэн, удахгүй болох сонгуулиар дахин засгийн мэдэл авах гэсэн яарагсад, гай болж казиногийн гэх хэрэгт нэр нь холбогдоод сандарч яваа сөрөг хүчний толгойлогч нар Шерлок ажиллагааг зөнгөөрөө дэвэргэж байлаа. Наад гурваа бушуухан аваад яв! Тэдэнд шалтаг ч байсан, шалтгаан ч байсан.
Ачаад явлаа, өнөө гурвыг. Чонын амнаас гараад барын аманд гэгчээр тэд ажлаа амжилттай гүйцэтгэсэн Шерлок Холмсын амнаас гараад Галдаа гэгч прокурорын хурц араа шүд рүү орох нь тэр. Хурандаагийн бүлэг тэднийг Зоригийг хөнөөсөн асуудалтай холбосон баримт олж чадаагүй учир юу ч гэсэн хахуулийн хэрэгт нь хүлж ороогоод прокурорт тушаачихсан хэрэг. Ямар «Зоригийг хөнөөсөн хэрэгтэй эд холбогдсон баримт олдсонгүй» гээд суллалтай нь биш. Галдаа их сонин товарищ, сонин хэвлэлд ярилцлага өгөх их дуртай. Одоо ч хэдийнэ тэтгэвэрт гарсан мөртлөө элдэв хэрэг явдал сонсуутаа холбогдогч этгээдийг юу юугүй шууд буруутган бараг л даруй цаазлахыг шаардах шахна. Угаасаа ингээд төрчихсөн юм уу, эсвэл хооби нь юм уу, бүү мэд. Шүүх ажиллагааг Пүрэвдорж гэгч удирдаж байсан санагдана. Прокурор болохоор мань гурвыг буруутай ч, буруугүй ч байсан ямар ч гэсэн шоронд хийхийг уйгагүй шаардаж байлаа. Олон нийтэд үзүүлэх хүмүүжлийн арга хэмжээ бололтой. Хэрвээ энэ гурвыг шоронгоор шийтгэхгүй өнгөрөөх юм бол цаашид Монгол Улсад авлига хээл хахууль ихэд дэлгэрч сүйд болно гэсэн таамаглал нотолгоогоор ялын төлөвлөгөөгөө баталж байв. Мань гурав хэргээ хүлээгээгүй боловч тулгаж таслан шоронд илгээгээд ард түмнийхээ догдолсон сэтгэлийг түр ч болов амраах нь тэр ээ.
Хэдэн жилийн дараа тэд ялаа эдлээд суллагдсан. Батчулуун элэгний хатууралтай байсан нь үнэн. Гэхдээ элэгний өвчний даамжралт сэтгэл санаанаас их хамааралтай. Батчулуун маань алиа хошин зантай, цайлган нэгэн боловч сэтгэлийн тэнхээ муутай, дороо сэтгэлээр унадаг, тэгэхээрээ юу юугүй уйлчихдаг нэгэн байсан юм даа. Нэгдүгээр сарын хүйтэнд гудамжинд явж байхтай нь таарсан. Малгайгүй, хоёр чихээ алгаараа дарчихсан үрчээд алхаж явна. «Малгай өмсөхгүй яасан юм?». «Хөгшин чинь аавынд очихдоо гэртээ үлдээсэн чихтэй малгайгаа эрээд олдоггүй ээ». Хөөрхий дөө хэдэн найз нь дэлгүүрт дагуулж ороод малгай худалдаж авч өгсөн. Нас барсны дараа нь гэрт нь очиход тэднийд гурван өрөө байр ч байсангүй, унах машин ч байсангүй. Эхнэрийнх нь ажлын газар «Говь» комбинатаас аль социализмын үед хуваарилж өгсөн ганц өрөө байранд амьдардаг аж. Гэрчийн мэдүүлгийн дагуу мөрдөн болон шүүхээс тэдний байр машиныг огт шалгаагүй байгаа юм даа. Хахууль авсан л байж таараа, энэ бол хөдөлшгүй нотолгоо, гэрч юу боллоо гэж худлаа хэлэв гэж!
Батчулууныг нас барахад гэрт нь хамгийн түрүүн очсрн хүний нэг нь түүний амьддаа сууж байсан сайдын сэнтийг эзэгнэсэн Нямдорж байлаа. Тэрээр эхнэрт нь дэмжлэг гэж сая төгрөг өгөөд, хөөрхийг гүтгэн буруутгах Der Process-т оролцоогүй төдийгүй өмөөрч явснаа нулимс дуслуулан ярьжээ. Мань хүн юу гэж дөвчигнөн бүлтэрч байсныг сайн санаж байгаа олон гэрч одоо ч амьд байгаа юмсан даа!
2020.2.8
11.00 цагт Эрүүл мэндийн яамнаас коронавирусний асуудлаар өөрийн байрандаа мэдээлнэ. Утас: 99179899
11.30 цагт ЭМЯ-нд Эрүүл мэндийн сайд Д.Сарангэрэл эрүүл мэндийн байгууллагуудад угаарын хий хэмжигч багаж хүлээлгэн өгнө.
УИХ-ын гишүүн Ц.Гарамжавтай ярилцлаа.
-Намрын чуулган хаалаа. Та Уул уурхайн салбарын хүн. Тиймээс энэ салбарт ямар бодлого баримталж, эрх зүйн орчныг хэрхэн бүрдүүлэхийг хичээж ажиллав?
-Оюу толгойн асуудал дээр анхны гэрээг учир дутагдалтай хийсний улмаас УИХ Монгол Улсын эрх ашгийг хангаагүй гэрээ хэлцэл хийсэн гэдгийг анх удаа хүлээн зөвшөөрч дүгнэлт гаргасан. Тиймээс энэ асуудал дээр ажлын хэсэг гарч ажилласан. Тэр ажлын хэсэгт би орж ажиллалаа. Оюу толгойг Монгол Улсад ашигтай болгох чиглэлийг УИХ-ын зүгээс Засгийн газарт өгсөн тогтоолын төслийг баталсан. Тогтоолын төсөлд гэрээ хэлэлцээрийг сайжруулах, Монгол Улсын хууль тогтоомжийн хүрээнд нийцүүлж хийх, мөн байгаль орчны асуудлуудыг онцгой анхаарах, усны нөөцийн шинэчилсэн тооцоо хийх, Оюу толгойн техник эдийн засгийн үндэслэлийг шинэчлэн хийх, нөөцийг тодорхойлох, Монгол Улсын эрх ашгийг хангуулах талаар тодорхой үр дүнд хүрсэн гараа хэлцлийг байгуулах, чиг үүргийг УИХ-ын зүгээс гаргаж, тогтоолын төслөө баталж, Засгийн газарт үүрэг болгосон. Энэ чиглэлээр Засгийн газар ажиллаад явж байна.
-УИХ-ын намрын чуулганаар Гэр бүлийн тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах хуулийн төслийн анхны хэлэлцүүлгийг хийгээд завсарлалаа. Хуульд оруулж байгаа гол өөрчлөлт нь юу вэ. Ер нь хаврын чуулгандаа багтаад батлагдаж чадах болов уу?
-Хаврын чуулгандаа амжиж батлагдана гэж бодож байна. Гэр бүлийг төрөөс дэмжих, нийгэм эдийн засгийн хөгжлийн бодлого зэрэг тулгарч буй асуудал олон бий. Тиймээс энэ асуудлын заримыг төрийн оролцоотой хэрхэн шийдвэрлэх талаар хуульдаа тусгалаа. Энэ хуулиар өмнө нь тус хуульд байгаагүй асуудлуудыг иж бүрнээр нь шийдэхийг зорьсон. Тэгэхдээ төрөөс гэр бүлийг дэмжих чиглэлд түлхүү анхаарна. Түүнчлэн нийгэм, эдийн засагт тулгарч байгаа асуудлыг шийдвэрлэхээр ажиллаж байна. Хуулийн төсөлд хүүхэд үрчлэх асуудал, гадны хүнтэй гэр бүл болсноос үүдсэн маргааныг шийдвэрлэх, гэр бүлийн хүмүүжлийг хүүхдэд багаас нь олгож, сургуулийн өмнөх боловсролоос эхлэн мэдээлэл олгох зэрэг өөрчлөлт тусгаад байна. Ер нь энэ хуулийг бүтнээр нь шинэчлэн найруулах шаардлага байгаа.
-Ер нь манай улс нийтдээ хэчнээн гэр бүлтэй вэ?
-Монгол Улсад жилд 20 мянга орчим гэр бүл шинээр нэмэгддэг. Нийт 890 мянган гэр бүлтэй. Гэр бүлтэй холбоотой бидэнд ярих юм их бий.
–Гэр бүлийн хуульд өөрчлөлт оруулахад нэлээн судалгаатай, үндэс суурьтай хандах ёстой байх. Ямар зохицуулалтууд орж байна?
-Тухайлбал, хүүхэд үрчлэхтэй холбоотой, гадаадын хүнтэй гэр бүл болсон хүмүүсийн маргаантай асуудал, тэдний үр хүүхдийг хэрхэн бүртгэх вэ, салалтаас үүдэлтэй гарч байгаа үр дагаврыг яаж, хэрхэн шийдвэрлэх вэ гэх мэт асуудлыг зохицуулах зохицуулалт нэлээн орсон. Гэр бүлийн хүмүүжил, боловсролыг сургуулиудад, сургуулийн өмнөх боловсролд тусгаж өгье гэсэн санаа орсон. Тиймээс төсөв мөнгийг шийдвэрлэх асуудал яригдаж байгаа.
-Гэр бүл салалтаас болж хүүхдийн эрх нэлээд зөрчигдөж байна шүү дээ?
-Бидний өмнө тулгамдаад байгаа хамгийн том асуудал нь гэр бүлийн эдийн засаг, орлогогүй байдал. Тухайн гэр бүлд байгаа гишүүдийн хоёр, гурвыг нь ажилтай байлгах, ажлын байраар хангах бодлогыг хамгийн түрүүн төр засаг дэмжиж шийдвэрлэх ёстой. Цааш ухаад үзэхээр ажлын байрыг хэн бий болгох вэ, ажлын байр бий болгогчдоо хэрхэн дэмжих вэ гээд нийгмийн бусад зүйлс нь уялдаа холбоотой холбогдоод явах учиртай юм. Одоохондоо гэр бүлийн харилцаанаас үүссэн тулгамдсан асуудлыг зах зухаас нь оруулж ирсэн болохоос биш гэр бүлийн ажилгүй, орлогогүй байдлыг арилгах, гэр бүл салалтын гол шалтгаан эдийн засгийг дэмжих талаар шийдвэрлэж чадаагүй.
-Гэр бүл салалтад ямар хүчин зүйлүүд нөлөөлж байна вэ?
-Гэр бүл салалтад нөлөөлж буй хүчин зүйлүүдийн нэг нь ажилгүйдэл, эдийн засгийн тогтворгүй байдал. Орлоготой, мөнгөтэй болохоор залуус харийн орныг зорьж, улмаар тэр нь гэр бүл салалтад нөлөөлж байна. Түүнчлэн зургаан настай хүүхдүүд сургуульд ордог болсонтой холбоотой залуу гэр бүлийн салалтын тоо нэмэгдсэн. Хөдөө бол ээж нь хүүхдээ сургуульд сургахаар сумын төв рүү явж, аав нь хөдөө малаа маллана. Ингээд хол байсан хүмүүс ойлголцохгүй байх зэргээс шалтгаалж гэр бүл салж байна. Тиймээс нийгмийн цогц бодлого хэрэгтэй.
-Тухайлбал?
-Зургаан настай хүүхдийг сургуульд сургахдаа гэр шиг нь байх дотуур байрны орчин бүрдүүлж, эцэг, эх шиг нь анхаарал халамж тавих мэргэжилтнүүдийг бэлтгэх ёстой. Үүнд зориулсан санхүүжилтийг ч шийдэх шаардлага бий. Хүүхэд хамгааллын чиглэлээр төрөөс тодорхой хэмжээний дэмжлэг үзүүлж байгаа ч гэр бүлийн үүрэг хариуцлагыг нэмэгдүүлэх хэрэгтэй байна. Хуулийн төсөлд гэрлэхээс өмнө гэрээ байгуулах талаар тусгасан. Нэг гэр бүлд маргаан гарч, салахаар болоход эд хөрөнгийн маргаан их гардаг. Үүнийг гэр бүлийн хууль зохицуулдаггүй байлаа.
-Хүүхдээ ганцааранг нь гэртээ цоожилж үлдээдэг, эсвэл унтуулаад ажилдаа явснаас болж хүүхэд хохирсон харамсалтай жишээ олон бий. Энэ талаар хуульд тусгасан уу?
-Оруулж өгсөн. Тэгэхдээ тодорхой оруулж өгсөн. Хүүхдээ ганцааранг нь гэртээ үлдээснээс болж хүүхэд хохирвол цэвэр эцэг, эхийн буруу. Одоохондоо мөнгөн торгуулийн хэмжээг тусгаж өгсөн байна. Цаашдаа хариуцлагыг нэлээн чангална. Нийгмийг соён гэгээрүүлж, аав, ээжүүдийг хариуцлагажуулмаар байна.
-Гэмт хэрэг зөрчлийн тухай хууль энэ оны нэгдүгээр сарын 1-нээс хэрэгжиж эхэлсэн. Та ажлын хэсгийн ахлагчаар нь ажилласан. Энэ талаар ярихгүй юу?
-Энэ хууль маш том шинэчилсэн найруулга болсон. 22 жилийн дараа энэ хуулийг шинэчлэн найруулж, боловсруулж, батлан гаргалаа. Энэ хуулиар гэмт хэргийг гарсных нь дараа биш, өмнө нь сэргийлнэ. Энэ хуулийн гол онцлог нь төрийн ба төрийн бус байгууллагууд, ард иргэд, нийтийн оролцоог энэ хуулиар хангаж өгсөн. Хуучин гэмт хэрэг зөрчлөөс цагдан сэргийлэх байгууллага л урьдчилан сэргийлэх мэтээр боддог байлаа. Гэтэл одоо төр ба төрийн бус байгууллагууд, хуулийн этгээд, аж ахуйн нэгжүүд, хувь хүн, иргэд, олон нийтийн оролцоог маш өргөнөөр оруулж өгсөн. Мөн соён гэгээрүүлэх үйл ажиллагааг бүх шатанд хийж өгнө гэж заасан.
Нийгмийн ажилтнуудыг бэлтгэхээс эхлүүлээд энэ бүх ажлууд тодорхой санхүүжилтээр хийгдэх ёстой. Тийм зохицуулалтыг мөн оруулж өгсөн байгаа. Санхүүжилт нь сайн шийдэгдэж өгсөн.
Голомт капитал ҮЦК ХХК-ийн гүйцэтгэх захирал О.Мөнхжаргалтай ярилцлаа.
-Манай улсын санхүүгийн зах зээл банк гэсэн ганц баганатай. Нөгөө талд компаниуд IPO хийж хөрөнгө босгож яваа нааштай зураг анзаарагдаад багагүй хугацаа өнгөрчихлөө. Банк, хөрөнгийн зах зээл хослоод хөгжих боломж ер нь байна уу?
-Тийм боломж бий. Учир нь манайх өсч яваа шинэ ардчилсан улс. Америк 400 жилийнхээ түүхийн эхний 200 жилд нь арилжааны банкуудынхаа системийг бүрдүүлэх гээд зүтгэсэн бол бид өнгөрсөн 30 жил арилжааны банкны үндсэн системийг бүрдүүлээд, их сайн ажиллаж байна. Одоо цаашид хөгжиж, баялгийг илүү олон хүнд хуваарилахын тулд хөрөнгийн зах зээлийг хөгжүүлэх цаг ирчихлээ. Аж ахуйн нэгжүүд энэ эрэлтийг мэдрээд IPO гаргаж эхэллээ. Өнгөрсөн хоёр жилийн хугацаанд арваад компани IPO гаргасан байх жишээний. Эдийн засгийн бүтцийг харахаар арилжааны банкны нийт актив буюу хөрөнгө, зээл гаргаж буй хэмжээ ДНБ-ий 98 хувийг эзэлж байгаа. Өөрөөр хэлбэл, дийлэнх аж ахуйн нэгж арилжааны банкнаас өндөр өртөгтэй зээл авч яваа.
-Компаниуд бага хүүтэй, урт хугацаатай санхүүжилтийн эх үүсвэр босгохын тулд хөрөнгийн зах зээл рүү гараад эхэлчихлээ л дээ. Иргэдийн хувьд тэдний хувьцааг худалдаж авахын давуу тал нь юу вэ?
-Хөрөнгийн зах зээлийн тогтолцоо их энгийн. Байр сууриа олсон компани олон нийтэд хувиа зарж байна гэсэн үг. Олон жилийн туршлага, ирээдүйн өсөлтөө ард иргэдэд худалдаж байгаа гээд ойлгочихож болно. Ингээд харахаар зах зээлд байр сууриа олсон компанийн хувьцааг худалдаж авна гэдэг маш том боломж. Гэр бүлийн компанийг ах дүүс л эзэмшдэг. Том компаниуд IPO гаргаж эхэлнэ гэдэг бол ажлаа хийж цалингаа авч яваа хүмүүст ирээдүйд хуримтлал үүсгэх боломжийг өгч байгаа хэрэг л дээ. Ирэх жилүүдэд эдийн засаг тэлэх нь тодорхой. Эдийн засаг тэлэх тусам компаниудын орлого өснө. Зах зээлийн жам, дүрэм нь ийм. Хятадын эдийн засаг өнгөрсөн зууны далаад оноос хойш яг энэ замаар өсч хөгжөөд дэлхийн хамгийн хүчтэй эдийн засаг болчихсон. Зах зээлийн арга хамгийн зөв нь гэдэгтэй хэн ч маргахгүй байх. Бид зах зээлийн замыг сонгосон, одоо цаг үеэ дагаад хөрөнгийн зах зээл рүү орох хэрэгтэй.
-Өнгөрсөн жил хөрөнгийн зах зээл дээр хийсэн IPO-д хэчнээн хүн оролцсон бол, компаниудын босгосон мөнгөний хэмжээг харахаар энэ зах зээлийг сонирхогчид мэдрэгдэхүйцээр нэмэгдчих шиг санагдсан…?
-Түрүү жил 7000 шинэ хүн хөрөнгийн зах зээлд хөл тавьж, хувьцаа худалдаж авсан. Энэ бол том амжилт. Компаниуд хувьцаагаа арилжиж, хувь хүмүүс худалдаж аваад эхэлчихлээ. Одоо мэргэжлийн хөрөнгө оруулагчид хувьцаа худалдаж авдаг болох хэрэгтэй. Өөрөөр хэлбэл, 7000 гаруй хүн өөрөө шийдвэрээ гаргаад хувьцаа худалдаж авлаа. Тэдний цаана үлдсэн буюу нийгмийн даатгал төлдөг 400 гаруй мянган иргэнийг төлөөлсөн хөрөнгө оруулалтын сан ажиллах орон зай, эрэлт байна.
-Нийгмийн даатгал төлөгч иргэдийг төлөөлж хөрөнгийн зах зээл дээр хувьцаагаа арилжаалж буй компанитай харилцах мэргэжлийн сан ажиллах шаардлага бий гэж ойлголоо…?
-Яг тийм. Хөрөнгө оруулалтын сан тэр олон иргэдийн ашиг сонирхлыг төлөөлж хөрөнгийн зах зээлээр дамжиж компанитай харьцах учиртай. Ингэвэл компаниудын тайлан ил тод болно, илүү хариуцлагажина. Том сан бүрдээд ирэхээр тухайн сан нь тодорхой хэмжээний чадалтай болно. Эцсийн бүлэгт монгол хүмүүс нь монгол компаниа дэмжинэ гэсэн үг. Аж ахуйн нэгж нь хямд өртөгтэй эх үүсвэр татаж бизнесээ хөгжүүлнэ, үндэсний компаниа дэмжсэн монгол иргэд ч мөнгөө үржүүлнэ. Энэ мэт маш олон давуу тал бий. Өнөөдрийн хувьд компаниудад өндөр хүүтэй, богино хугацааны санхүүжилтийн эх үүсвэр л олдож байна. Тэгэхээр урт хугацааны,бодлогын хөрөнгө оруулалт хийх аргагүй болчихож байгаа юм. Саявтар активын чанарын үнэлгээ хийх үеэр банкуудыг салгах уу, нэгтгэх үү гэсэн асуудлыг нэлээд ярьсан. Банкууд хөрөнгөө нэмэх ёстой гэдэг. Хөрөнгөө нэмэх хамгийн энгийн арга нь IPO хийх. Гэвч банкуудын хувьцааг худалдаж авах чадвартай сан Монголд байхгүй. Тэр утгаараа энэ бол маш том орон зай. Томоохон хөрөнгө оруулалтын сан тав, арван жил ажиллаж, 500-700 орчим тэрбум төгрөгийн хуримтлал үүсгэчихвэл тодорхой хувиараа арилжааны банкны хувьцаа авч болно. Тэгвэл тухайн хөрөнгө оруулалтын сангийн гишүүд нь буюу иргэд арилжааны банкны ашгаас хүртэж болно гэсэн үг . Гэтэл өнөөдөр олон нийтэд ийм боломж алга.
-Мэргэжлийн хөрөнгө оруулалтын сантай бол Оюу толгой гэх мэт ашигтай төслүүдээс ч өгөөж хүртэх боломж хувь иргэдэд гарч ирэх нь ээ?
-Тэгнэ. Гадны хөрөнгийн бирж дээр хувьцаа нь арилжаалагдаж буй, манай улсад үйл ажиллагаа явуулдаг том төслүүдийн хувьцааг Монголын хөрөнгө оруулалтын сан худалдаж авдаг болчихвол монгол иргэд өгөөж ашгийг нь хүртээд эхэлнэ.
-1072 хувьцааны ногдол ашгийг өнөөг хүртэл хүртсэн монгол алга. Хөрөнгө оруулалтын сантайсан бол Таван толгойгоос бодит ашиг хүртэх боломж ч нээгдэх нь, тийм үү?
-Ер нь бол тийм. Хүчээр хийх гээд байгаа учраас 1072 хувьцаа өгөөжөө өгөхгүй байгаа юм. Хөрөнгө оруулалтын сан байсан бол тухайн сан 500 гаруй мянган иргэнээ төлөөлөөд “Эрдэнэс Таван толгой”-н хувьцааг худалдаж авч болно. Энэ тохиолдолд Таван толгойн өгөөжийг бодитоор хүртэж болно. Дэлхийн алдартай компаниудын жишгийг харвал манайх шиг гэр бүлийн компани гэж байхгүй. Apple, Facebook, Amazon гээд дийлэнхийнх нь хувьцааг мэргэжлийн хөрөнгө оруулагч буюу хувийн хөрөнгө оруулалтын сангууд эзэмшиж байгаа. Тухайн компани ашигтай ажиллавал ашиг нь өсч, өгөөж нь сангийн гишүүдэд очиж байна гэсэн үг.
-Манайд хувийн хөрөнгө оруулалтын сан гэж хэлж болохоор ямар нэг бүтэц ажиллаж байна уу?
-Миний мэдэхээр хоёр банкны ажилчдын татварын дараах мөнгөн дүнгээс ганц, хоёр хувийн хэмжээтэй сайн дурын хуримтлал үүсгэж өгөөж хийдэг жишиг байгаа. Гэхдээ хэмжээ нь маш бага. Үндсэндээ дотоодынхоо хөрөнгийн бирж дээр л оролцдог гэсэн үг.
-Төрийн гэж яривал наад зах нь тэтгэврийн даатгалаасаа өгөөж хүртдэг болмоор санагддаг…?
-Өнөөдрийн хувьд тэтгэврийн даатгал гэхээс илүү тэтгэврийн халамж гэмээр санагддаг. Уг нь энэ системэээсээ өгөөж авдаг, нэрийн данстай, эзэнтэй хуримтлал үүсгэх боломжтой. Ингэж чадвал өнөөдөр ид ажиллаж яваа залуус ирээдүйд тэтгэвэрт гарахад баталгаатай тогтолцоо бүрдэнэ. Тогтолцоо гэдэг бол том асуудал. Мэдээж хүн сайн ажиллаад, өөрөө хуримтлалаа үүсгээд явж болно. Гэхдээ тэр хүний хувьд олон боломж хаагдаж байгаа.Хөрөнгө оруулалт хийгээд, өгөөж авах боломжууд нь хязгаарлагдмал. Хөрөнгийн зах зээл Монголд хувьцаагаа гаргасан бүхий л компанид нээлттэй. Хөрөнгө оруулалт хийх боломжтой хэрэгслүүд нь гэсэн үг.Хувь хүнд банкинд хадгаламж нээгээд хүүг нь аваад явах боломж бий. Америкт 100000 доллар хүртэлх хадгаламжийг улс нь даатгадаг бол манайд 20 сая төгрөг хүртэлхийг даатгадаг. Тэгэхээр тухайн компани юмуу, банк хэцүүдвэл зөвхөн даатгасан хэмжээнд багтсан мөнгө чинь л буцаж ирнэ гэсэн үг. Тэгэхээр тухайн хүн хөрөнгө оруулалт хийх хувилбараа, багцаа өргөн хүрээнд хийж байж л эрсдэлээ бууруулна. Өөрөөр хэлбэл, олон бүтээгдэхүүн худалдаж авч байж бага эрсдэлтэй аж төрнө. Хөрөнгийн зах зээлд гэхэд зөвхөн хувьцаа биш бонд хэлбэрээр байж болно. Эсвэл бирж дээр арилждаг хамтын сангийн нэгж хувьцаа байж болно. Гадаадын хөрөнгийн биржүүд дээр арилждаг алт, зэсийн үнийн индекстэй уялдуулсан бүтээгдэхүүнүүд ч байж болно.
-Өнөөдөр хөрөнгийн зах зээлээс хувьцаа худалдаж авахыг хүссэн хүмүүс өөрсдийнхөө хэмжээнд тухайн компанийн ирээдүйн ашгийг багцаалдаад сонголтоо хийдэг. Харин хөрөнгө оруулалтын сангууд ажиллаад эхэлбэл сонголтоо мэргэжлийн багт даатгачихаад ашиг хүртээд явах боломжтой гэж ойлгох болох уу?
-Яг үнэн. Бид үнэт цаасны танилцуулга гэдэг л дээ. 400-гаад хуудастай материал бий. Үүнийг бүрэн эхээр нь уншсан хүн цөөхөн л байх.
-Ийм олон хуудсыг уншлаа гэхэд ойлгож анализ хийж чадах уу гэх мэт асуудал гарч ирэх байх..?
-Тэгнэ. Тэгэхээр хөрөнгө оруулалтын сан яг үүнийг л гишүүдийнхээ өмнөөс хийнэ гэсэн үг. Хөрөнгө оруулалтын сан гэдэг бол тухайн компанидаа 10 жилийн хөрөнгө оруулалт хийе гэдэг л утга. Өнөөдөр таван төгрөгийн ашиг хийгээд маргааш зарах тухай асуудал биш. Хөрөнгө оруулалт гэдэг бол бие биедээ хөрөнгө нийлүүлээд өгөөжийн хугацаагаа дор хаяж жилээр харахыг хэлнэ. Өнөө компаниIPO хийхдээ амласан ашгаа давж чадахгүй бол хөрөнгө оруулалтын сан нь хувьцаа эзэмшигчдийн хурал дээр сануулна. “Яагаад ашиг чинь амласандаа хүрсэнгүй вэ” гэх мэтээр асууж, лавлаж хариуцлага тооцож ажиллана. Энэ ажлыг бүх иргэд нэгэн жигдээр ингэж хийхэд хэцүү. Нэгдүгээрт, цаг завын асуудал гарч ирнэ. Хоёрдугаарт, боловсролын асуудал яригдана. Өөрөөр хэлбэл, иргэдийн хийх ёстой энэ их ажлыг хөрөнгө оруулалтын сан мэргэжлийн өндөр түвшинд, иргэний өмнөөс хийгээд өгчихнө гэсэн үг. Сангийн зорилго маш тодорхой. Гишүүддээ өгөөж өгч байж тухайн сан орлоготой ашигтай ажиллана. Бүр тодруулж хэлбэл, хөрөнгө оруулалтын сан иргэдэд очиж буй өгөөжөөс багахан хувийн авч амьдардаг.
-Та түрүүн нийгмийн даатгалыг халамж гэж тодотгосон. Шалтгааныг нь тайлбарлаач?
-Нийгмийн даатгалын төлж буй хувь хураамжийн хувьд тэтгэврийн даатгалдаа 8.5 хувийг эргэн төлж байгаа. Ажил олгогч 8.5 хувь , ажилтан 8.5 хувь буюу нийтдээ 17 хувийг цалингаасаа төлж яваа гэсэн үг. Татварын өмнөх дүнгээр. Энэ 17 хувь татвар төлөгчид ямар өгөөжөө өгч байна вэ гэж харах учиртай. Үндсэндээ тэтгэвэрт гарахад нь амьдралын түвшнийг нь нэлээд доошлуулсан мөнгө л гар дээр нь очиж байгаа. Энэ агуулгаар нь халамж гэж хараад байна л даа. Та бид хоёрын ярьж суугаа хувийн хөрөнгө оруулалтын сан амьдралын баталгааг нь өгөх хэлбэр юм.Орлогын түвшинг нь бууруулахгүй хэмжээний хуримтлалыг бүрдүүлэх гээд байгаа хэрэг. Нэгэнт төлж яваа 17 хувь дээр нь нэмж татвар төлөгчөөс мөнгө авах гээд байвал яах вэ? Өнөөдрийн амьдралд нь тодорхой хэмжээний бэлэн мөнгөний хомсдол үүснэ.
-Тэгэхээр иргэдийн өнөөдөр төлж байгаа 17 хувийг төр нь, хувь нь тодорхой хэмжээгээр хувааж байршуулах асуудал хамгийн бодитой, зөв шийдэл болох нь ээ?
-Яг тийм. Ажил олгогч 8.5 , ажилтан нь 8.5 хувийг төлж байна аа даа. Ажилтан 8.5 хувиа төлөөд одоогийн энэ системдээор. Үлдсэн 8.5 хувиа тодорхой хэмжээгээр хуваачихвал яасан юм бэ л гэх гээд байгаа юм. Тэгэхээр тэтгэврийн сан руу явж байгаа мөнгө тодорхой хэмжээгээр буурч болно. Гэхдээ эцсийн үр дүнд нийт иргэддээ амьдралын баталгааг нь өгнө гэсэн өгөөж энэ бүхний цаана бий. Эхний ээлжинд 8.5 хувиа хоёр хувааж болно. Дөрөв, хоёроор ч юмуу. Эсвэл бүр багаар хоёр, гурваар ч юм уу хуваах гарц бий. Цаашид илүү сайн хөгжтөл энэ мэтээр аажмаар шийдээд явах боломжтой. Тэгж чадвал хөрөнгө оруулалтын сангууд олноороо нээгдэх байх. Товчхондоо өнөөдөр төлж буй шимтгэлийн цөөхөн хувийг хувийн хөрөнгө оруулалтын сан руу хийж, тодорхой хуримтлал үүсгэж үзье гэсэн санаагаар хэлээд байна л даа.
-Хувь хүн сар бүр нийгмийн даатгалын шимтгэлээсээ таван хувийг хувийн хөрөнгө оруулалтын сан руу оруулдаг орчин бүрдлээ гэж бодъё. Энэ тохиолдолд хүртэх өгөөж нь хэр байх бол, энгийн тооцоо хийж үзвэл…?
-Дундаж цалин нь 1100000 төгрөг, татвар төлөгч нь 25 настай ажлын гараагаа эхэлчихсэн, тодорхой хэмжээний туршлагатай, ирээдүйд 40 жил ажиллах чадамжтай гэж бодъё. Цалингийнх нь таван хувь гэвэл 55мянган төгрөг болно. Энэ мөнгөнд 40 жилийн хугацаанд аравхан хувийн өгөөж ирнэ гэж тооцоход тэтгэвэрт гарахдаа 347 сая төгрөгтэй болчихно гэсэн үг. Энэ мөнгөө яаж зарцуулах нь тухайн иргэний өөрийн хэрэг. Хөрөнгө оруулалтын сандаа үлдээгээд, тодорхой хэмжээний хувийг сар бүр аваад сууж байж болно. Эсвэл үр хүүхдэдээ өвлүүлж болно. Жилийн өгөөжийг нь хоёрхон хувиар өсгөөд 12 хувь гэж тооцъё. Тэр тохиолдолд өнөө залуу тэтгэвэрт гарахдаа 647 сая төгрөгтэй болно. Өгөөжийг бүр бууруулаад наймхан хувь гэж бодвол 192 сая төгрөг. Тэтгэвэрт ийм хэмжээний мөнгөтэй гарна л гэсэн үг. Өнөөдрийн тогтолцоогоор тэтгэврээ аваад, дээр нь хувийн хөрөнгө оруулалтын сангаас ийм хэмжээний өгөөж хүртэнэ гэдэг бол иргэдийн хувьд том боломж.
-Ийм орчин бүрдүүлэхийн тулд хууль эрх зүйн орчныг шинэчилнэ гэсэн том ажил ундрах уу?
-Тэгнэ, та бид хоёрын ярьж суугаа асуудал шинэ хууль баталж байж л шийдэгдэнэ.
-Хөрөнгө оруулалтын сангууд хүчтэй орнууд гэвэл та ямар улсуудыг онцлох вэ?
-АНУ-ын хувьд хамгийн том сангууд байршдаг, хамгийн их хуримтлал үүсдэг газар. Хамгийн том сан нь гэхэд 6.3их наяд ам.доллараар яригддаг. Энэ том мөнгөн дүн бол олон иргэдээс үүссэн хуримтлал. Иргэдийнх нь итгэл байгаа болохоор сан нь баян байна гэсэн үг. Сан нь баян байгаа болохоор хамгийн өндөр дүнтэй, ирээдүйд ирэх өгөөж ихтэй IPO-д оролцох боломжтой. Нийт зах зээлийн эрсдэлээ хуваарилаад дийлэнх компани дээр хувьцаа авчихаж болно. Улам хүч чадалтай болж байна л гэсэн үг. Хоёр дахь том сан нь гэхэд 5.1 их наяд ам.доллартай байх жишээний. Азийн орнуудаас Өмнөд Солонгос, Вьетнам, Индонезийн хөрөнгийн зах зээл нь хөгжиж яваа. АНУ-тай харьцуулаад байхаас илүү Өмнөд Солнгостой харьцуулж үзэх хэрэгтэй. Энэ улс дайны араас, 40 жилийн дотор босоод ирчихсэн улс. Сингапур жижигхэн боомт байсан. Гэтэл өнөөдөр амьдралын баталгаа нь хангалттай түвшинд хүрчихсэн. Сингапурын жишиг гэхэд хуримтлалын сан нь үндсэндээ улсынх мөртлөө үйл ажиллагаа нь хараат бус явдаг. Үндсэндээ хувийн хөрөнгө оруулалтын сангийн үйл ажиллагааг хийж байна л гэсэн үг. Хөрөнгө нь 420 тэрбум долларын үлдэгдэлтэй. Зөвхөн эрүүл мэнд гэхэд 1.1 тэрбум долларыг улиралдаа зарцуулж байна. Гэтэл бид эрүүл мэндийн даатгалын хуримтлалаа төлдөг ч авч байгаа үйлчилгээ нь хэцүү.
-Мэргэжлийн хөрөнгө оруулалтын сангууд ажиллаж эхэлснээр зах зээлд ямар давуу талууд ажиглагдаж эхлэх бол?
-Америкаар жишээлье. Хөрөнгө оруулалтын сангууд АНУ-д 1980-аад онд хөрөнгөтэй, ашиг муутай компаниудыг задалж эхэлсэн. Өөрөөр хэлбэл, хөрөнгийн хуваарилалтыг нь зах зээлийн дүрмээрээ ашигтай газар луу нь шилжүүлсэн гэсэн үг. Магадгүй үйлдвэрийн шатнаас үйлчилгээний шат руу шилжилт хийж байна гэсэн үг. АНУ-д 50, 60-аад онд хамгийн амжилттай үйлдвэрүүд байсан газрууд 80-аад онд бага ашигтай болчихгүй юу. Тэгэхээр нь тэр компаниудыг задалж эхэлсэн. Гэхдээ тодорхой хэмжээний мөнгө, эрсдэл гаргаж байж хийсэн. Хувьцаат компанийг худалдаж авч байна гэсэн үг. Тэгж задлаад ашигтайг нь буцаагаад хөрөнгийн зах зээл рүү гаргасан. Тухайн компаниуд айхавтар их хөрөнгөтэй мөртлөө ашиггүй ажиллаад байхаар хувьцаа эзэмшигчдийн асуудал болж таарна. Үүнийг амжилттайгаар шийдэх гарц нь мэргэжлийн, чадавхтай, хувьцаат компанитай нэг ширээний ард суух боломжтой сангууд байсан хэрэг.
Х.МӨНХБАТ
Баянзүрх дүүрэг дэх цагдаагийн газрын гуравдугаар хэлтсийн Хэрэг бүртгэх тасгийн мөрдөгч, цагдаагийн ахлах дэслэгч Б.Ган-Очиртой ярилцлаа. Тэрбээр 2019 онд Цагдаагийн ерөнхий газрын Хэрэг бүртгэх албаны хөдөлмөрийн аварга мөрдөгчөөр шалгарсан юм.
-Хэрэг бүртгэх албыг зөвхөн хэрэг бүртгээд л явдаг гэх ойлголт нийтэд байдаг. Албаны талаар танилцуулахгүй юу?
-Хэрэг бүртгэх алба нь эрүүгийн хуулийн тусгай ангийн 11 дүгээр бүлэгт заасан гэмт хэргийг шалгадаг. Хүний эрүүл мэндийн халдашгүй байдлын эсрэг гэмт хэргүүд болон гэр бүлийн хүчирхийллийн гэмт хэрэг гэсэн үг. Энгийнээр тайлбарлавал хүний эрүүл мэндэд хохирол учирсан, гэмтсэн хэргүүдийг шалгана гэж ойлгож болно.
-Таны хувьд өнгөрсөн онд “Хөдөлмөрийн аварга” мөрдөгчөөр шалгарчээ. Хэдэн хэрэг дээр ажиллав. Гарсан үр дүнгийн талаар танилцуулахгүй юу?
-Миний хувьд 2019 оны Цагдаагийн ерөнхий газрын хэрэг бүртгэх албаны хөдөлмөрийн аварга мөрдөгч болсон. Шалгасан хэрэг, шалгасан хэргээс шийдсэн нь хэд байна, бүртгэл судалгаа зэрэг шалгуур үзүүлэлтүүдийг харгалзаж хөдөлмөрийн аваргыг шалгаруулдаг юм байна. Би 215 хэрэг шалгасан. 115 –ыг нь шүүхэд шилжүүлж 70 хэргийг хаасан. Гэр бүлийн хүчирхийллийн хэрэг дээр л голлож ажилласан даа. Баянзүрх дүүргийн нутаг дэвсгэрт энэ төрлийн гэмт хэрэг их үйлдэгддэг.
-Та удам дамжсан цагдаа юу. Энэ мэргэжлийг сонгох болсон шалтгаан тань юу байв?
-Миний ойр тойрныхон дунд цагдаагийн байгууллагад ажилладаг хүн байхгүй. Бага байхдаа хулгайч цагдаа гээд л их тоглодог байсан. Ингэж яваад л цагдаа болчихсон байсан. Цагдаагийн байгууллагад ес дэх жилдээ ажиллаж байна. “Сутай” дээд сургуулийг эрхзүйч мэргэжлээр төгсөж байлаа. Ингээд л 2010 онд цагдаагийн анхан шатны дамжааг төгсөж дэд ахлагч цол хүртсэн. Нийгмийн хэв журмыг хамгаалах газрын дипломат байгууллага банкны хамгаалалтын хэлтэст харуулын цагдаагаар томилогдож ажилд орж байсан даа. Хугацаандаа цолоо авч явж байгаад 2016 онд Сүхбаатар дүүрэг дэх цагдаагийн хоёрдугаар хэлтэст эргүүлийн офицероор томилогдон ажиллаж цагдаагийн дэслэгч цолоор шагнуулсан. Офицер болчихоод их урамшиж билээ. Ингээд мөрдөгч болохоор шийдэж Хэрэг бүртгэх албанд мөрдөгч болох хүсэлт өгч шалгаруулалтад ороод тэнцэж, энд ажиллах болсон.
-Хэрэг бүртгэлийн албаны мөрдөгчийн ажил мэргэжлийн онцлог юу вэ?
-Хэрэг бүртгэлийн мөрдөгч нь хүний эрүүл мэндийн халдашгүй байдлын эсрэг гэмт хэрэг болон гэр бүлийн хүчирхийллийн гэмт хэргийг шалгадгаараа онцлогтой. Энэ төрлийн гэмт хэргийг шалгахад төвөгтэй. Гэр бүлийн хүчирхийлэл эхнэр, нөхөр болон гэр бүлийн хамааралтай улсуудын хооронд үйлдэгддэг. Өнөөдөр эхнэр, нөхөр муудалцаад гэр бүлийн хүчирхийлэл үйлдлээ гэхэд маргааш нь хоорондоо эвлэрээд мэдүүлгээсээ буцах гээд хүрээд ирнэ. Ингээд асуудал үүснэ шүү дээ. Хүний эрүүл мэндийн халдашгүй байдлын эсрэг гэмт хэрэгт гол төлөв залуучууд холбогдох гээд байдаг. Хормын уурыг тэвчилгүй бусдад гар хүрээд л шүүхээр орж ял авч байна. Та хэн нэгнийг цохиод авдаг. Үүнд шүүх эмнэлгийн дүгнэлт гаргаад хөнгөн зэргийн гэмтэл авсан нь тогтооход л та шүүхээр орно. Ял авна гэсэн үг шүү дээ. Залуучууд үүнийг ойлгохгүй, хуулийн мэдлэг тааруу байна л даа. Биеэ барьж чадахгүй байна.
-Ажлын арга барил, онцлог тань юу вэ?
-Цагийн юмыг цагт нь гэсэн зарчим баримталж ажилладаг. Ажлыг зөв төлөвлөж, хувийн зохион байгуулалттай байх гэсэн зарчмаар л ажилдаа ханддаг юм. Ингэж л амжилтад хүрнэ.
-Баянзүрх дүүргийн тухайд гэр бүлийн хүчирхийлэл их үйлдэгддэг газар шүү дээ. Гэр бүлийн хүчирхийлэл үйлдэж байгаа шалтгаан нөхцөл нь юу байна вэ?
-Ихэнх хувь нь архи согтууруулах ундаа хэтрүүлэн хэрэглэж байгаатай холбоотой байдаг. Энэ төрлийн гэмт хэрэг маань нийгмийн давхарга бүрт л үйлдэгддэг. Гэхдээ зонхилох хувь нь доод, дунд давхаргад үйлдэгдэж байгаа нь судалгаанаас харагддаг. Баянзүрх дүүргийн хоёрдугаар хэлтсийн хариуцаж буй хэсэгт гэр хороолол ихэнх хувийг эзэлдэг. Нийтийн байр олон. Энд тогтмол оршин суух хаяггүй иргэд амьдарна. Нүүгээд явчихад буцаад олж илрүүлэхэд төвөгтэй нөхцөл үүсдэг.
-Сонгосон мэргэжлээрээ бахархаж байсан нь хэдийд бол?
-Хэргийг шийдчихээд хохирогч, холбогдогч нар хоорондоо эв зүйгээ олоод өрөөнөөс гарахдаа талархлаа илэрхийлэхэд нь л мэргэжлээрээ бахархдаг юм даа. Хохирогч гомдол саналгүй, холбогдогч гэм буруугаа ухамсарлаад гарсан жишээ олон байгаа. Хэргийг нь хурдан шийдээд өгөхөд л иргэд баярлалаа гэж чин сэтгэлээсээ хэлдэг юм. Ажиллах эрч хүчээ эндээс л авна.
-Гэр бүлээ танилцуулахгүй юу?
-Гэр бүлийн хүн маань Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх ангид холбоочин хийдэг. Бид хоёр хүүхэдтэй. Миний хувьд өглөө ажилдаа гараад л орой ирнэ. Зарим тохиолдолд жижүүрлээд ажил дээрээ хононо. Бид тангараг өргөсөн гэр бүл. Хэн хэн маань л ар гэртээ тэр бүр цаг гаргаад байж чаддаггүй юм. Аав, ээж маань хүүхдүүдийг маань хардаг.
-Үүсээд байгаа нөхцөл байдалтай холбоотойгоор шөнийн цэнгээний газар, бааруудын ажиллах хугацааг хязгаарлах шийдвэрийг хотын захиргаанаас гаргасан байна лээ. Энэ нь хэрэг зөрчилд хэрхэн нөлөөлж байна вэ?
-Цагдаагийн байгууллагын ажиллагаанд эерэгээр нөлөөлж байгаа шүү. Шөнийн цагаар ирдэг гомдол мэдээлэл, дуудлага эрс багасч байна. 04:00 цаг хүртэл ажилладаг байхад ч ачаалалтай байсан. Үүр болтол ууж өөрийгөө хянах чадваргүй болтлоо согтуурсан иргэд гудамж талбайд эмх замбараагүй байдал үүсгэхээс авахуулаад асуудал их.
Өглөө бүр тантай хамт байдаг “Өдрийн сонин”-ы баасан гаригийн дугаар 20 нүүрээр хэвлэгдэж, та бүхний гар дээр хүрч байна.
Цахилгаан менингитээр
өвдсөн зургаан настай хүү
цагдаа, ЗХУТ, эмч нарын
шуурхай ажиллагаа, хамтын
хүчээр яаралтай тусламжийг цаг алдалгүй авч амь аврагдсан билээ. Энэ тухай сурвалжлагыг нэг, долдугаар нүүрнээс уншиж сонирхоорой.
Гадаад харилцааны
яамны Консулын газрын
захирал Л.Мөнхтүшигтэй хийсэн ярилцлагыг нэг, хоёрдугөөр нүүрэнд нийтэллээ.
Баримт, үзэл бодлын гуравдугаар нүүрэнд сэтгүүлч О.Ариунцэцэгийн “Хувь заяа биднийг харзнаж сар илүү
коронавирус илэрсэнгүй” нийтлэл хэвлэгдлээ.
ОБЕГ-ын дэд дарга, хурандаа Ц.Ганзориг Коронавирусийн тохиолдол илэрвэл шууд хорио цээр тогтооно хэмээн өчигдөр хийсэн мэдээллийн үеэр онцолжээ. Энэ тухай тавдугаар нүүрнээс уншиж сонирхоорой.
Төрийн шагналт яруу
найрагч О.Дашбалбарын
бага охин Дэжидмаатай
ярилцсаныг 12 дугаар нүүрнээс унших боломжтой.
Хөл хорионы үеэр түрээсээр ажилладаг газруудын
түрээсийг хөнгөлөх, татвар багасгахыг худалдаа
үйлчилгээний байгууллагууд хүсчээ. Энэ тухай сурвалжлагыг 13 дугаар нүүрнээс уншаарай.
Баасан гарагийн уламжлалт булан болох “Нэг ангийнхан”-г 17 дугарр нүүрэнд, “Хүүхдийн ертөнц”-ийг 19 дүгээр нүүрэнд хэвлэлээ.
Дэлгэрэнгүй мэдээллүүдийг уншихыг хүсвэл дараах линкээр бүртгүүлж уншина уу. https://admin.dnn.mn/plugins/news/login/
Эдгээр болон бусад цаг үеийн мэдээ мэдээлэл, ярилцлага, сурвалжлагыг “Өдрийн сонин”-ы баасан гаригийн дугаараас уншаарай.
Эрхэм уншигч та, манай сонины өнөөдрийн дугаарыг “Монгол шуудан” компанийн нийслэл Улаанбаатар дахь 35 салбар, “Түгээмэл” шуудангийн салбаруудаас болон сонин борлуулах цэгүүд, Хэвлэлийн биржээс худалдан авах боломжтой. Мөн “Мөнгөн завъяа” дахь сонин борлуулах цэг, Сансрын үйлчилгээний төв дэх сонин борлуулах цэг, Хан-Уул дүүргийн 19 дүгээр хорооллын үйлчилгээний төвд байрлах сонин борлуулах цэг, Саппорогийн “Миний дэлгүүр” дэх сонин борлуулах гол гол цэгүүдээс худалдан авч болохыг дуулгая. Түүнчлэн “Өдрийн сонин”-ы өөрийн байранд ирж худалдан авч болно.
Уншигч та “Өдрийн сонин”-ыг захиалан уншихыг хүсвэл9911-2954, 8811-1375 дугаарт холбогдоно уу. Цахим хэлбэрээр нь захиалахыг хүсвэл 88085029 дугаарт холбогдож дэлгэрэнгүй мэдээллийг аваарай.
“Өдрийн сонин”-той холбоотой мэдээ мэдээллийг 19001987-гоос лавлана уу.
“ӨДРИЙН СОНИН” ӨГЛӨӨ БҮХЭН ТАНТАЙ ХАМТ
Улсын хэмжээнд өндөржүүлсэн бэлэн байдал зарласантай холбогдуулан Архангай аймгийн онцгой комис өнөөдөр хуралдаж шинэ коронавирусийн халдвараас урьдчилан сэргийлэх, эрсдэлийг бууруулах зорилгоор аймгийн хэмжээнд засаг захиргаа нутаг дэвсгэрийн нэгж, төрийн болон нутгийн захиргааны байгууллага, хуулийн этгээдийг өнөөдрөөс эхлэн гамшгаас хамгаалах өндөржүүлсэн бэлэн байдлын зэрэгт шилжүүллээ.
Өндөржүүлсэн бэлэн байдлын хүрээнд Цагаан сарын баярыг нийтээр тэмдэглэхгүй байх, караоке, баарны үйл ажиллагааг зогсоох, цэцэрлэг сургуулийн үйл ажиллагааг түр зогсоохтой холбогдуулан хүүхдийн хоол үдийн цай дотуур байрны хүүхдийн хоолны зардлыг байгууллага тус бүрээр тооцож хэмнэгдсэн зардлыг ариутгал халдваргүйтгэлийн зардалд шилжүүлж ажиллахаар болов. Мөн бүх төрлийн сүм хийдийн үйл ажиллагааг түр зогсоосоолоо.
Ресторан, цайны газрыг 18 цаг хүртэл ажиллуулах, зочид буудлалд тогтмол хяналт тавьж, буудалласан хүмүүсийг үнэн зөв бүртгэх, нийтийн эзэмшлийн зам, талбайг мэргэжлийн байгууллагаар халдваргүйтгэл хийлгэх зэрэг шийдвэрүүдийг гаргалаа.
Боловсрол, соёл, шинжлэх ухаан, спортын сайд Ё.Баатарбилэг өнөөдөр НҮБ-ын Хүүхдийн сангийн суурин төлөөлөгч Алекс Хайкенсыг хүлээн авч уулзлаа.
Уулзалтаар гамшгийн эрсдэлт нөхцөлд боловсрол, соёл, шинжлэх ухаан, спортын салбарын бэлэн байдлыг хангах төлөвлөгөөтэй байх, гарч болох хохирлыг бууруулахад хүний нөөцийг чадавхжуулах чиглэлээр хамтран ажиллахаар санал солилцов. Юуны өмнө шинэ төрлийн коронавирусний халдвараас урьдчилан сэргийлэх хорио цээрийн хугацаа сунгах, эсвэл хичээл сургалтын үйл ажиллагаа эхлэх тохиолдолд боловсролын байгууллагын бэлэн байдлыг хангах төлөвлөгөө, бэлтгэл ажлын удирдамж боловсруулахад хамтарч ажиллахаар боллоо.
Мөн теле болон онлайн хичээлийн санг баяжуулах, эцэг эх, асран хамгаалагчдад зориулсан насан туршийн боловсролын агуулгыг нэмж хөгжүүлэхэд бусад орны туршлагыг нэвтрүүлэх боломжийг судалж, анхаарал хандуулахаар тохиролцов.
Засгийн газрын өнөөдрийн ээлжит бусаар хуралдаанаар 2020 оны хоёрдугаар сарын 14-ний өдрөөс эхлэн БНХАУ-тай хил залгаа боомтуудаар орох, гарах агаарын болон төмөр замын зорчих хөдөлгөөнийг зогсоохоор шийдвэрлэлээ.
Энэ нь БНХАУ-аас ирэх болон тус улсад зорчихыг бүрэн хориглож байна гэсэн үг юм. Гэхдээ бараа бүтээгдэхүүний экспорт, импорт хэвийн үргэлжилнэ.
БНХАУ-д зайлшгүй шаардлагаар зорчихоор галт тэрэг, онгоцны тасалбар захиалсан бол “МИАТ”, “Улаанбаатар төмөр зам” компани мөнгийг нь ямар нэгэн шимтгэлгүйгээр буцаан олгоно.
Засгийн газрын тогтоолын дагуу 2020 оны 02 дугаар сарын 01-нээс хойш БНХАУ-ын иргэд болон тус улсаар дамжин Монгол Улсад зорчих иргэдийг нэвтрүүлээгүй байна. Засгийн газар БНХАУ-д байгаа монгол иргэдээ 2020 оны 02 дугаар сарын 06-ны өдөр хүртэл бүх боомтоор, мөн өдрөөс хойш зөвхөн Замын-Үүд болон Буят-Ухаа боомтоор хүлээн авсан. Хилээр зорчих хөдөлгөөнийг бүрэн зогсоосноос хойш БНХАУ-д байгаа монгол иргэдийг тусгай нислэгээр авчрах шаардлага гарч болзошгүй. Энэ тохиолдолд шаардагдах зардлыг тухайн иргэн өөрөө хариуцах бөгөөд ирсэн тохиолдолд тусгаарлах юм.