Month: February 2020

“Уухай” хөдөлгөөний гишүүн, ХҮН намын Уирдах зөвлөлийн дарга Т.Доржхандтай ярилцлаа.

-Өмнөх сонгуулиудаас ялгаатай нь 2020 оны сонгуулийг угтаж нийгэмд томоохон хөдөлгөөнүүд гарч ирээд байна. “Электрот”, “Уухай” зэрэг. “Уухай” хөдөлгөөний хувьд энэ сонгуулийн өнгө төрхийг юу гэж харж байна вэ?

-2020 оны сонгууль ямар үр дүнтэй байх вэ гэдгийг ярихын тулд бид сонгуулийн ямар системийг сонгов гэдгээс эхлэх нь зүйтэй. Нэг талаас сонгогчид, нөгөө талаас сонгуульд оролцож байгаа нэр дэвшигчид ямар дүрмээр сонгуульд оролцох вэ гэдэг дүрмээ харахаар маш муу системийг манай эрх баригчид сонгочихлоо. Олон улсад block vote буюу манайхаар томсгосон мажоритар гээд байгаа тогтолцоогоор дэлхийн 7.0 тэрбум хүнээс 49.0 сая нь л сонгуулиа өгч байна. Өнөөдөр энэ системээр сонгуулиа өгдөг Сири, Сьерра-Леоне хоёр улс л байна. Өмнө нь Филлипин, Тайланд улс энэ симтемээр өгч байсан. Тэд бүгд татгалзсан, улс оронд маш хортой юм байна гэдгийг ойлгосон. Яагаад ийм муу системийг сонгочихов гэхээр манай эрх барьж байгаа намууд сонгууль бүрийн өмнө өөрсдөдөө зориулж дүрмээ зохиодог. Өөрсдөө гарч байвал энэ улс орон хамаагүй гэж Сонгуулийн хуулиар өөрсдийн дүрмээ баталгаажуулдаг. Үр дүнд нь сонгууль бүрийн өмнө хууль дүрэм өөрчлөгддөг. Иргэд яаж сонгуулиа өгөхөө ойлгохоо больж, тэр битгий хэл сонгуульд оролцож байгаа намууд хүртэл толгой нь эргэхэд хүрч байна шүү дээ.

Энэ системийн сул тал гэвэл сонгогчдын эрхийг ноцтой зөрчдөг. Тухайлбал, Мауришсын жишээ байна. 1980-аад онд тус системийг ашиглаж, нэг намаас 64 хувийн санал авсан. Гэтэл парламентаа 100 хувь бүрдүүлчихсэн, ямар ч сөрөг хүчин байхгүй. Сөрөг хүчин нь 36 хувийн санал авсан мөртлөө парламентдаа нэг ч суудалгүй. Өөрөөр хэлбэл, эрх барьж байгаа намд давуу байдал үүсдэг. Дараагийн сул тал нь маш их мөнгөний сонгууль болдог. Долоо, найман улс түүхэндээ энэ систмеийг ашиглаж байж. Асуудал нь сонгуулийг маш их зардалтай болгочихдог. Өөрөөр хэлбэл, санал худалдан авалтыг идэвхжүүлдэг. Гурав дахь нь, улс төрийн институцийг улам хооронд нь хагаралдуулж намуудыг төлөвшүүлдэггүй. Нэг намаас дэвшсэн хүмүүс хоорондоо өрсөлдөж, институцийн эсрэг үйл ажиллагаа явуулдаг. Энэ бол 2008 онд манайд нэлээд харагдсан шүү дээ. Ингээд ирэхээр нам нь өөрөө үзэл суртал, итгэл үнэмшил дээр нэгдсэн багийн тоглолт биш, нам нь төлөвшдөггүй, хувь хүн фракцийг илүү их дэмжсэн систем юм. Бид 30 жил бүлэглэл фракцийн хөлд үрэгдлээ. Гэтэл дахиад үүнийгээ дэмжсэн зохицуулалтыг оруулаад ирчихсэн байна. Тэгэхээр сонгуулийн үр дүн хуучнаа давтах магадлал өндөр байна. Улс төрийн гуравдагч хүчнүүд амбицаа дарж, алсын зорилго дээрээ нэгдэж чадвал өөр үр дүн гарна.

-Хөдөлгөөн, жижиг намуудын хувьд нэр дэвшиж, өрсөлдөхөд хүнд болчихлоо гэсэн үг үү?

-Энэ бол шинээр улс төрд орж байгаа улс төрийн нам, хувь хүнд маш их хортой. Тэд танигдаагүй байдаг. Бас мөнгөгүй. Эсрэгээрээ маш их мөнгөтэй, намын сүлжээтэй, эдийн засгийн боломжоосоо хэтэрсэн амлалтуудыг өгч чаддаг поп нөхдийг сонгох магадлал ихтэй. Ингэхээр 2020 оны сонгууль маш тодорхой болчихсон гэсэн үг. Хатуу бүтэцтэй олон гишүүнчлэлтэй, тэднийгээ төсвийн мөнгөөр хахуульдаж өөртөө ажиллуулдаг систем буюу МАН, түүнийг хуулбарласан АН-ын ужгирсан хөгшин улстөрчид дахиад гарах магадлал байна. Энэ хоёр намд байгаа залуу улстөрчид ч гарах нь юу л бол. Бусад нам, эвслийн эрүүл залуусын саналыг хуваалгахаар ах нар нь ашиглаад хаях биз дээ. Мэдээж бид зүгээр хараад суухгүй, эдний авлигын системийг эвдэхийг хичээх болно. Сонгуульдаа маш сайн бэлдэж оролцоно. Ер нь бидний байнга тавьж байгаа асуудал бол сонгуулиа пропорцианаль хэлбэрээр явуулаач, намууд бодлогоороо өрсөлддөг байя, парламент нь бодлого ярьдаг болъё, ядаж урт хугацааны биш юм гэхэд дөрвөн жилийн бодлого ярьдаг, нэг жилийнхээ төсөв, үндсэн чиглэлийнхээ асуудлыг засвар хийхгүйгээр ярьж чаддаг болъё гэж яриад байгаа. Үүний гол үндэс бол пропорцианаль буюу хувь тэнцүүлсэн тогтолцоо. Гэтэл эрх барьж байгаа нөхөд хөдөө орон нутагт амьдрал хэцүү байна. Хөдөөний сонгогчид тухайн улстөрчийг хэн бэ гэж таньж, биеийг нь тэмтэрч үзэж байж сонгох гээд байна. Та нар намын листний араас хэн ч танихгүй олигархи нөхрийг гаргаж ирж улсыг самрах нь гэж сонгогчид хэлж байна гээд аль болох өөрсдөө сонгогдохын тулд ард түмний нэр барьж хуулиа өөрчлөөд байгаа. Ийм байдлаар төрөө байгуулаад явбал цаашид улсын хөгжил ярих боломжгүй. Арай ч дээ, манай эдийн засаг гэхэд 10 тэрбум ам.доллар дээр 10 жил гацлаа. Монгол хүний бодит орлого ердөө 1500 ам.доллар. Гэтэл цаасан дээр 4000 ам.доллар гэдэг. Энэ зөрүү яав гэхээр нөгөө баян хоосны ялгаа. Саяхан хэсэг эдийн засагчид Монгол Улсын нийт хөрөнгө, баялгийн 90 хувь нь нийт хүн амын таван хувьд харьяалагдаж байна гэсэн судалгааг хийсэн байсан. Ийм их ялгаатай нийгмийг бид үүсгээд байна. Ийм ялгаа яаж үүсдгийг, ямар үр дүнд хүрдгийг би ОУВС-д Латин Америкийн 25 улс, Африкийн 40-өөд улсыг хариуцаж ажиллахдаа нэлээд мэдэрсэн. Тэнд ялгаатай нийгэм ямар хор уршигтайг нүдээр харсан болохоор улс төрд оролцох шийдвэрээ гаргаад ажиллаж байна даа.

-Ялгаатай нийгэмтэй улс орнуудаас жишээ татахгүй юу?

-Гана гэхэд Африкт эдийн засгаараа тавд ордог, ардчиллыг анх удаа бий болгосон улс. Гэтэл очоод ажиллаад үзэхэд өндөр уулын орой дээр нь баячууд нь 3-4 метр өндөр хашаа торлоод гадна буутай цэргүүдээр мануулж амьдардаг. Хашаан дотроо олон зарцтай. Халуун газар учраас уулын орой дээр нь агаар салхитай. Ядуус нь өмхий шавхайтай орчиндоо амьдардаг. Тэнд бол жирийн айлын хүүхэд хэзээ ч баян айлын хүүхэдтэй тоглох боломжгүй. Бие биенээ үзэн яддаг сэтгэхүйтэй болчихсон болохоор хүүхдээ сургуульд явуулахад хүртэл хамгаалагчтай явуулдаг. Колумб гэхэд хар тамхины дайн, хээл хахууль, ядуурал өндөр бол Аргентин хэт популист удирдагчдаас болоод дэлхийн хамгийн их өртэй орон болсон. Бид ийшээ яваад байна. Энэ бидний хүсч байгаа нийгэм мөн үү. Гэтэл нийгмийн ялгаа багатай Скандинавын орнууд, эсвэл дундаж давхарга өндөртэй Япон зэрэг оронд хотуудад нь хүүхэд хөгшид нь холилдож гаднаа нарлаж, тоглодог. Нийтийн тээврээр түгжрэлээ шийдчихсэн. Баян, эрх мэдэлтэй сайд байхаас үл хамаараад нийтийн тээврээрээ ажилдаа явдаг.

Тэгвэл Монгол Улсаа аваад үзье. Манайд баян хоосны ялгаа асар их болж байна. Ердөө хотын төвөөс тавхан км зайд байгаа Яармагийг аваад үзэхэд хуучин хөнгөн үйлдвэрт ажиллаж байсан хүмүүс ихэнх нь ажилгүй, архины хамааралтай, хүүхдүүдийн боловсролын орчин маш хүнд. Тэндээс монгол хүний үнэлэмж хэр унасныг шууд ойлгоно. Бид хөгжил гэдгийг цемент гэж ойлгоод, хөгжиж байгаа орнуудын алдааг давтаад байгаа. Өөрөөр хэлбэл, хүнд биш, цемент зуураад цементэд хөрөнгө оруулалт хийгээд байдаг. Хүнээ мартчихсан. Цемент зуурч байгаа процессийг харахад энэ жилийн төсөв дээр гэхэд л нийт хөрөнгө оруулалтын дийлэнх нь орон нутаг руу урсаж байна. Гэтэл орон нутагт төсвийн хөрөнгө оруулалт өгөөжтэй байна уу гээд харахаар 2000 хүнтэй суманд 360 хүүхдийн сургууль барьчихдаг, хүүхдийн тоо 100 гаруй. Ингээд цемент зуураад хаяхаас гадна дагаад асар их зардлын ачаалал төсөв дээр ирдэг. Халаалт, дулаан, хамгаалах, арчлах зардал гээд л. Ийм байдлаар явсаар улсын төсөв хөгжлийн төсөв биш халамж, татаасын төсөв байсаар олон жил явж ирлээ. Төсвийн хөрөнгө оруулалт үр өгөөжөөр манайх дэлхийд сүүлээсээ 12-т ороод байгаа шүү. Гэтэл төсвийн хуваарилалтаар дамжуулж орлогын ялгааг бууруулах ёстой шүү дээ. Өндөр орлоготойгоос нь өндөр татвар авч, бага орлоготой хэсэгт нь сургууль, цэцэрлэг, эмнэлгийн үйлчилгээгээр дамжуулж орлогын дахин хуваарилалт хийх учиртай.

-Сонгуулийн тухай хуульд тойрог, мандатын асуудал нэлээд маргаантай байсан. Хэр зөв тогтоол батлагдав?

-Хүний сонгох эрх, Үндсэн хуулиа зөрчсөн маш хортой тогтоол батлагдсан. Хотод байсан 28 квотоо 24 болгоод зөрүүг нь хөдөө рүү явуулчихлаа шүү дээ. Судалгаагаар бол Улаанбаатарт монголчуудын 50-иас дээш хувь, нийт нийгмийн асуудлуудын 80 хувиас дээш нь байна. Сургуулийн, эмнэлгийн хүрэлцээ гэх мэт. Улаанбаатар хотод хөрөнгө оруулалт байхгүй. Яагаад вэ гэвэл олон жил хөдөө, орон нутгаас сонгогдсон нөхдүүд төсвөөсөө олон жил хулгай хийж, ЖДҮХС, элдэв концесс, бондын мөнгөнөөс хулгай хийгээд сурсан болохоор тэд хөдөө рүү илүү квот шилжүүлж авч байгаа юм. УИХ-ын гишүүн болохгүй бол шоронд орчих гээд байгаа шүү дээ. Харин тэр ах нар маань залуус улс төрд оролцох гэхээр урдах ажлаа сайн хийхгүй улс төр рүү орлоо, улс төр муухай, залуу хүн хол бай. Ийм заваан зүйлтэй хөгшин ах нар нь ноцолдоод явж байя гэдэг. Гэхдээ бас хөгшин ах нар нь хажуудаа цүнх баригчидтай. Тэднийгээ дэмжиж өөрсдийнхөө ирээдүйн эрсдэлийг хааж байдаг системд орчихсон. Энэ систем бол хөгжөөгүй улсуудын түүх. Өнөөдөр бид давтаад явж байна. Үүнийг өөрчлөх шаардлагатай, өөрчлөхийн тулд залуус улс төрд орохоос өөр аргагүй.

-Ийм олон завхралын тухай олон хүн ярьдаг. Шударга ёс нийгэмд тогтоох гол хүч нь хууль хэрэгжүүлэх биш үү?

-Монголд маш олон хуулийг үйлдвэрлэсэн. Өөрсдөө ч мөрддөггүй, лоббидож хийгээд байдаг. Уг нь 1990-ээд онд хууль боловсруулж байсан хүмүүс технократ, хуульчид, эдийн засагчид, салбарын төлөөллүүд байсан. Өнөөдрийн парламентыг харахаар 95 хувь нь бизнесүүд. Судалгаа хийдэггүй, аж ахуйн ажил хийдэг, мөнгөтэй, мэдлэггүй, татвар бууруулах ерөнхий ойлголттой хүмүүс орж ирээд хууль хийхээр юу болох вэ. Дээр нь зарим нэг попууд, дуучид, бөхчүүд байна. Ерөнхий боловсролын сургуулиа төгсөөгүй хүмүүс орж ирээд хууль боловсруулж, батлуулна аа л гээд байгаа. Аливаа хууль тооцоо, судалгаанд үндэслэгдсэн өөрийн үзэл баримтлалтай боловсруулагддаг. Гэтэл зарим попууд маань судалгаагаа уншиж ойлгох уу. Хуучин бол төрийн хар хүмүүс, судлаачид мэргэжилтнүүд хууль боловсруулж тэр нь бодит амьдрал дээр буугаад нийгмийн асуудлыг шийдэж явдаг бол одоо манай УИХ нэг талаас аж ахуйн бизнес эрхэлдэг хүмүүс их мөнгө хийчихье гэж орж ирдэг. Нөгөө талаас улс төрдөө удсан, баахан мөнгө хулгайлж хуулийн хамгаалалтад оръё гэсэн хүмүүсийн цуглуулга болчихоод байна. Цаашдаа энэ байдлыг засах зорилгоор бид “Уухай” хөдөлгөөнд нам үл харгалзан нэгдээд ажиллаж байна. Мэдлэг, боловсролтой, судалгаа хийдэг залуус улс төрд орж ирэх шаардлагатай. Ганцхан жишээ хэлэхэд, Сангийн яаманд таван жил ажилласан, Англид “LSE” төгсөөд, Японд Хитоцубашид Төрийн бодлогоор магистраа хийсэн, тэндээ маш сайн ажил хийх боломжтой байсан залуу өнөөдөр Улаанбаатарт эхнэрийнхээ цэцэрлэгийн ажилд туслаад явж байх жишээтэй. Гэтэл УИХ, Засгийн газарт нь хуурамч дипломтой, сургуулиа төгсөөгүй хүмүүс толгой дээр гарч ирээд чиглэл өгөөд явахаар хэн тэнд ямар урмаар ажиллах вэ дээ. Үүнийг өөрчилж чадвал Монголд өөрчлөлт орно. Салж чадахгүй бол Африк, Латин Америкийн орнуудын араас орно.

-Зөвхөн парламентын гишүүд гэхээс гадна үе, үеийн Ерөнхийлөгчдийн үйл ажиллагаа ч манай улс төрийн доройтлын шалтгаан гэж судлаачид онцолдог. Харин Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтөөр Ерөнхийлөгчийг зургаан жилд нэг удаа сонгоно гэж заасан нь өмнөх алдаа завхарлаа засах боломжийн хувилбар болчихов уу даа?

-Үндсэн хуулийн энэ өөрчлөлтийг зөв гэж харж байгаа. Монгол Улс хатуу гарт орох нь зүйтэй гэдэг асуудал сүүлийн жилүүдэд нэлээд яригдлаа. Манай хоёр хөрш хоёул Ерөнхийлөгчийн засаглалтай. Үүний хор уршгаар тэнд ардчилал байхгүй. Түүнтэй адил Монгол Улс ийм заяанд орчихвол жинхэнэ үндэсний аюулгүй байдал, урт хугацааны тогтвортой байдалд сөрөг нөлөөтэй. Хамгийн том зүйл энэ. Тийм болохоор Үндсэн хуулиараа дарангуйлал руу орох нөхцөлөөс урьдчилан сэргийлж Ерөнхийлөгчийг зургаан жилд нэг удаа сонгоно гэдэг зөв. Солонгост бас ийм үйл явц өрнөсөн байдаг. 2000 оноос өмнө Ерөнхийлөгчөө хоёр удаа дөрвөн жилээр сонгодог байхад Ерөнхийлөгч нь дарангуйлагч болж, хээл хахууль нэмэгдэж, ядуурал өссөн. Үндсэн хуульдаа өөрчлөлт хийгээд таван жилд нэг удаа сонгодог болсноос хойш өнөөдрийн эмх цэгцтэй байдал бий болсон.

Гэхдээ манай улсын хувьд Үндсэн хуулиар хийх ёстой сайн заалтууд хийгдсэнгүй. Ерөнхийлөгчийн засаглалтай орон уу, парламентын засаглалтай орон уу гэдгээ нэг талд шийдэх ёстой байсан. Сая бол шийдэж чадсангүй. Ерөнхийлөгчийн эрх мэдэл хэвээрээ үлдлээ. Зүй нь бол Ерөнхийлөгчөө парламентаас сонгодог, парламент нь шийдвэр гаргах эрх мэдэлтэй. Гүйцэтгэх эрх мэдэл нь 100 хувь парламентаас томилогдсон Засгийн газар байх нь зүйтэй. Парламентын ардчилал нь бидний зөв зам гэдэгт би хувьдаа итгэлтэй байдаг.

-“Уухай” хөдөлгөөний залуус чухам юунд зорьж байгаа вэ?

-“Уухай” хөдөлгөөн бол өөрийн гэсэн онцлогтой. Анх удаа нийгэмд идэвхтэй байдаг хэсэг нь ялангуяа залуучууд нь нам үл харгалзан нэгдэж байгаа. Дэвшилтэт үзэлтэй залуус нэг талдаа гарч байгаа нь сайн. Өнгөрсөн 30 жилийн нөхцөл байдлыг дүгнэхэд эрх барьж байгаа хоёр нам сайн үр дүнд хүрсэнгүй. Бидний хүсч байсан ардчилал биеллээ олсонгүй. Хувь хүний эрх чөлөө, бизнесийн эрх чөлөө, эдийн засгийн эрх чөлөө, нэг хүнд оногдох бодит орлого гээд бүх үзүүлэлт муу байна. Одоо бүр дарангуйлал руу явах гээд байна. Иймд ардчиллаа хамгаалах зорилгоор нам үл харгалзан залуус үнэт зүйлс дээрээ нэгдэж байгаа нь сайн хэрэг шүү.

-Эдийн засагч хүнтэй ярилцсаных олон улсад коронавирусийн аюул дэгдэж, улс орнууд хилээ хаасан. Энэ үед өмнөд хөршөөс хараат манай улсын хувьд эдийн засаг хүндрэх нь гэдгийг мэргэжлийн хүмүүс сануулж эхлээд байна. Таны хувьд юу хэлэх вэ?

-Энэ удаагийн шинэ коронавирус бол САРС-тай харьцуулахгүйгээр тархац маш хурдтай явж байна. Ямартаа ч энэ байдлаар Хятадад тавдугаар сар хүртэл үргэлжлэх нь. Манайд эффект нь дөрөв, тав, зургадугаар сар хүртэл гарах нь. Хятадын зах зээлээс хамгийн их хамааралтай орон нь Монгол. Ийм их хамааралтай улсын хувьд эрсдэлтэй нөхцөл байдал үүсчихээд байна. Цаг хугацаа өнгөрөх тусам гадаад экспорт буурах нь. Өнөөдөр зэс, нүүрсний экспорт хумигдсан. Хятад энэ асуудлаа дотооддоо цэгцэлж чадахгүй тохиолдолд өөрт нь болоод бүс нутагтаа маш том дарамт үүсгэнэ. Хятадын гадагшаа хийх экспорт хумигдана. Гаднаас авах импорт ч хумигдана. Үр дүнд нь манай улсын экспорт буурна. Ийм тохиолдолд төсвийн орлогын дийлэнх хувь нь экспортоос хамааралтай манай улсын хувьд төсөв хүндрэх нь. Сангийн яаманд олон жил ажилласны хувьд төсөвт яаралтай тодотгол хийх нь зүйтэй гэдгийг Засгийн газарт зөвлөж байна. 2020 оны төсөв маш үр ашиггүй сонгуулийн төсөв болсон. Хөдөө орон нутагт үр ашиггүй асар их цемент зуурах төсвийг хуваарилаад байгаа. Одоо үнийгээ танахгүй бол энэ он маш хүнд он болно. Сонгуулийн дараа биш өмнө нь энэ асуудлыг яаралтай шийдэж, төсвийн тодотголоо хийгээд үр ашиггүй зардлуудаа хасч орлоготойгоо уялдуулах шаардлагатай байна.

Б.ЭНХЗАЯА

Монгол Улсын Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд, Соёлын гавьяат зүтгэлтэн, түүхийн ухааны доктор, олон улс судлалын профессор Д.Цахилгаантай ярилцлаа.

-Таныг зарим нь Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд асан гээд байдаг юм?

-Тэгдэг юм. Зарим нэг учир мэдэхгүй хүмүүс асан энэ тэр гэж бичээд байдаг. Би бол асан биш, насан туршийн Элчин сайд, зарлигаар томилогдсон хүн.

-Одоо та ямар ажил эрхэлж байна вэ?

-Дэлхийн монголчуудын чуулган гэдэг олон улсын үйл ажиллагаатай, төрийн бус байгууллагын Ерөнхий нарийн бичгийн даргаар ажиллаж байна.

-Коронавирус БНХАУ-аас дэгдэж, НҮБ-аас ч сэрэмжлүүж, олон улсад нөхцөл байдал түгшүүртэй байна. Яг энэ үед бид урд хөрштэйгөө ямар харилцаатай байвал зүйтэй вэ. Элдвээр зүхэх нь буруу болов уу. Ер нь ийм тохиолдолд хөрштэйгөө хэрхэн харилцах ёстой юм бэ, дипломат ёсоор?

-Энэ асуултад хариулахын өмнө жаахан удиртгал хэлэх үү. Би энэ насаараа л дэлхийн энх тайвны төлөөх Дэлхийн энх тайвны зөвлөл гэж олон улсын байгууллагад Тэргүүлэгч гишүүнээс нь эхлүүлээд Монголын талаас дэд ерөнхийлөгч нь байлаа. Маш товчдоо, энх амгалангийн төлөө л явсан хүн. Энэ үйлсийнхээ төлөө одоо ч гэсэн энх тайвны төлөөх Монголын байгууллагуудтайгаа хамтран зүтгэсээр л байна. Энэ үед дэлхий дахинаа дайн байлдаантай газар ч байгаа, өвчин зовлонтой газар ч байж л байгаа. Даяарчлалын энэ ертөнцөд харилцаа холбооноос эхлүүлээд сайн юм нь ч даяаршдаг юм байна, өвчин тахлаас эхлүүлээд муу юм ч даяаршдаг юм байна. Үүний нэг том жишээ нь коронавирус болоод байна. Манай өвөрлөгчид болохоор “Титэмлэг вирус” гэсэн байна билээ, орчуулсхийгээд. Ийм өвчин тахал гэдэг нийгмийн энх амгаланд аюултай, саадтай, хортой, нөлөөтэй зүйл шүү дээ. Өмнө нь манайд САРС, шувууны ханиад гээд хэцүү юм дэлхий даяаршиж байгаагийн нөлөөгөөр ирэхэд зохих хэмжээгээр арга хэмжээ аваад өөрсдийгөө хамгаалаад аваад үлдсэн. Коронавирусийн эсрэг төр засаг, эрүүл мэндийн байгууллагаас эхлүүлээд олон нийт цөмөөрөө зүтгэж байна.

Энэ халдвартай холбоотойгоор улс төрийн буюу гадаад харилцааны асуудал цаагуураа бол байхгүй. Өнөөдөртөө бид гаднаас орох хилээ хааж байгаа. Хаах нь зөв. Хилийн боомтуудаа хаасан. Агаарын боомт, мөн тодорхой хяналтын дор Замын-Үүд, Эрээний боомт хамгаалалтын дор тусгай журмаар ажиллаж байгаа. Энэ чигтээ байж байгаад энэ өвчин дарагдах ёстой. Аливаа өвчин тахал бол өрнөөд оргил үедээ очоод эргээд буурдаг. Олон улсын мэдээгээр оргил үедээ хүрч байна гэж байна. Тэрнийг юугаар баримжаалдаг юм бол оо гэхээр, хар ухаанаар бодоход энэ өвчнөөр үхэж үрэгдсэн хүний тооноос эдгэрсэн хүний тоо нь хамаагүй даваад явчихлаа. Гэвч халдвар авсан хүмүүсийн тоо нэмэгдсээр байгаа. Гэхдээ тэр эдгэсэн хүмүүсийн тоо, нас барсан хүмүүсийнхээ тооноос давчихлаа гэдэг бол Хятадын эмнэлгийн байгууллагууд, ДЭМБ аргаа олчихлоо гэсэн үг. Өөрөөр хэлбэл, эдгээж чадаж байна гэсэн үг шүү. Үүнд л би гол найдвараа тавьж байна. Тэгэхээр нэгэнт арга нь олдоод төр засаг нь улс нийгмээ хамгаалах арга хэмжээнүүдээ авч байгаа болохоор манай монголчууд нэг их хохирохгүй өнгөрнө гэдэгт итгэлтэй байгаа. Итгэлтэй байгаагийн цаана, тэндээс ирсэн хүмүүсээс вирусийн халдвар илрээгүй байгаа. Сэжигтэй тохиолдлуудыг тусгаарлаад шалгаж байгаа. Ийм үед бид Хятадтай яаж харилцах вэ гэхээр, бидний найрсаг сайхан харилцаа энэ муу нэг өвчнөөс болж хөдлөх ёсгүй. Манай Засгийн газар чадах, ядах хэмжээгээрээ мөнгөн тусламж, хандив үзүүлж л байгаа. Хятадтай харилцаатай бизнесийн байгууллагууд, сургууль, соёлын байгууллага, нийгэмлэг, холбоод бас сайн дураараа хандив өргөж байгаа. Энэ бүгд нийлээд ард түмэн минь өөрсдийгөө хамгаалж чадах дархлаатай болсон юм болов уу гэсэн итгэл төрүүлж байгаа. Энийг даван туулна аа. Монголчууд үндэсний хувьд нэлээд эрүүл улсууд. Иддэг уудгаасаа эхлүүлээд өвлийн энэ цагт ёстой жинхэнэ оригналь, амин дэмтэй, уураглаг хоол ундаа иддэг учраас тэр дайны юманд өртөхгүй дархлаатай гэж бодож байгаа.

-Монголчууд өмнө нь ийм урт хугацаагаар хөл хорионд орж үзээгүй биз дээ?

-Огт үзээгүй гэж хэлж бас болохгүй шүү дээ. Хөл хорио гэдэг юмны талаар монголчууд уламжлалтай. Тухайлбал, нэг айлд эхнэр нь нярайллаа гэхэд, баруун хаяанаасаа дээс зүүгээд татчихдаг байсан. Энд гаднаас хүн орж болохгүй ээ гэсэн хөл хорио шүү дээ. За, дараа нь манайд дэлгэрдэг өвчин тахал бол тарваган тахал байсан. Тарваган тахлын үед нутаг орондоо хатуу хорио цээр тавьдаг байсан. Сүүлд нь Ардын засгийн үед бүр ч хатуугаар тавьдаг байсан. Тэгэхээр манайд өөрийгөө хамгаалах хорио цээрийн дэглэмийн уламжлал байжээ гэж хэлэх ёстой. Тэрнийгээ сайжруулах хэрэгтэй юм л даа. Амны хаалтаа хий гэж байна. Би ч хийж л байна. Хамартаа гавар түрхэж байна. Хүн болгон өөрийнхөө мэддэг, чаддагийн хэрээр хамгаалах хэрэгтэй шүү дээ. Гар хөлөө угааж, хувийн ариун цэврээ сахиж, гэр орондоо ариун байж, арц хүжээ уугиулахаас эхлүүлээд хичээх ёстой. Энд ардын юм ярихад, хөх аргал, хомоол, шар хомоол хүртэл унгатгахад сайн байна гэдгийг хөдөөний сайхан юм мэддэг ардууд хэлж л байна шүү дээ.

-Хөл хорио эхэллээ гэнгүүт монголчууд яав аа?

-Дайн болох гэж байгаа шиг тийм ээ.

-Тэр үйл явдлаас монголчууд өөрсдийгөө таниулчихлаа л даа. Ямархуу хүн чанартай вэ гэдгээ харуулав?

-Дайны хажуугаар дажин гэгчээр дэлгүүр хоршооныхоо хамаг юмыг хоосолчихлоо тийм ээ. Энэ цагийн мэдээлэл гэгч хуучин бидний мэддэг байсан мэдээллийн орон зайнаас илүү орон зайтай. Би бол мэдээллийн цунами болж байна гэж хэлнэ. Цунами бол болоод өнгөрдөг л зүйл. Гэвч энэ нэг талдаа маш дэвшилтэт үзэгдэл. Гэтэл мэдээллийн цунами дотор орчихсон манай Монголын иргэд, дэлхийн хаана ч ялгаагүй дээ, энэ олон мэдээлэл дундаас шүүж, шүүлтүүр хийж, өөртөө дүгнэлт хийж авч чадахгүй байна. Заавал өөрийн дүгнэлт хийх ёстой. Нэг мэдээлэл авангуутаа тэрнийгээ дагаад үсэрвэл аюултай нөхцөл бий болчихсон. Үүнийг хэн ч хааж чадахгүй. Тэгэхээр бид энэ тархи толгой, ухамсарынхаа шүүлтүүрийг улам нарийсгах хэрэгтэй. Давхар давхар шүүлтүүр тавих хэрэгтэй болоод байна. Хоёрдугаарт, мэдээллийг хүн өөр өөрийнхөөрөө боловсруулж авах хэрэгтэй. Маш олон мэдээлэл дотроос өөртөө дүгнэлт хийгээд тэр дүгнэсэн зүйл тань мэдлэг болох ёстой. Бусдаар мэдээлэл бол мэдлэг биш. Мэдлэг болгохгүйгээр тархиараа дамжуулж, тархиа боловсруулаагүй тэр мэдээлэлд сонсоод л хуйларч хөдлөх юм бол сая манайд болж байгаа юм шиг юм болно шүү дээ. Уг нь эрүүл мэнд, төрийн байгууллагууд, хэвлэл мэдээллийнхэн учрыг нь хэлээд л байна шүү дээ. Учрыг нь хэлээд байхад дуулгаваргүй юм шиг хуйлрах нь буруу. Би бол яагаад ч тэгж хоол хүнс олдохоо байгаад дэлгүүр хоршоогоо хаагдана гэж бодохгүй. Сургууль соёлоо завсарлуулаад телевизээр хичээл зааж байгаа нь нийгмийнхээ амар мэндийн төлөө авч хэрэгжүүлж байгаа сайхан арга хэмжээ. Энэ бол энхийн арга хэмжээ, энх тайвны арга хэмжээ. Ингэж л давна даа гэж бодож байгаа шүү.

-Монголын төр болохоо байлаа, УИХ, Засгийн газар гэж олигтой юм алга. Ер нь Монгол сүйрлээ гэж халаглаж, хоорондоо хэрэлдэж уралдаж, шүүх цагдаа болж нэгнээ хулгайч, луйварчингаар нь дуудаж байсан чинь яг цагаа тулахаар монголчууд нэгдэж, нэгнийхээ үгийг авч чаддаг юм байна, энэ улсад чинь төр засаг гэж байдаг юм байна, хилээ хааж чадаж байна, вирусийн голомтоос 31 иргэнээ авчирчихлаа, тусгаар тогтносон улс гэж ийм байдаг юм гэдгийг харуулж байна гэх юм?

-Манай монгол түмэнд нэг тийм хачин юм байгаа юм. Эндээс нэг салхи гарлаа гэхэд салхилсаар яваад нөгөө талд заавал очно. Дунд нь зогсоно гэж байхгүй, заавал тулж зогсоно. Төр засгийг сайн ажиллаж байна гэж хэн ч хэлэхгүй байна л даа. Тэр чинь ойлгомжтой. Гэхдээ төр засаг гэж байгаа. Төр засаг гэдэг ойлголтыг одоо УИХ-д байгаа 76 хүн, Засгийн газарт байгаа хэдэн хүнээр, өнөөгийн байдлаар ерөөсөө ойлгож болохгүй. Төрт ёс гэдэг нь маш гэгээлэг бөгөөд бүр жинхэнэ нийгэм гээч юм оршин тогтнохын үндэс. Төрт ёсыг Азид хамгийн түрүүнд хэн байгуулсан юм бэ. Манай монголчууд бий болгосон шүү дээ. Хүннү гүрэн оршин тогтноод хэлбэржээд төлөвшөөд байж байх үед буюу МЭӨ 209 онд Модун Шаньюй гэдэг хүн гарч ирээд төрт ёсыг бичиглэн тогтоож, хил хязгаартай болгосон гэж ярьдаг шүү дээ. Гэхдээ гэнэт л Модун Шаньюй гэж хүн гарч ирээгүй. Аав нь Түмэн Шаньюй гэж байсан. Түүнээс өмнө олон Шаньюй байсан. Ингэж нийгэм хөгжиж байж манайх төрт ёсыг Азидаа түрүүлж бий болгосон. Ийм сайхан уламжлалтай улс чинь төрт ёсоо өнөөдрийн байгаа хэдэн хүнээр төсөөлж ямар ч байсан болохгүй. Тиймээс монголчуудын төрөлх сэтгэлгээнд ч байдаг. Төрийн минь сүлд өршөө гэдэг ерөөл бараг оршин тогтнохын тухай чухал ойлголт. Төргүй нийгэм, засаггүй нийгэм гэж байж болохгүй. Бас нэг үг байдаг. Манай ч үг биш байх. Барууныдуу үг. Хуулийн дор төрөөд, татварын дор үхдэг. Төрт ёс байгаа цагт татвартай байж, төрөө дээдэлж явах ёстой. Төр гэдэг чинь ганцхан энэ УИХ-д суугаа хэдэн хүн юм уу. Армитайгаа, цэрэгтэйгээ, цагдаатайгаа, хуультайгаа, шүүхтэйгээ, прокурортойгоо, нийгмийн амгаланг сахидаг эрүүл мэндийн байгууллагатайгаа, боловсрол хүмүүжил олгодог боловсролын байгууллагатайгаа нийлж байж энэ бүгд төр шүү дээ. Тийм учраас өнөө цагт ард түмний сэтгэлд хүрэхгүй байгаа тэр хэдэн амьтдаар төлөөлүүлэн төрөө харааж болохгүй ээ. Энэ жил сонгууль болно. Сонгуулийг нэг их сайхан хиймээр санагдаад байдаг.

-Яаж тэр вэ?

-Сайхан хиймээр санагдаад байгаа байхгүй юу. Яагаад вэ гэвэл үүнээс өмнөх сонгуулиуд мөнгөний сонгууль болж байсан. Мөнгөний сонгууль. Өөрийнхөө, иргэн хүнийхээ саналаа, төрд оролцох ганц бололцоогоо тав, арван төгрөгөөр худалдаж болохгүй шүү дээ. Санал өгөх хүмүүс тэгж л өмнөх алдаагаа битгий давтаасай. Тэгэхээр л цэвэрхэн сайхан сонгууль болно. Мэдлэгтэй, туршлагатай байхаас гадна хамгийн гол нь нэгдүгээрт, энэ Монгол орноо гэж боддог. Хоёрдугаарт, энэ ард түмнээ гэж боддог хүмүүс л гарч ирээсэй гэдгийн төлөө юм шүү дээ.

Би хөдөөний хүний сэтгэлгээгээр ярья л даа, тэнд нэг сайхан хүн гарч ирээд сургууль байгуулаад өгөх болов уу, ясли, цэцэрлэг байгуулаад өгөх болов уу, худаг ус гаргаад өгөх болов уу гэсэн ийм бодолд хөтлөгдөж сонгууль өгч болохгүй. Төрөө түших хүмүүсийг гаргаж ирэх ёстой. Харин тэр ажлуудыг хэн хийх ёстой юм гэхээр, засаг нь хийх ёстой байхгүй юу.

-Та сая төрөө түших тухай ярилаа. Өөрсдийгөө төрийн түшээ гэх хүмүүс олон байна. Гэтэл цаад утгаараа энэ бол асар том ойлголт байх аа?

-Сонгуулиар зөв хүн гаргаж ирэхийг төр түшнэ гэж хэлнэ. Дараа нь, төрөөс гарсан хуулиа даган биелүүлэхийг төр түших гэнэ. Тэгээд төрөө хүрээлэх ёстой. Зөв сайхан төр гаргаж ирээд сайн засаглал бий болгоод тэрийгээ түших ёстой. Түшнэ гэдэг чинь дэмжих хэрэгтэй. Тэндээс гарсан шийдвэрүүдийг нь биелүүлэх хэрэгтэй. Энэ бүгд чинь төрөө түшиж байгаа хэлбэр. Тэнд түмэн сайхан шийдвэр гаргаад нөгөө ард түмэн нь тэрийг хүлээж авахгүй, өөрөөр хэлбэл төрөө түшихгүй, засгаа түшихгүй, төрөө хүрээлэхгүй байвал ямар хэрэг байх юм.

-Улс төр, уул уурхай, урлаг, спорт, хууль цагдаа гээд хямралдаангүй салбар гэж алга. Гэхдээ энэ бүхэн бол гучин жил явж ирэхдээ тээж ирсэн болох, болохгүй үйл явдал эцэстээ хүрч зөв зам руугаа орохын өмнөх үе буюу өвчнөөр бол эдгэхийн өмнөх хүчтэй халуурлын үедээ байна гэж харьцуулж болох болов уу?

-Ярилцлагын эхэнд би коронавирусийн тухай ярихдаа оргилдоо хүрнэ гэж ярьсан. Уулын оргилд хүрчихвэл давна биз дээ. Яг тийм үедээ очиж байна гэдэг шиг нийгмийн утгаараа бид 1990 оноос эхэлсэн тэр үйл явц энэ 30 жилд ихээхэн донсолгоотой явсан. Би болвоос тэр үед Намын төв хорооны Үзэл суртлын хэлтсийн эрхлэгч байхдаа шинэ ирж байгаа энэ нийгмийг туйлын халуун сэтгэлээр дэмжиж, радио, телевизээр үг хэлж Ардчиллын гарч ирсэн энэ залуучуудтай удаа дараа хэлэлцээр хийж, өлсгөлөнг зогсоох гэх мэтээр оролцож явсан хүн. Жинхэнэ халуун сэтгэлээрээ хүлээж авч байсан хүн мөн үү гэвэл би мөн. Тэрнээсээ болоод тухайн цагтаа сайн, муу хэлэгдэж л явсан. Ер нь сайн, муу хэлэгдэх гэдэг бол нийгмийн доторх санаа сэтгэл ямар байгаа, яаж долгилж байгаагийн нэг илрэл шүү дээ. Бусдаар бол нэг хүний асуудал биш.

Тийм болохоор бараг ерөөл болгон хэлэхэд, бидний энэ будилсан, буруу зөв явсан энэ үе оргилдоо хүрч байна. Оргилдоо хүрнэ гэдэг чинь юу гэж байгаа юм гэхээр, чи онож л хэлээд байна л даа. Одоо бид энэ оргил дээрээсээ зөв л явахгүй бол ёстой замарсан юм болно. Үүнийг үргэлжлүүлж болохгүй. Одоо бүх салбарт хямралдаантай байдал бий болчихлоо шүү дээ. Засаад явахын чинь толгой дээр сонгууль гэж дурдаад байгаа чинь тэр шүү дээ. Эрх барьдаг, төрийнхөө өмнөөс шийдвэр гаргадаг ард түмэн нь зөв хүмүүс гаргаад тэд нь зөв жолоодоосой гэж бодож байна. Түүнээс биш, бид энэ ардчилал гээч юмнаас болоод замарчихлаа гэж яагаад ч хэлж болохгүй шүү дээ. Дэлхий дахин чинь тэр замаар яваад болоод бүтээд хөгжөөд байгаа биз дээ. Гэтэл бид зарчмыг нь гажуудуулсан л байхгүй юу. Энэ гажуудлаас гаргах ёстой асуудал болохоос зорьсон замаасаа буцах тухай асуудал угаасаа биш. Гэхдээ ард түмэн, хүн болгон нэг л зүйлийг сайн мэдэх хэрэгтэй. Ардчилал бол засаглал шүү дээ. Засаглал. Дураараа бай гэсэн үг биш шүү. Сайхан зөв хууль гаргадаг УИХ байна, тэрийг нь биелүүлдэг гүйцэтгэх засаглал байна, засаг төр байна. Тэгэхээр УИХ-ын сонгууль, дараа нь орон нутгийн сонгуулиараа шийдвэр гаргадаг бас засагладаг бүтцээ нэг шинэчлэх гээд байна аа даа. Үүн дээрээс л нэг сайхан яваасай. Оргил дээрээ ирдгээрээ ирсэн. Үүнээс цааш гэж байж болохгүй.

-Дээрээ суудлаа олохгүй бол, доороо гүйдлээ олохгүй гэж үгийг л их жишээ татах юм. Энэ ер нь ямар үгнээс гаралтай юм?

-Жороо морийг сайхан жороолуулж чаддаг хүн гэдэг чинь өөрөө зөв унадаг хүн байх ёстой байхгүй юу. Зөв унаж чаддаг хүн мордохгүй бол өнөө жороо чинь гүйдлээ олж чаддаггүй байхгүй юу. Тэрнээс үүсээд үүнийгээ төрт ёсонд авааччихсан. Гэрээ засаж чадахгүй бол төрөө засаж чадахгүй гэсэн. Өөрийгөө засаж чадахгүй бол гэрээ засаж чадахгүй гэсэн шүү дээ. Одоо ч нээрээ бид даваан дээрээ гарчихлаа даа, тийм ээ. Тэр даваан дээр өгсөхдөө их л алдаа хийлээ, бид. Асар их алдаа хийлээ.

Ганц Монгол ч биш ертөнц дахин сүүлийн жилүүдэд муухай хямарч байна. Бод доо. Ямар их сонгодог ардчилалтай, нөгөө их магтдаг Америк, хамгийн өндөр соёлтой, төрт ёстой Англид яаж байна. Европын холбооноос гарч байна. За, тэр Ойрхи Дорнодын байдлыг хар. Араб дахиныг хар. Нэг л их өрсөлдөөн. Нийтдээ бол цөвүүн цаг гэдгийг Монголд зөвхөн хэлээгүй байх. Өргөн утгаар нь ярьсан байна.

-Та төрд хэд дэх жилдээ ажиллаж байна вэ?

-Би тэтгэвэртээ 2004 онд гарчихсан шүү дээ, албан ёсоор. Манай гэргий нэг ном бичсэн юм. Манай хүн надаас илүү ухаантай, тэр номондоо “Тэтгэвэрт гарна гэдэг нь өөртөө байгаа нөөц бололцоог илрүүлэн ашиглахыг хэлнэ” гэж бичсэн. Үүний цаана зүгээр сууж болохгүй гэсэн санаа байна шүү дээ. Тиймээс би тэтгэвэртээ гарангуутаа Хүмүүнлэгийн ухааны их сургуулийн Олон улсын харилцааны тэнхимийг үүсгэн байгуулж, эрхэлж таван жил багшиллаа. Уг нь бол би багш мэргэжилтэй. Би чинь ажлын гараагаа арван жилийн багшийн ажлаас эхлүүлсэн хүн.

Энхтайван, найрамдлын байгууллагадаа би чинь социализмын үед цэрэг нь байлаа, орлогч дарга нь байлаа, дарга нь байлаа. Тэгээд дараа нь тэр байгууллагадаа очсон. 2013 он хүртэл тэнд Ерөнхийлөгч гэсэн сонгуульт ажилтай байлаа. 2016 оныг дуустал Дэлхийн энхтайвны зөвлөлийн дэд Ерөнхийлөгч гэсэн сонгуультай найман жил явлаа. 2006 онд Дэлхийн монголчуудын чуулган гэдэг төрийн бус байгууллага байгуулсан. Тэгэхэд юу бодсон бэ гэхээр, хоёр гурван юм бодсон. Манай шилдэг тэргүүний залуучууд маань гадагшлаад дууссан. Одоо 200 гаруй мянган залуучууд гадаадад амьдарч байна. Тэднийгээ эх оронтой нь холбоотой байлгах, эргүүлж авчрах ийм нэг утга. Хоёрдугаарт, энэ Монгол гээч орон чинь аугаа их гүрэн байжээ. Дэлхийн талыг эзэлж байжээ. Тэрнээсээ болоод тарж бутарчихсан байна. Зөндөө олон монгол угсаатан гадаадад байна. Тэр монгол угсаатан байгаа орнуудтай бид найрсаг харилцаагаа хөгжүүлэх шаардлага байгаа юу. Байгаа.

Үргэлжлэл бий

О.Чинбаяр нь 1994 онд ОХУ-ын М.Горькийн нэрэмжит Утга зохиолын дээд сургуулийг уран зохиолын орчуулагч мэргэжлээр төгсөж, улмаар 2019 онд Москва хотын Хэвлэлийн их сургуульд Хэл бичгийн ухааны докторын зэрэг хамгаалаад буй юм. Тэрбээр Ж.Жойсын “Үлисс”, А.Платоновын “Чевенгүр”, Ф.Кафкагийн “Шүүх ажиллагаа”, О.Уайлдын “Дориан Грэйн хөрөг”, С.Соколовын “Тэнэгүүдийн сургууль” зэрэг дэлхийн сонгодог зохиол бүтээлүүдийг эх хэлнээ орчуулсан нэгэн билээ. Монголын Орчуулагчдын эвлэлийн ерөнхийлөгч, орчуулагч, Хэл бичгийн ухааны доктор О.Чинбаяртай ярилцлаа.

-Та өөрийн орчуулсан дэлхийн сонгодог зохиолуудаа шинэчлэн хянаж арван ботиор хэвлүүлжээ. Өөрийн орчуулгаа дахин хянахад анхны хэвлэлтүүдэд нь алдаа их байв уу?

-Уран зохиолын хүнд хэлбэрийн модернист зохиолууд орчуулсан хүний хувьд бага сага алдаа мадаг байлгүй яахав. Эдгээр зохиолын ихэнхийг залуудаа орчуулсан учраас тухайн үедээ зарим нэг үгийн сонголт, найруулга зүйн хувьд мэр сэр гаргасан алдаа мэдээж бий. Ном зохиол эрхлэн гаргахад редактор чухал үүрэгтэй. Орчуулагч ганцаараа алив номыг төгс орчуулах тохиолдол ховор шүү дээ. Харин орчуулагчийн хийсэн ажлыг хянан шүүгээд эцсийн бүтээгдэхүүнийг бий болгох хариуцлагыг редактор хүлээдэг. Мөн техник редактор ч ихээхэн үүрэгтэй. Ингээд хоёроос доошгүй редакторын гар дамжсаны дараа тухайн ном хэвлэлд шилжвэл сайн. Аливаа номыг дахин хэвлэхдээ уншигчдын шүүмжийг тусгаж, өмнөх хэвлэлтийн алдаа мадгаа засаж залруулан улам сайжруулах шаардлагатай. Монголд хэвлэлийн сайн редактор дутмаг байгаа тал бий. Үүний шалтгаан нь ур чадвартай мэргэжилтнүүд өндөр цалин хүсдэг агаад хэвлэлийн компаниуд түүнийг нь өгч чаддагүйтэй холбоотой. Сайн зохиол уншигчдад хүргэе гэвэл сайтар бэлтгэгдсэн боловсон хүчнийг мөнгөөр “зодож” ажиллуулдаг л байх ёстой. Ингэж гэмээнэ тухайн хэвлэлийн компанийн нэр хүнд өснө. Орчуулагчаасаа илүү гарахгүй хэмжээний чадвартай хүн номыг нь редакторлахаар учир дутагдалтай бүтээл хэвлэлтээс гарна шүү дээ. Уншигчид өндөр үнээр ном худалдаж аваад уншиж буй учраас гол нь сайн зохиол л уншихыг хүснэ. Нөгөөтэйгүүр, муухан орчуулга нь тухайн уншигчийн хайртай зохиолчийг доош нь хийчихсэн мэт сэтгэгдэл төрүүлдэг. Номын алдаа дутагдалд дан ганц орчуулагчийг буруутгахаас гадна редакторууд болон хэвлэлийн газрын хариуцлага ч бас хамааралтайг бодолцох хэрэгтэй. Сүүлийн жилүүдэд хэвлэлийн газруудын зах зээлийн өрсөлдөөн илүү чамбайрч, сайн боловсон хүчний баг бүрдүүлэх бодлого барьж эхэлж байгаа нь сайшаалтай.

-“Үлисс” романыг уншсан зарим хүн тухайн зохиолын агуулгыг сайтар ойлгож чадсангүй гэх гомдол хэлдэг юм билээ. Та үүнийг юутай холбож тайлбарлах вэ?

-Ж.Жойсын уг романаа бичсэн эх хэлээр нь ирланд үндэстний соёлыг сайн мэддэг хүмүүс ч “Үлисс”-ийг уншаад ойлгох нь ховор байдаг. Тиймээс энэхүү зохиолын монгол орчуулгыг зарим хүн ойлгохгүй байх тохиолдол гарч буйг үгүйсгэх аргагүй. Энэ ганц монгол уншигчдад байгаа бэрхшээл биш.Дэлхий даяар “Үлисс”-ийг уншаад бүрэн төгс ойлгосон хүн цөөхөн бий. Ж.Жойсын хувьд, дэлхийн утга зохиолд шинэ урсгал эрэлхийлж, нэн шинэ тэсрэлт хийсэн. “Үлисс” романыг бэстселлер ном шиг олон хэл дээр орчуулаагүй шалтгаан нь түүнийг ойлгож орчуулах цараатай хүн маш ховор байдагтай холбоотой. Японд гэхэд уг романыг зургаан хүн хувааж орчуулсан байдаг. Миний бие “Үлисс”-ийг хоёр жил өдөр шөнөгүй сууж, өөр юу ч хийхгүйгээр төвлөрч,чадан яадан эх хэлнээ буулгасан. “Үлисс”-ийг барьж авахаас өмнө өөртөө тодорхой зорилго тавьж хөрвүүлэх нь мэргэжлийн орчуулагч хүний дотоод сэтгэлийн дуудлага, чинхүү хүсэл тэмүүлэл байсан. Монголчууд маань сайн зохиол уншаасай, дэлхийн утга зохиолын хөгжлөөс битгий хоцроосой, зохиолчид маань цаашид улам илүү даацтай зохиол бичээсэй гэсэн сэтгэлээр уг зохиолыг орчуулахаар барьж авсан даа. “Үлисс” романыг орчууллаа гээд бестселлер ном шиг их ашиг олно гэж үгүй. Ийм төрлийн зохиолуудын орчуулагддаггүй шалтгаан нь цаанаа уншигчид нь бэлтгэгдээгүй, цөөхөн байдагтай холбоотой. Нэгэн сайхан мэдээ дуулгахад, М.Прүстийн “Алдагдсан цагийн эрэлд” долоон боть зохиолын нэгдүгээр дэвтэр буюу “Сваны зүг” романыг найз маань орчуулаад талаас нь өнгөрчихсөн яваа гэсэн. Тэгэхээр бид энэ ондоо М.Прүстийн “Алдагдсан цагийн эрэлд” зохиолын эхний ботийг эх хэл дээрээ унших нь байна.

-Нэлээдгүй том бас ойлгоход тийм ч хялбаргүй романуудыг орчуулна гэдэг маш том эр зориг, хариуцлага байдаг. Та “Үлисс”-ийг орчуулж эхлэх үедээ хэр зэрэг айдастай байв?

-“Үлисс”-ийг 2001 онд анх барьж авсан ч таван хуудас орчуулаад л хаясан. Би тухайн үед түүнийг орчуулах хэмжээнд боловсроогүй байна гэдгээ мэдэрсэн л дээ. Харин Г.Маркесийн “Хурандаад хэн ч бичихгүй” тууж, Оскар Уайльдын “Дориан Грейн Хөрөг”, Ф.Кафкагийн “Шүүх ажиллагаа” романыг орчуулсны дараа тодорхой хэмжээний итгэл төрсөн. “Үлисс”-ийг хөрвүүлж эхлэхээсээ өмнө сэтгэл зүйн бэлтгэлээ хангаж, санхүүгийн асуудлаа ч зохицуулсан. Учир нь энэ агуу бүтээлийг орчуулах нь нийгмээс тодорхой хугацаанд тусгаарлагдах хэмжээний үйл явдал болсон. Үнэнийг хэлэхэд, би түүнийг орчуулах үедээ тавин грамм ч татахгүй хоёр жил болж билээ.

-Одоогийн байдлаар та “Үлисс”-ийг нийт хичнээн удаа уншаад байна вэ?

-Дөрөв, таван удаа уншсан юм болов уу.

-Таныг “Чевенгүр” романыг орчуулахдаа А.Платонов судлалын эрдэмтэдтэй уулзахаас эхлээд нэлээд судалгаа хийсэн тухай Монгол Улсын Соёлын гавьяат зүтгэлтэн, зохиолч Г.Аюурзана Монгол дахь уг номын нээлтэн дээр хэлсэн байдаг. Зохиолч, орчуулагч хүнд судалгаа их чухал биз?

-А.Платоновыг орчуулахаар сонгоход манай эрдэм шинжилгээний удирдагч багш Татьяна Тимофеевна Давыдова ихэд урам өгч, А. Платоновын “Чевенгүр” бол хорьдугаар зуунд орос хэл дээр бичигдсэн ойлгоход нэн хэцүү хоёр романы нэг шүү гээд, тухайн зохиолыг орчуулахад дөхөм болох үүднээс ямар судалгааны ажил, ном бүтээл уншихыг надад хэлж өгч билээ. “Чевенгүр” 1929 онд бичигдэж дууссан ч нам засгийн үйл ажиллагааг шүүмжилсэн учраас бараг жар орчим жил хориотой байсан зохиол юм. Анх 1988 онд “Дружба народов” сэтгүүлд цувралаар нийтлэгдээд, эхнэр охин хоёр нь хөөцөлдөж байж 1989 онд ном болгон хэвлүүлсэн байдаг. Энэ романыг орчуулахын тулд чамгүй их судалгаа хийсэн. Судалгаандаа үндэслээд, Ж.Жойсын “Үлисс”, Х.Мелвиллийн “Моби Дик”, А.Платоновын “Чевенгүр” романы хоорондын төрөл зүйн харилцааны талаар эрдэм шинжилгээний өгүүлэл бичиж, уг өгүүллээ ВАК буюу Дээд аттестатчиллын зөвлөлийн хүлээн зөвшөөрөгдсөн Волгоградын Багшийн их сургуулийн эрдэм шинжилгээний сэтгүүл (Известия Волгоградского Педагогического Университета)-д хэвлүүлсэн. Эрдмийн зэрэг хамгаалах гэж байгаа хүн гурваас доошгүй өгүүллээ тухайн салбарын хүлээн зөвшөөрөгдсөн сэтгүүлд нийтлүүлсэн байх шаардлага тавьдаг. Миний хувьд зургаан өгүүллээ Оросын нэр бүхий сэтгүүл дээр гаргаж, олон улсын эрдэм шинжилгээний бага хуралд хэдэнтээ оролцож илтгэл тавьсан.“Чевенгүр” романыхаа нээлтийг анх өөрийн сурч төгссөн М.Горькийн нэрэмжит Утга зохиолын дээд сургууль дээр хийсэн минь одоо ч санаанд тодхон байна.

-Та тухайн зохиолчийнхоо бичлэгийн онцлогийг алдагдуулахгүйгээр орчуулахын тулд ямар зарчим баримталдаг вэ?

-Зарим орчуулагчид аливаа зохиолыг орчуулахдаа хэт их монголчилж, өөрийн бичсэн зохиол шиг болгох гээд байдаг. Үүнийг буруу гэж би боддог. Учир нь ингэж орчуулагдсан зохиолоос А.Платонов, Ж.Жойс үнэртэхгүй шүү дээ. Орчуулагч хүн тухайн зохиолчийн бичсэн санааг л уран яруу эх хэлнээ буулгах ёстой. Ойлгохгүй зүйлсээ хасах, зохиолыг товчлох, тухайн зохиолд өөрийн санааг оруулан гоёчлох зүйлс хэрхэвч байж болохгүй. Хэрэвзээ“Үлисс”-ийн бичлэгийн хэв маягийг өөрчлөөд, өөрийн зохиол мэт болгоод орчуулчихвал Ж.Жойсийн сүнс лав намайг амар тайван байлгахгүй дэг ээ.

-Хүнд хэлбэрийн зохиолыг жүжиг хэлбэрээр нийтэд хүргэвэл уншигчид тухайн зохиолын агуулгыг ойлгоход илүү дөхөмтэй юм даа. Тэгээд ч жүжиг нь уншигчдад сонирхолтой байх байлгүй?

-Москвад байхдаа бид “Үлисс”-ийг дундаа хоёр удаа завсарлагатай, таван цаг гучин минутын жүжиг болгоод П.Фоменкогийн театрт тавьсныг үзсэн. Нойр хүрэх байх даа хэмээн бодсон ч эсрэгээрээ маш их сонирхолтой байсан. Үнэхээр ийм хүнд зохиолыг жүжиг болгон тавьсан нь найруулагчийн ур чадварыг илтгэж байна лээ. Мөн орчуулсан зохиолуудаас минь Ф.Кафкагийн “Шүүх ажиллагаа”, Оскар Уайлдын “Дориан Грейн хөрөг”, Андрей Платоновын “Чевенгүр”, Саша Соколовын “Тэнэгүүдийн сургууль”, Жойсын “Үлисс” гэсэн эдгээр таван зохиолоос сэдэвлэн тавьсан жүжгийг үзсэн. Дээхнэ үед Херман Мэлвиллийн “Моби Дик”-ээр хийсэн киног Америкаас захиж авчруулаад МҮОНТ-ээр орчуулуулан гаргаж байсан. Сонгодог зохиолуудыг жүжиг болон кино хэлбэрээр үзэхэд тухайн зохиолоо гүн ойлгох, мэдрэх, харьцуулах боломжийг уншигчдад өгдөг давуу талтай. Театр бол тухайн улсын хөгжлийг тодорхойлдог. Монголд жүжгийн зохиол бичдэг хүн цөөхөн бий. Мөн жүжиг орчуулдаг хүн ч ховор шүү дээ.Москвад сурч байхдаа өөрийн төгссөн М.Горькийн нэрэмжит Утга зохиолын дээд сургуульд хүүхдүүд явуулж, орчуулагчаар сургая гэж хэдэн жил хөөцөлдсөн ч шалгуур давах залуус гарсангүй.Нөгөөтэйгүүр, цаг төр өөр болж, орос хэл, Оросын соёл, утга зохиол мэддэг, сонирхдог хүүхэд залуус маш бага болжээ. Энэ талаар яривал их зүйл бий.

-1990 оноос хойш орос хэлтэй байтугай монгол хэлээ төгс эзэмшсэн хүн ч ховор болсон шүү дээ?

-Тийм. Энэ бол эмзэглэхээс аргагүй асуудал. Цаашид энэ чигээрээ байвал өнгөрсөн зуунд орчуулагдсан хэдэн сонгодог бүтээлтэйгээ л үлдэх юм байна. Хориннэгдүгээр зууны оросын уран зохиол ямар түвшинд байгаа, хэн гэдэг сайн зохиолч гарч ирснийг, орос зохиолчид ямар чиг хандлагаар бичиж байна вэ гэдгийг орос хэл мэддэг, орос ном авч уншдаг хүмүүс л баримжаалах байх. Оросыг таньж мэдэж, ард түмнийх нь сэтгэлгээг ойлгохын тулд утга зохиолыг нь унших хэрэгтэй. 1970, 1980-аад оны үед манай дөч орчим зохиолчийн бүтээл орос хэл дээр хатуу хавтастай хэвлэгдэж байсан. Харин 1990 оноос хойш хоёр орны улс төрийн харилцаа хүйтэрч манай зохиолчдын бүтээлийг орос руу орчуулахаа бараг больсон.

-Та арван жилээ төгсөөд л М.Горькийн нэрэмжит Утга зохиолын дээд сургуульд элсэн суралцсан байдаг. Дипломын ажлаа Оросын утга зохиолын “Мөнгөн үе”-ийн хайрын шүлгүүдийг монгол хэл рүү орчуулан хамгаалсан юм билээ. Энэ талаар?

-М.Горькийн нэрэмжит Утга зохиолын дээд сургуулийн дипломын ажил маань хоёр бүлэгтэй байсан. Хожим хэвлэгдсэн “Ганцхан чамдаа” яруу найргийн түүвэрт багтсан орос хэлнээ орчуулагдсан миний шүлгүүд эхний бүлэгт нь багтсан. Яруу найргийн орчуулга оролдож байсанминь хожим энэ том зохиолуудыг орчуулахад надад тус болсон доо.

-Саяхан та Москва хотын Хэвлэлийн их сургуульд докторын зэрэг хамгааллаа. Сэдэв нь сонирхолтой санагдсан л даа?

-Хэвлэлийн их сургуулийн өдрийн ангид гурван жил суралцаж багш, судлаач мэргэжилтэй болсон. Улмаар 2019 онд хэл бичгийн ухааны докторын зэргийг “Монгол хэлнээ орчуулагдсан ХХ зууны Оросын зохиолчдын бүтээлүүд” (“Издание произведений русских писателей ХХ века в Монголии”) сэдвээр хамгаалсан. Урьд өмнө манайхаас Хэвлэлийн их сургуульд хэл бичгийн ухааны докторын зэрэг хамгаалсан хүн байхгүй юм билээ.

-1940-2017 он хүртэлх 77 жилийн хугацаанд хэчнээн орос зохиол монгол хэлнээ орчуулагдсан байна вэ?

-Үзэл сурталжсан номуудыг хасаж үзвэл, ойролцоогоор 400 гаруй зохиол монгол хэлнээ орчуулагдсан байна лээ.

-Та уг эрдмийн ажлынхаа ном зүйд “Цог” сэтгүүлд хэвлэгдсэн орос зохиолуудын нэрсийг хүртэл хавсаргасан юм уу?

-Би Оросын Төв номын санд их суудаг байсан. Тэнд эрдмийн ажилтай холбоотой янз бүрийн ховор ном зохиол захиалж уншиж судлахаас гадна эрдмийн ажилтайгаа холбогдуулан Дорно дахины номын салбараас нь “Утга зохиол урлаг” сонин, “Цог” сэтгүүлийн анх гарч эхэлсэн үеэс 1990 он хүртэлх бүх дугаарыг захиалан авч тэдгээр дээр нийтлэгдэж байсан орос хэлнээс орчуулсан бүтээлүүдийн жагсаалтыг хүртэл гаргах шаардлага гарч байлаа.

У.ЧИНЗОРИГ