Month: February 2020

Categories
онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

​ЦАГААН САР ба ХАР ЗУРХАЙ

НЭГ. ХАР ЦАГААНХЭЛ АМНЫ ШАЛТАГ

Бид өнөөдөр хоёр “цагаан сарын шинийн нэгэн”-ний хооронд түр оршиж байна. Хятадынх (буюу Япон, Солонгос гэхчлэн Хятадын соёлын нөлөөний бүсийн) болоод өнгөрсөн, Төгс буянтынх (буюу Монгол, Түвд, Балбад хэрэглэдэг) сарын дараа гэдэг утгаар ч тэр, энэ хоёр тооллын алин нь зөв бол гэдэг эргэлзээгээрээ ч тэр.

Сүүлийн хориод жилд буюу иргэд өөрийн бодолтой байх эрхтэй болсон цагаас хойш энэ эргэлзээ бий болсон. Үнэн хэрэгтээ, хамаг зовлон цаг тоололд байгаа юм биш. Хэн нэг нь зөв тоолоод, нөгөөх нь алдаад байгаа ч юм бүр биш. Цагаан сарын зөв буруу, золголтын оносон оноогүйн тухай маргаан нь огт өөр зүйлээс шалтгаантай.

Юуны өмнө, бусдаас өөр саналтай байж харагдах хөдөлгөөн, монгол ардчиллын анхан шатны үзэгдэл гэж харууштай. Энэ үзэгдэл хоёр шалтгаантай. Нэг талаас зөвхөн нам засгийн саналтай байхаас өөр эрхгүй нийгэмд залхсаных, өөрийн гэсэн байр суурь гээч юмаар нэгэн жарны турш цангасных.

Нөгөө талаасаа, дөнгөж хотшиж иргэншиж байгаа нүүдэлчин хүнд илэрч байгаа нийгмийн айдас. Хээр талдаа, уул уулын аманд зожигрон оршиж,” бор гэртээ богд” болж явсан малчин нүүдэлчид хотшиход үүссэн айдас. Юунаасаа гэж үү? Хотшил хэмээх хүмүүн далай дунд дусал төдий болон шингэж байгаагаа мэдэрснээс үүдсэн айдас. Хотшилын далайд “би”-гээ авч үлдэх зөнтэй холбоотой ч гэмээр юм уу. Ямар нэгэн юмны эсрэг байж, тэр утгаараа өөрийн бодолтойгоо харуулж, өөрийгөө болон өөрийн бодлоо зөвшөөрүүлэх, ийм аргаар “би”-гээ хамгаалах зөн ч гэмээр юм уу.

Хотшил, иргэншлийн далайд цүлхийн унасан, өөрийгөө сэлж чадахгүй гэж айсан малчны, сарвалзаан, ус үсчүүлсэн самралт, нүүдэлчний мэгдэл сандралаас улбаатай. Нийтийн санаа бодлыг дэмжээд явчих гэхээр өөрөө бүдгэрээд, бусдад уусаад байгаа мэт сэтгэгдэл төрүүлдэг бололтой. Хамаг малаа айлын сүрэгт нийлүүлчихсэн хоньчин, эсвэл айлын хонь хариулж, тогоо руу нь өнгийн амьдарч яваа буурай нүүдэлчнийх шиг гутрал төрөөд, тэр нь хатгаад байдаг болтой.

Мэдээж энэ “дажин” дунд олны дундаас товойх гэсэн популистуудын хөдөлгөөнөөс эхлээд манай ном хэвлэлийн зах зээлд тэргүүлэх байртай “Малчны” гэгдэх календарийн зах зээлийн төлөөх өрсөлдөөн ч зохих байраа эзэлж л яваа.

Үнэн хэрэгтээ байдал огт өөр. Харин ч “Ганц дусал тэр дороо л ширгэнэ, харин далайд нийлсэн дусал нь далай ширгэтэл оршино” гэж дорнын мэргэн ухаан сургадаг. Өрнөдийн иргэншил, ардчиллын философи ч тэр. Бид өөрийнхөө “би”-г зөвшөөрүүлэхийн тулд бусдыг буюу яг л чам шиг өөрийгөө зөвшөөрүүлэх хүсэлтэй “Чи”-г хүлээн зөвшөөрөхөөс эхлэх ёстой. Зөвхөн “Чи”-г хүлээн зөвшөөрсөн “би” л хүлээн зөвшөөрөгдөнө гэдэг номтой. Даанч , мэдэхгүйн зовлон гэдэг бол үнэнийг халхалсан “цагаан хэрэм” байдаг хойно яалтай ч билээ.

Бид, энэ дүрмийг яс махаараа мэдрэх анхан шатны курстээ л явж байгаа. Дараагийн курсээр “Чи”-гийн юуг зөвшөөрөх, “Би”-гээс юугаа зөвшөөрүүлэх гэж оролдохгүй байхыг сурна. Энэ мэт цаашаа явна.

Цагаан сарын маргаан улангассан шинжтэй байхаа нэгэнт больжээ. Тэрч байтугай, шарын зурхайг сурталдагч заримууд хүртэл чив чимээгүй төгсбуянтын тооллоор золгодог, тэрийгээ нуудаг болсон гэж дуулдсан. Үнэн байх аа. Ямар ч шашинтай байлаа гээд монгол анимист (бурхны хөргөөс эхлээд хад чулуу, мод овоо, юунд л бол юунд мөргөх ёсон) л болсон хойно “нээрээ буруу өдөр золгоод хамаг юм буруугаар эргэх юм биш байгаа” гэж айж л таарна. Угаасаа ч “би” гээ илэрхийлж, өөрийгөө олон түмний хөлгүй далайд живүүлэхгүй гэж л самарсан болохоос биш, зөв буруу шинэлэх нь тэртэй тэргүй хоёрдугаар асуудал.

Тэгж ярих юм бол, Төгс буянтын зурхайгаар сүүлийн 300-гаад жил энгийн ард, сүм хийд нь шинэлж ёсолсон. Болоод ирсэн. Сайн саар бүгдийгээ түүнтэй холбовол ч холбохоор. Хэлмэгдүүлэлт, хөрөнгө хураалтаас эхлээд, хотын утааг хүртэл тэрнээс болсон гэж чихэж болохоор. Бас сайн бүхнээ тэрэнтэйгээ уяж, хоёр хэт гүрний завсарт аваад үлдсэн тусгаар тогтнол, эрх чөлөө, өнөөгийн соёл боловсрол, ололт бүхнээ зөв шинэлсний буян гэж магтаж ч болохоор, ийм л юм.

ХОЁР. ЭРТНЭЭС УЛБААТАЙ “ХОС ШИНЭ ЖИЛ”

Монголчууд сүүлийн 300-гаад жил хос шинэ жил, тэмдэглэсээр иржээ. Чин гүрний вассаль байсан Гадаад монголд хоёр шинэ жил тэмдэглэдэг байжээ. Нэгэнт Манжийн төрийн хараат байсан учраас тэдний тооллыг хүндэтгэнэ. Гэхдээ төрийн ажил албаны хүрээнд. Гадаад Монгол, автономит Монгол, Ардын засаг гээд гурван төрд албан хаагч явсан Г.Наваанамжил гуайн тэмдэглэн үлдээснээр “…хар зурхай бол Төвд ёсны зурхай, шар зурхай хэмээгч Хятадын цаг улирлын тооны бичгийг өгүүлнэ… шар зурхайн шинийн нэгэнд төр талын манж Хятадын яамууд, ба Монголын хот хөдөөгийн аймгийн чуулганы дарга, жанжны жасаад, олон хушуу тамгын газар шинэлнэ. Дараахь хар зурхайн шинийн нэгэнд шашны талын хүрээ хийгээд сүм дуган бүр шинэлнэ…1” гэнэ. Шар зурхайн календарийг Бээжинд зохиогоод өөрийн дотооддоо болон Гадаад монголд зохих шугамаар хүргүүлдэг байжээ.

Хүн ам нь бүхлээрээ шарын шашинтай, Оройн дээд Богд ламыгаа нийтээрээ дээдлэн шүтсэн монголчуудын хувьд Сүм хийдийнх нь дагадаг хар зурхай бүх нийтийн шинэ жил болж таарна. Төрийн зүтгэлтэн, ихэс дээдэс, сайд түшмэд гэхээр эцсийн дүндээ, шарын шашинтан, хуврагууд, үнэнч сүсэгтнүүд л байгаа.

Харин 1911 онд Манжийн нөлөөг халан улс төрийн тусгаар тогтнолоо сэргээн мандуулснаар энэ заншил өөрчлөгдөж “…Монголын тусгаар тогтносон, автономитын засгийн үед хүрээний зурхайч дацангийн дан зурхайч нар зохиож (тэр жилийн хуанлигаа.зох) тогтоолгон дотоод Яамнаас модоор сийлж хэвлэн нийтэлдэг2” болсон аж.

Манжийн үеийн Гадаад Монголын төрийн албан хаагчид шар зурхайн шинэ жилээр бүтэн сар амардаг байжээ. Төрийн ажил алба амрах энэ үеийг “Тамга битүүмжлэх” хэмээн нэрлэнэ. “Аймаг хошууд ба бүх албан газрууд нь цөм нэгэн зэргээр өвлийн сүүл сарын хорьдын үеэс дараа жилийн цагаан сарын 20-ны өдрийг хүртэл нэг сарын хугацаагаар тамга битүүмжилдэг хуультай байв. Тамга битүүмжлэх ёслол хийнэ. Төрийн албан хаагчид амарна…энэ завсар хэрэг байцааж, эрүү шүүлт үл явуулна…Энэ зуур бичиг явуулахад хүрвэл тамга дарах учиртай зай дээр улаан бийрээр “тамга битүүмжилсэн” гэсэн цохолт хийдэг3” байжээ.

Гадаад Монголын үеийн шар зурхайн цагаан сар нь Манжийн төрөөс хараат байгаагаа хүлээн зөвшөөрөх ёслолын чанартай үйл явдал байсан аж. Монголд суугаа амбан, жанжинд очиж хүндэтгэл илэрхийлэхээс эхлээд өндөр дээдэс ихэс ноёд Бээжин орж Манжийн хаантай мэндлэх дүрэмтэй байв. “Энэхүү шинэ жилийн баярыг Манжийн хаан ба улс даяар нэгэн адил явуулдаг учраас Монголын феодалууд Манж Хятадтай зууралдсан ёслол хүндэтгэлийн ажил ихээр гарна. Олон ван гүнгийн зэрэг засаг ноёд тамга бүхий хутагт нарыг Бээжингээс ээлж дараалан дуудуулж Манжийн хааны амгаланг эрэх жасаанд оруулдаг байсан4” ажээ. Яг л ХХ зууны БНМАУ-д Зөвлөлтөд үнэнчээ илэрхийлэн тэднийд хэрэглэдэг тооллыг авсан төдийгүй Октябрийн хувьсгалынх нь ойг үндэсний баяр болгоод арваннэгдүгээр сарын 7-нд амардаг, ЗХУКН-ын их хурлуудад очиж, шийдвэрийг нь Монгол даяараа сурталчилдаг байсантай агаар нэг зүйл. Монголын нам төрийн удирдагч Ю.Цэдэнбал ба түүний гэргий Анастасия Ивановна нар их төлөв Москвад шинэ жилээ угтах тул Улаанбаатарын “Төв хорооны ёолк” нэг бус удаа “генсек”-гүй зохиогдож байжээ.

Наадам наргианд дуртай, нийлж цэнгэх боломжийг алддаггүй нүүдэлчид эдгээр Зөвлөлт маягийн баяруудыг халуун дотноор хүлээн авч өөриймшүүлсэн бөгөөд өнөөдөр ч Халловены, Валентины гэх мэт шинэ шинэ баярууд нэмэгдсээр байна.

Бас нэг сонирхолтой зүйл бол бөө мөргөл, тэнгэрийг тахих ёсноос үүдэлтэй галын тахилга хэмээх зан үйлийг Богд гэгээнтэн хүртэл үйлддэг байсан явдал юм. “Богдоос эхлэн олон ноёд ардууд хааныг тахина хэмээн Чингисийн үеэс улбаатай гэх галын тахилгыг өвлийн сүүл сарын 23-24-нд хийж байсан5” ажээ. Гэхдээ ёслол нэлээн өвөрмөц, шарын шашны гэхээсээ илүү уламжлалт мөргөлийн шинжтэй байжээ. Богд Жавзандамба хутагт ёслолыг сүм хийдэд үйлддэггүй, харин ордны хашаанд байх “Тосны” гэр гэдэгтээ гурван чулуу тулан гал асааж үйлдэнэ. Үүнийг ноёд ба ардууд ч бас үйлдэх ба Чингис хааны үед зохиогдсон гэх монгол үсгээр бичсэн судрыг зэрэг жинс бүхий төрийн хар хүнээр барин сууж галаа тахидаг6 байсан байна.

Өнөөгийн монголчууд ч гэсэн хоёр тоололтой. Григори папын шинэчилсэн тооллоор манай төрийн он тоолол явдаг. Бидний төрсөн он сарыг энэхүү Загалмайн мяндагтны нэртэй хуанлигаар бүртгэсэн тул, Христос мэндэлсний 1952 онд төрсөн гэх байдлаар тэмдэглэгдэнэ. Хэрвээ та, ажилд орох маягтыг “цагаан морин жилийн хаврын дунд сарын шинийн найманд төрсөн” гэхчлэн бөглөвөл хүчингүйд тооцогдоно.

1930-аад оноос өрнөдөд буюу Орос, франц, Германд боловсрол эзэмшсэн залуусын нөлөөгөөр Загалмайн тооллын шинэ оныг тэмдэглэх ёслох соёл нэвтэрчээ. Д.Нацагдорж, Н.Наваан- Юндэн, Д.Намдаг нарын сэхээтнүүд ХХ зууны гучаад онд “Ёлк” тэмдэглэж буй зураг олонд түгсэн байдаг. Харин дэлхийн хоёрдугаар дайны сүүлчээр Монгол Улс Григорион тоолол болон кирилл-монгол үсгээр төрийн хэргийг хөтлөх болжээ.

Гэхдээ л монголчуудын сэтгэл оюуны гүнд үл ажиглагдам тодотгол, зааг ялгаагаар уламжлалт тооллын мэдрэмж нь шингэн үлдсэн байдаг. Жишээлэхэд, хоёр хүн “он гараад уулзъя” гэвэл Григорион тооллын утгатай, харин “жил гартал хүлээе” гэвэл Төгс буянтын зурхайн агуулгатай ойлгогдоно.

ГУРАВ. ЦАГААНСАР БА ХАР ЗУРХАЙ

Үнэндээ бол зурхайг хар цагаанаар нь дуудах гэсэн юм бол биш. Угаасаа бидний ёслон дагадаг зурхайг хар зурхай гэдэг аж. Хар гэдэг үг падан хараас гадна олон утгатайг судлаачид хэлдэг. Хар кидан гэхээр афро-монгол үндэстний улс байгаагүй шиг, төрийн хар хүн гэхээр Монголын төрд зүтгэхээр Африкаас ирсэн хүмүүс гэж ойлгодоггүй, хар феодал гэхээр нүүрээ угаадаггүй алтан ургийнхан гэж тайлбарладаггүй шиг.

Судлаачдын хэлж байгаагаар “Хар” гэдэг “умард” буюу “хойд зүгийн” гэсэн бас нэг утгатай. Хууччуул, “хар хятад” ба “цагаан хятад” хэмээн хэлцдэг нь одоогийн хятад ба вьетнамчуудыг умард ба өмнөдийн хятад хэмээн авч үздэг байсантай холбоотой аж.

Бас хар гэдэг үгэнд энгийн, жирийн гэсэн утга ч буй. Хар ухаан, хар аяандаа, хар ажил гэхчлэн. ХХ зууны эхэн үед Японыг “хар орос” гэдэг байсан нь сонин. Орос гэдэг нь өрнө зүгийн соёлтны нэр7 ба япончууд нь жирийн ангиллын (цагаан арьстан биш) орос буюу өрнөдийн жишгээр хөгжигч шар арьстны улс гэсэн утгатай байх магадгүй.

Энэ утгаараа, хар зурхай нь умард зүгийн одон зурхай гэсэн утгатай ч байж мэднэ. (Умар зүгийн Жавзандамбын шашинтан гэж өөрсдийгөө авч үздэг Богдын шавь нар хийгээд, Бурхан багшийн “Миний шашин умраас умар зүгт дэлгэрнэ” гэх лүндэнг бодолцсон ч тэр) Бас дэлхийн умард хагасын хойд хэсэгт тодорхой үзэгдэх од эрхсийн байршлыг ашигласан гэдэг утга ч байж магадгүй. Ямар ч байсан падан хар зурхай гэсэн өнгөний утга л лав үгүй байх.

Цагаан сарын түүх ч гэсэн үргэлж дардан цагаан явсангүй. ХХ зууны гучаад онд нугалаа завхралын давлагаан дор “феодалын баяр” хэмээн хоригдож, хүрээнийхэн нууж хааж шинэлэхдээ тулж байснаа “Шинэ эргэлтийн бодлого”-оор түрхэн зуур өөрчлөгджээ. Удалгүй, 1952 онд маршал Х.Чойбалсан битүүний өдөр нас барсан тул цагаан сарыг нийтийн гашуудлын өдөр болгосон төдийгүй, цаашид тэмдэг-лэхийг нь хорьж байжээ.

Өөрийн орны төрийн тэргүүн болон эрхшээлд нь явдаг улс орны удирдагч таалал төгсөхөд зарласан гашуудал нь үндэсний баяртай давхацсан учраас “алгасах” тохиолдол угаасаа байжээ. Манжийн эрхшээлийн үед ч ийм явдал тохиолдсан удаатай аж. Г.Навааннамжилын “Өвгөн бичээчийн өгүүлэл” (Улаанбаатар.1956) хэмээх дурсамжид “… гэтэл Бадруулт төрийн 34 дүгээр онд Бадруулт төр хаан, эх Хуан тайхугийн хамт нас барав гэж зарлал ирж, Монгол нийтээр бэлэвсэрч… баяр ёслол үйлдэхгүй…аливаа хүн үс гэзгээ самнуулахгүй 100 хоног болов…тэр жилийн хаврын тэргүүн сар шинэлж цагаалалгүй өнгөрч дараа жил шинэлж байхыг үзсэн болно8” хэмээн бичсэн байдаг. 1952 оны “хориг”-оос ялгаатай нь тэр жилийнхээ цагаан сарыг хориод, дараа жилээс нь хэвийн цагаалах болсон аж. Харин 1959 онд амины малыг албадан нийгэмчилснээр иргэний бүхий л хувийн өмчийг хурааж дууссан ба энэ ажлаа дахин нийгэмчилгээгээр (1962) баталгаажуулжээ. Социалист үйлдвэрлэлийн харилцаа нэгэнт ялсныг (Хувийн өмчгүй нийгэм байгуулсан) тохиолдуулан нэгдлийн мал маллаж буй иргэдэд “Нэгдэлчдийн баяр” нэрийн дор цагаан сар тэмдэглэхийг зөвшөөрчээ, 196О-аад оны эхээр.

Чухам энэ үеэс нэгдэлчдийн баярын бөх буюу ардын хэллэгээр “цагаан сарын бөх” хэмээх хамгийн нэр хүндтэй барилдааны түүх эхэлжээ. Цагаан сарын барилдаан нь хэдийгээр цол олгодоггүй боловч хамгийн хүндтэй, хамгийн шударга үнэнч барилдаан хэмээн үнэлэгдсэн хэвээр байна. Харин шинэлж цагаалах ёсон нь огт тасраагүй бөгөөд зарим хэсэг нь Григориан тооллын нэгдүгээр сарын 1-нд хамтатган тэмдэглэж, нөгөө хэсэг нь нууц байдлаар орой үдэш гэртээ ёслох зэргээр үйлдэнэ. Үзэл суртлын томоохон байгууллагууд ч сүүлдээ өнгөн дээрээ цагаан сарыг буруушаах маягтай боловч цаанаа “нам тэмдэглэж, сэм золгодог9” болжээ. Нийслэлийн албан хаагчид, нутгийн хотын иргэд ёолкноор таваг засан золгож байсан байна. Тун боломж муутай зарим нь ахмад настандаа “айл хэсэх” дүрээр очиж золгон ёс гүйцэлдүүлнэ. Харин хөдөө сумдын төрийн байгууллага, сургууль соёлын газар шинийн нэгэнд амарч “Нэгдэлчдийн баяр” тэмдэглэнэ.

Алив улс үндэстэнд үл тасалдах уламжлал, нандин зүйлс байдаг. Тэрний нэг нь шинэ жилээ тэмдэглэх ёсон. Бусдаараа бол өнөөгийн хүмүүс ижилсэж, дэлхийн иргэн болцгоож, түүнийгээ даяаршил, хавтгай болсон дэлхий гэж томьёолж байна.

Харын зурхайн Цагаан сар бол хаалттай битүү социалист лагерт ч, даяаршиж нээгдсэн өнөөгийн нийгэмд ч биднийг монгол болгодог, монгол байлгадаг эрхэм ёсны нэгэн. Бид бүгдийг монгол харагдуулдаг, цагаан сар мину.

Даяаршсан ертөнцийн их далайд бид өөрийн цагаан сар, ёс заншлаар далбаа хийж, монгол гэдгээ тунхагладаг. Иргэншил даяаршлын их далайд нийлэхгүй бол оршихгүй, өөрийн гэсэн далбаатай хөвөхгүй бол тогтнохгүй, ийм л юм.

2017.02.01

Categories
мэдээ нийгэм

Хоёрдугаар сарын 17-нд болох үйл явдлууд

10.00 цагт ҮСХ-ноос www.1212.mn болон Facebook дэх “Үндэсний Статистикийн хороо” хуудсаар дамжуулан Монгол Улсын нийгэм, эдийн засгийн статистик мэдээллийг танилцуулна.

10.00 цагт Нийслэлийн Хэвлэл, мэдээллийн төвд НОБГ, НМХГ, НЭМГ-аас цаг үеийн асуудлаар мэдээлнэ.

11.00 цагт Эрүүл мэндийн яамнаас коронавирусний асуудлаар өөрийн байрандаа мэдээлнэ. Утас: 99179899

12.00 цагт “Монгол ньюс” мэдээллийн төвд “Урт цагаан шинэ эхлэл” ТББ-аас цаг үеийн асуудлаар мэдээлнэ.

12.30 цагт УУХҮЯ-нд тус салбарын сайд Д.Сумъяабазар цаг үеийн асуудлаар мэдээлнэ. Утас: 99089666

Categories
мэдээ цаг-үе

А.Ундраа: Эрсдэлийн менежмэнтийн талаар Засгийн газар тодорхой шийдвэр гаргах байх гэж найдаж байна

УИХ-ын гишүүн А.Ундраатай ярилцлаа.

-Коронавирусийн дэгдэлттэй холбоотойгоор төрөөс тодорхой арга хэмжээнүүд авч ажиллаж байна. Ерөнхийлөгчийн зүгээс Цагаан сарыг тэмдэглэхгүй байх зарлиг гаргалаа. Эдгээрт таны байр суурь ямар байна вэ?

-Улсын онцгой комиссоос цагаан сарыг тэмдэглэхгүй байхаар шийдэж, Ерөнхийлөгч ч мөн ийм зарлиг гаргалаа. Эдгээр алхмуудыг зөв гэж бодож байна. Цагаан сар гэх зэрэг олон нийтийг хамарсан үйл ажиллагааг зогсоох нь коронавирусээс урьдчилсан сэргийлэх маш том алхам болно. Тиймдээ ч дээрх шийдвэрүүдтэй санал нэг байгаа гэдгээ хэлмээр байна. Гадны зарим хэвлэлд коронавирус БНХАУ-д маш их хурдацтай тархаж байсан нь удааширч эхэлсэн, тархацыг хяналтдаа авч чадсан гэж мэдээлж байна. Нөгөө талдаа бусад улс орнуудад, жишээ нь өнөөдөр Английн хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр коронавирусийн дэгдэлт гуравдугаар сарын дундуур хамгийн оргил үедээ хүрнэ гэж мэдээллээ. Угтуулж урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээ ч авч байна. Аюул өнгөрөх яагаа ч үгүй байгаа учир бид анхааралтай, хянамгай байдлаа бууруулж хэрхэвч болохгүй.

-Коронавирус гарсантай холбоотойгоор гуравдугаар сарын 2-ныг хил хааж, нүүрсний экспорт хийхийг хориглоод байна. Энэ нь эдийн засагт сөргөөр нөлөөлөх нь тодорхой. Таны хувьд нөхцөл байдлыг хэрхэн харж байгаа вэ?

-Мэдээж эдийн засгийн үр нөлөөг ярихгүй байж болохгүй. Хэн ч ийм нөхцөл байдлыг урьдчилан тооцоолоогүй. 2020 оны төсөв алдагдалтай батлагдсан. Тиймдээ ч миний хувьд тэтгэврийн зээл тэглэх асуудалд анхнаасаа эсрэг байр суурьтай байсан юм. Санхүүгийн сахилга бат, гадаад валютын нөөц, банк санхүүгийн салбарыг эрүүл хүчтэй байх, цаашдын хөгжлийн суурь болох зэрэг асуудлуудтай холбоод үзэхэд тэтгэврийн зээлийг интервенц хийх нь урт хугацаандаа сөрөг үр дагавартай гэж харсан хэрэг. Энэ байр суурь минь одоо ч хэвээрээ.

2020 оны нэгдүгээр сарын төсөөлөл дээр нэмэгдэж гарч ирж байгаа хүндрэл нь энэхүү эдийн засгийн бэрхшээл. Цагаан сар тэмдэглэхгүй болсонтой холбоотойгоор бизнесийнхэнд маш хүнд цохилт ирж, орлого нь огцом буурна.

Нарантуул зэрэг томоохон худалдааны төвүүдэд бизнес эрхлэгчид бараа, бүтээгдэхүүнээ нөөцөлчихсөн, хамгийн их борлуулалт хийх цаг үеэ хүлээж байгаа. Тэдний зарим нь зээл авч бараагаа авсан нь дамжиггүй. Тэдгээр бизнес эрхлэгчид банк бус санхүүгийн байгууллага, lend.mn зэрэг санхүүгийн хэрэгслүүдээс зээл авсан байна.

Өдрийн зээл авсан нь ч цөөнгүй. Тиймээс борлуулалт эрс багасвал бизнес эрхлэгчдэд хүнд, зээлээ эргэн төлөхгүй байх, хоцрох нөхцөл байдал үүсч, санхүүгийн зах зээлд бас ачаалал ирэх вий гэх болгоомжлол байна. Нөгөөтэйгүүр нүүрсний экспортыг зогсоосноос үүдэн гадаад валютын нөөц огцом буурч ханшид нөлөөлөх байдал үүснэ. үүнтэй холбоотойгоор бид эдийн засгийн хямралыг давж гарах богино хугацааны арга хэмжээнүүдийн төлөвлөгөөг яаралтай гаргах хэрэгтэй. эрсдэлийн менежмэнтийн талаар засгийн газар тодорхой шийдвэр гаргах байх гэж найдаж байна. Өөрөөр хэлбэл, зарим тендерүүдийн эхлэх хугацааг хойшлуулах, түр зогсоох, валютын нөөцийг хямгадах, хэмнэлтийн горимд шилжих, зайлшгүй хэрэгцээт зардлуудыг төлөвлөн бусдыг нь хоёр, эсвэл гурван сараар хойшлуулах шаардлага үүссэн гэж харж байгаа. эдийн засгийн үндсэн үзүүлэлтүүд бидний тооцоолж байснаас амаргүй гарахаар нөхцөл байдал үүсээд байна.

-Чуулган завсарласан энэ хугацаанд намууд мөрийн хөтөлбөр дээрээ ажиллаж байгаа юу?

-Намуудын мөрийн хөтөлбөр шат шатандаа боловсруулагдаж байна. МАН-ын бүлэг гишүүдээс мөрийн хөтөлбөрт тусгах саналыг авч байгаа. Гишүүн бүр өөрийнхөө харьяалагддаг Байнгын хороо, түлхүү ажиллаж ирсэн чиглэл, орон нутгийн онцлогоос хамаарсан саналуудыг илэрхийлж байна. Ардчилсан нам мөрийн хөтөлбөртөө олон нийтээс цахимаар нээлттэй санал авч байгаа харагдсан. Миний хувьд ийм нээлттэй хандлагыг зөв зүйтэй гэж харж байгаа. залуусын дуу хоолой, идэвхтэй санал шүүмжлэл нэн хэрэгтэй байна.

Манай намын зүгээс 2016 оны мөрийн хөтөлбөртөө үнэлэлт дүгнэлт өгч байна. Ямар амлалтуудаа биелүүлэв, юуг орхигдуулав, учир шалтгаан нь юу байв гэдэгт үнэлэлт дүгнэлт өгөх цаг үе л дээ. Нийслэлийн тухайд Аз жаргалтай Улаанбаатар хөтөлбөр 90 гаруй хувийн хэрэгжилттэй байгаа юм билээ. Гэсэн ч олон нийтийн зүгээс шүүмжлэх байдал ажиглагдаж байна. Ямар ч байсан дүгнэж цэгнэх гэж оролдож байгаа нь сайн хэрэг. Тэгж байж бид юу хийж чадав, цаашид юу хийх вэ гэдгээ харна. Ямартаа ч утаагүй болох том төлөвлөгөөний ноён нурууг гаргаж чадсан гэж үзэж байгаа. Мөн нийгмийн чиглэлийн асуудлуудыг сайтар шийдсэн. Ахмад настны болоод залуучуудын хөгжлийг дэмжих тухай хууль, Ахмадууддаа насны хишиг олгох, цалинтай ээж хөтөлбөр, тэтгэврийг тэгшитгэх зэрэг асуудлуудыг боломжийн хэмжээнд шийдсэн. Бид ахмадуудын эрхийн тухай анх удаа ярьж эхэллээ шүү дээ. илүү таатай, баяр хөөртэйгөөр урт удаан амьдрах тухай, амьдралын чанарын асуудлыг авч үзэж байгааг дэвшил гэж харж байгаа. Аливаа зүйлийг шүүмжлэх амархан. хийсэн зүйлээ хийснээр нь ярих нь зөв зүйтэй.

-Нам, бүлэг дотор ирэх сонгуулиар хэнийг нэр дэвшүүлэх талаар яриа өрнөж байгаа байх. Одоогоор шийдэгдсэн зүйл бий юү?

-Нийгмийн зүгээс нэр дэвшигчид хэн байх эсэхт ихээхэн анхаарал хандуулж байна. Манай намын тухайд энэ асуудал дээр судалгаа хийгдэж, нам дотор нэр дэвшигчдийн сунгаа явагдаж байна. Гэхдээ энэ бүхэнд дүгнэлт өгөхөд эрт байна. Тавдугаар сар хүртэл олон янзын таамгууд хэвлэлээр болон олон нийтийн сүлжээгээр явж таарах байх.

-Баянгол дүүргийн нэг мандатыг хассан. Сөрөг хүчний зүгээс нийслэлийн мандатыг цөөлсөн эрх баригчдын энэ үйлдлийг дэмжихгүй байгаагаа хэлж байгаа. Таны хувьд энэ шийдвэрийг дэмжиж байв уу?

-Нийслэлийн тойргоос сонгогдсон гишүүний хувьд нийслэлийн мандатын тоог хасах бус бүр нэмэх ёстой гэсэн байр суурьтай байдаг. Нийслэлд тулгамдаж буй асуудал, түүний улсын эдийн засагт гүйцэтгэдэг үүрэг оролцоо зэрэг олон асуудлыг шийдэхийн тулд Уи х дахь нийслэлээс сонгогдсон төрийн төлөөлөл, хууль тогтоогчдын жин нэмэгдэх ёстой гэж үздэг юм. Гэхдээ ардчиллын зарчим нь олонхынхоо шийдвэрээ дагадаг учиртай. хэдий би эсрэг байр суурьтай байсан ч дийлэнх олонх нь орон нутгийн тойргийг нэмэх сонирхолтой байсан учир шийдвэр тэгж гарсан.

-Та одоогоор ямар хуулийн төсөл дээр ажиллаж байна вэ?

-Шинжлэх ухаан технологийн тухай хууль дээр ажиллаж байгаа. Шинжлэх ухааны байгууллагуудад хийж байгаа судалгааны эдийн засагт үзүүлэх үр нөлөөг нь яаж илүү сайжруулах бололцоо байна вэ гэх асуудлаар ШУА-ийн удирдлагууд, их, дээд сургуулийн захирлууд, эрдэмтдийн хүрээнд цомхон байдлаар зөвлөлдөж байна. зөвлөлдөж, ярилцаж хуулиа чамбайруулахыг зорьж байна.

-Манай эрдэмтдийн чадвар чансаа олон улсад төдийлөн гологдоод байдаггүй гэдэг. Гэсэн ч төрөөс бодлогоор дэмждэггүйтэй холбоотойгоор хийсэн судалгаагаа ажил хэрэг болгох бололцоо нь хомс юм шиг санагддаг. Энэ тухайд та юу хэлэх вэ?

-Төсвийн хоёр хувийг шинжлэх ухаанд зориулна гэж мөрийн хөтөлбөрт тусгасан хэрнээ энэ заалтаа биелүүлээгүй л дээ. Угтаа тэрхүү гаргаж байгаа зардал эргээд мэдлэгийн хуримтлал бий болгодог. Тэр эрдэмтэд, технологийн салбарынхан дараа, дараагийн эдийн засгийн хөшүүр, мотор болж, оюуны чадамжийг зузаатгаж байдаг. Тиймдээ ч гарч байгаа зардлыг ирээдүйдээ хийж буй хөрөнгө оруулалт гэж харах ёстой юм.

Шинжлэх ухаанд зарцуулах хөрөнгийн хувь хэмжээ нэмэгдээгүй гэдэг нь ирээдүйдээ хөрөнгө оруулалт хийж чадаагүй байна гэсэн үг. эдийн засаг түүхий эдийн экспортоос хэт хамааралтайг мэдрэх энэ цаг үе шинжлэх ухааны талаарх байр суурь, ирээдүйд чиглэсэн хөрөнгө оруулалт хийхийн чухлыг улам бүр нотолж байна.

Categories
мэдээ цаг-үе

Б.Лхагважав: Эдийн засагч Ерөнхий сайд нараас бүрдсэн багийг У.Хүрэлсүх яаралтай бүрдүүлэх хэрэгтэй

Бизнесийн удирдлагын доктор, эрх зүйч Б.Лхагважавтай ярилцлаа.

-Коронавирусийн халдвар эдийн засагт ямар нөлөө үзүүлж байна вэ гэдгээс ярилцлагаа эхэлье?

-Эдийн засаг өөрөө онцгой байдалд орчихлоо л доо. Эрүүл мэндийн яамнаас гадна Сангийн яам, Санхүүгийн зохицуулах хороо, эдийн засагт оролцдог институциуд онцгой байдал зарлах ёстой. Хоёрдугаарт, УИХ нэн даруй хуралдаж ээлжит бус чуулганаараа улсын төсөвт тодотгол хийх учиртай. Эхний улиралд экспорт тэг боллоо. Өнөөдөр үйлчилгээний хэдхэн салбар дээр нэмэх нь мал, малчин гурав л үлдэж байна. Экспортолж буй гол зүйл маань “шороо”. Шороог маань авдаг үйлдвэрүүд зогсчихлоо.

-Улсын төсөвт хоёр их наядын илүү зардал бий. Энэ зардлаа буцааж танах асуудал яригдахаас аргагүйд хүрч байна уу?

-Тэгж ойлгож болно. Онцгой горимд тохирсон төсвийг дахин бататгах ёстой.

Хоёрдугаарт, төв банк валютын зах зээлд хөдөлгөөнд оролцох учиртай. Учир нь өдгөө экспорт, импорт аль аль нь зогсож байна. Үүнийг дагаад банкны салбарууд зээлийн хүүгийн асуудлыг тавин хувь багасгах учиртай. Хадгаламжийн хүүг ч багасгах ёстой байгаа юм. Ингэж байж харилцан гэрээнүүдээ эргэж харна гэсэн үг л дээ. Нөгөө талаасаа СЗХ-гоор дамжаад ББСБ-ууд энэ асуудалд анхаарах байх.

Бид 1990-1992, 1997, 2009, 2013-2016 онд хямралуудтай таарч явсан. Тэр үеийн хямралууд цэвэр эдийн засгийнх байсан. Энэ удаагийн онцлог нь огт өөр болчихож байгаа юм. Тийм учраас тухайн үед хямралаас гаргаж байсан мэргэжилтнүүд

-Өнөөгийн Ерөнхий сайд тухайн үеийн Ерөнхий сайд нарыг жишээ нь урих уу. Урихгүй байх магадлал нь өндөр юм биш үү?

-Ичиж нэрэлхэх явдал байхгүй л дээ. Д.Бямбасүрэн гуай, М.Энхсайхан гуайг урих хэрэгтэй. Сүүлд гээд ярихад Ч.Сайханбилэгийг ч дуудаж авчрах хэрэгтэй. Н.Алтанхуягийг ч урьж болно. Үүн дээр хүний, өөрийн нам гэх ямар ч зааг ялгаа хэрэггүй. Хамгийн гол нь зовлон үзсэн чавганц л үнэ цэнэтэй. Өөрөөр хэлбэл, У.Хүрэлсүх сайд зовлон үзсэн, улсаа хямралаас гаргасан Ерөнхий сайд нарыг уриад баг бүрдүүлээд ажиллах хэрэгтэй.

-Эдийн засгийн хүрээлэн гэж байдаг байлгүй дээ. Их сургуулийн эрдэмтдээс баг гаргах боломж бий юү?

-Шокийн үеийн эдийн засаг гэж бий. Баг гаргаад ажиллуулбал судлаач нар бий болов уу гэж найдаж байна. Тэдний үгийг сонсох ёстой. Одоо гээд яривал бүх зүйл миннимал байдалд бий. Ярианы эхэнд хэлсэнчлэн мал, малчин хоёр л хэрэг болно. Хамгийн том олзуурхал гэвэл бид нөөцөө сайн бүрдүүлчихсэн. Нөөцөө сайн бүрдүүлсэн үе ч таарлаа. Өвлийн цагт монголчууд махаа сайн бэлдээд авчихдаг. Ногоогоо ч бэлдчихдэг. Нөгөө талаасаа Цагаан сар гэдэг утгаараа хүнсний бэлтгэл дажгүй хийгддэг. Ийм үе таарсан учраас бидэнд олзуурхууштай нөхцөл давхацсан гэсэн үг. Тэгэхээр өөрийн нөөцийн менежмэнт дээрээ сайн ажиллах хэрэгтэй.

-Та төсөвт тодотгол хийх ёстой гэлээ. Яг ямар тодотгол хийх ёстой гэж?

-Хоёр их наядын алдагдалтай төсөв баталчихсан. Ядаж л тэр алдагдлаас нь салгамаар байна.

-Төрийн албан хаагчдын цалингийн нэмэгдэл дээр өөр зарчим барих ёстой болж таарч байна аа даа?

-Буулгах байлгүй дээ. Хэмнэлтийн байдлаар явахаас аргагүй.

-Нүүрс тэг зогсолт хийчихсэн. Зэсийн баяжмал дээр л найдвар байх шиг…?

-Зэсийн баяжмал авдаг тал маань авахгүй гэвэл мөн л тэг зогсолт хийнэ. Алт л жаахан эргэлдэх байх. Гэхдээ эзлэх хувь нь бага. Хамгийн гол нь бүх баялаг, өөрөөр хэлбэл бүх “шороо” маань урд хөршид экспортлогддог.

-Монгол банк, Сангийн яам, Санхүүгийн зохицуулах хороо онцгой байдалд ажиллах ёстой гэж ойлголоо. Тэд эхний ээлжинд ямар арга хэмжээ авах ёстой вэ?

-Эхний ээлжинд хоорондоо уулзалдаж ярилцах ёстой. Уулзалдалгүйгээр өөр өөр тийш хараад суучихдаг алдаа эдгээр байгууллагад бий.

-Эдийн засаг өнөөгийн нөхцөлд муудлаа гэхэд хэчнээн хувиар буурах ёстой гэж тооцох ёстой вэ?

-Муугаар бодвол доод тал нь хоёр дахин унах ёстой гэж эдийн засгийг тооцох ёстой. Төсвийн орлогыг гэхэд л 11 их наяд биш, таван их наяд гэж тооцох учиртай. Ингэж тооцож бүх юмаа хэмнэлтийн горимд шилжүүлэх хэрэгтэй. Тэр бүү хэл цалинг ч багасгах ёстой. Өөрөөр хэлбэл, хүн төрөлхтний хөгжил, шинжлэх ухаан хоёрт итгээд суухаас аргагүй.

-Төсвийн орлого эрс багасах нь ээ?

-Тэгнэ. Өмнө байснаасаа гурав дахин багасна. Тийм учраас тодотгол хийх ёстой гээд байгаа юм.

-Эдийн засгийн хямралын үед эдийн засагчид улсыг удирдаж байсан гэсэн тайлбар дуулддаг. Үнэхээр тийм шалтгаан байсан уу?

-Үнэн. Тийм учраас эдийн засагч биш Ерөнхий сайддаа “нэрэлхэх хэрэггүй” гэж зөвлөөд байгаа юм. Ганц Сангийн сайддаа найдаж болохгүй. Энэ Сангийн сайд маань хямралаас улсаа гаргаж чадсан уу гэдэг дээр туршлагыг нь харах хэрэгтэй. Тийм учраас нэрэлхэх хэрэггүй. Мэргэжлийн Ерөнхий сайд нартаа хандах хэрэгтэй. Хямрал бүрт Ерөнхий сайд нар маань мэргэжлийн эдийн засагчид байсан гэх шалтгаан бий.

-Тухайн үед Ерөнхий сайд ч юм уу ЗГХЭГ-ыг авч явсан улсууд өнөөдөр шоронд хоригдох шахуу яваа юм биш үү?

-Тийм бол тэр хүмүүсээ шоронгоос нь гаргаад хүчийг нь ашиглах хэрэгтэй. Шокийн менежмэнт дээр тэд л ажиллаж чадна. Шокийн менежмэнт хийх ганц хүнээ халчихсан харагдсан.

-Тэр нь хэн бэ?

-Н.Энхбаяр гэж эдийн засагчийг хэлээд байна л даа. Тэр залуу долоон Ерөнхий сайдад зөвлөгөө өгч явсан хүн. Макро эдийн засгаа гадарладаг ганц нь гэж хэлж болно.

-Ингээд бодоод байх нь ээ ганц аврал маань ОУВС юм биш үү?

-Ерөөсөө л тийм. Зөвлөгөөг нь үг дуугүй дагах хэрэгтэй. Нэрэлхэх шаардлагагүй.

-Эдийн засгийн хямралыг давахад мэргэжлийн Ерөнхий сайд нарын оролцоо өндөр байсан гэж та ярилаа. Жишээ нь, хэн гэж Ерөнхий сайд улсаа хямралаас гаргачихав аа?

-Д.Бямбасүрэн гуай улсаа шокоос гаргаж байсан. Түүхийг нь нийт ард түмнээрээ мэднэ. Дараа нь М.Энхсайхан улсаа хэцүү байдлаас гаргасныг өнгөрсөн түүхээс харж болно. 2009 оны хямрал айхавтар байсан. Шатах тослох материал, улаанбуудайн нөөц хэцүүдсэн. Мэргэжлийн хүмүүс л энэ бүх хямралаас улсаа авч гарсан нь бодитой үнэн.

-Өнөөдрийн Ерөнхий сайд лав мэргэжлийн эдийн засагч биш. Ингээд харахаар яалт ч үгүй өмнөх Ерөнхий сайд нараасаа тусламж авах ёстой болж таарч байна аа даа?

-Яг тийм. Мэдэхгүйгээ хүлээн зөвшөөрөөд мэргэжлийн улсуудаас бүрдсэн баг гаргаж ажиллах хэрэгтэй. Өөр гарц байхгүй.


Categories
мэдээ нийгэм

Х.Баттулга: Цагаан сарын баярыг настан буурлуудад хүндрэл, эрсдэл учруулах байдлаар тэмдэглэхгүй байхыг уриалж байна

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Х.Баттулга 2020 оны 02-р сарын 12-ны өдөр Цагаан сарын баярыг тэмдэглэхгүй байх, болзошгүй аюулаас урьдчилан сэргийлэх асуудлаар “Засгийн газарт чиглэл өгөх тухай” /“Шинэ коронавирусийн халдвараас урьдчилан сэргийлэх тухай/ зарлиг гаргасан билээ.

Мөн өнөөдөр Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Х.Баттулга Цагаан сарын баярыг өргөн дэлгэр тэмдэглэхгүй байх уриалга гаргаж, ард түмэндээ хандан үг хэллээ.

МОНГОЛ УЛСЫН ЕРӨНХИЙЛӨГЧ Х.БАТТУЛГА:

“Эрхэм монголчууд аа,

Ард иргэд ээ,

Ахмад настан буурлууд аа, Та бүхний энэ өдрийн амгаланг айлтгая.

Шинэ оны эхэнд Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлөөс ахмадуудынхаа тэтгэврийн зээлийг тэглэх зөвлөмж гаргасныг Засгийн газрын хуралдаанаар дэмжиж, улмаар УИХ-аас Иргэдийн тэтгэвэр барьцаалсан зээлийн төлбөрийг төрөөс нэг удаа төлөх тухай хуулийг баталсан билээ. Энэ бол нэг талаар монголын төрөөс ахмад настанууддаа барьж буй Сар шинийн бэлэг юм.

Монголын төр нэг удаагийн үйлдлээр бус боломжит бүх аргыг ашиглан ахмадуудынхаа нийгмийн халамжийг нэмэгдүүлэхээр чармайн ажиллаж байна. Цаашдаа тэтгэврийн доод хэмжээг 500 мянган төгрөг хүртэл өсгөх боломжийг эрэлхийлнэ. Энэ нь улсын төсөвтэй шууд холбоотой учир нарийн тооцоо судалгаа, төсвийн тодотгол хийх зэрэг үйл ажиллагаа шаардлагатай юм.

Ахмадаа ачлах, настан буурлуудаа тэтгэх нь монголын өв уламжлал, ёс заншил бөгөөд үеийн үед төрийн эрхэм үүрэг байж ирсэн.

Сар шинийн баярын өмнөхөн дэлхий даяар эрчимтэй тархаж буй титэмт вирусийн халдвар, цар тархалтын нөхцөл байдлын улмаас 17 дугаар жарны “Хотол төгс” хэмээх төмөр хулгана жилийн Цагаан сарын баярыг тэмдэглэхгүй байж, болзошгүй аюулаас урьдчилан сэргийлэх зорилгоор тусгайлан зарлиг гаргахаас аргагүйд хүрсэн.

Учир нь, энэ вирусийн халдварт өвчин нь вирус илэрсэн улс орнуудын ахмад настнуудад хүндээр тусах нь олонтаа тохиож байна. Уламжлалт Цагаан сарын баяраараа бид ахмад буурлуудаа эрүүл энх, амар амгалан байлгахад илүүтэй анхаарах ёстой билээ.

Монголчууд аа, Та бүхэндээ хандан настан буурлууддаа эрсдэлд учруулахгүйгээр орчин цагийн технологийн дэвшил зэргийг ашиглан амар мэндээ мэдэлцэн золголт хийхийг уриалж байна.

Биеэр уулзаж золгох нь ихээхэн эрсдэлийг дагуулах учир энэ өвчний тархалтыг буурах хүртэл тэвчин өнгөрөөх нь ахмад настнуудад маань тустай юм. Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллагын анхааруулгаас үзэхэд шинэ титэмт вирусийн тархалт нь мэргэжилтнүүдийн таамаглаж байгаагаас илүү ноцтой төлөвтэй байна.

Вирусийн өвчлөлийг гаргуулахгүй байх, урьдчилан сэргийлэх нь одоогоор мэдэгдэж байгаа хамгийн найдвартай арга тул Цагаан сарын баярыг настан буурлуудад хүндрэл, эрсдэл учруулах байдлаар тэмдэглэхгүй байхыг уриалж байна.

Бид өмнөд хөршийн алдааг давтаж болохгүй. Урд хөршид Цагаан сарыг ард иргэд нь өргөн тэмдэглэсэн нь алдаа болж, халдвар тархах, өвчнийг хяналтаас гаргахад хүргэсэн болохыг вирус судлаачид, эрдэмтэд анхааруулж байгааг үл тоож хэрхэвч болохгүй.

Бүх нийтийн эрүүл энхийн төлөө хүн бүр хичээж, хариуцлагатай, сахилга баттай байх цаг бидний өмнө ирлээ. Хүн бүр хувийн ариун цэврийг дээдлэн сахиж, эмч мэргэжилтнүүдийн зөвлөснөөр гараа тогтмол угааж, амны хаалтыг байнга зүүж, биеийн дархлаагаа дэмжээрэй. Вирусийн дэгдэлт, тархалт намжих хүртэл, өвчнийг хяналтад бүрэн оруулах цаг иртэл олныг хамарсан арга хэмжээ, үйл ажиллагаа явуулах, олон хүнтэй газраар хэсүүчлэхээс хүн бүр зайлсхийж, хэсэг хугацаанд тэвчих, хамтдаа эрсдэлийг даван туулах цаг тулж иржээ.

Засгийн газраас хүнсний хангамж, аюулгүй байдлыг хангах, үнийн өсөлтийг хязгаарлах дэс дараалсан арга хэмжээнүүдийг авахаар шамдан ажиллаж байна.

Ард иргэд ээ,

Монголчууд аа,

Настан буурлууд аа

Нийтийг хамарсан өвчин зовлонг дэлгэрүүлэхгүй байх, хүн бүрийн эрүүл саруул амьдралыг тэтгэх, хамгаалах үүднээс уламжлалт Цагаан сарын баярыг зөвхөн энэ удаадаа тэмдэглэхгүй, тэвчин өнгөрөөхийг Та бүхнээс ахин дахин хүсэж, уриалъя аа.

Эрүүл явахад олон олон Цагаан сарын баярыг тэмдэглэнэ. Та бид эрсдэлт нөхцлийг хамтын хүчин чармайлтаар даван гарч, энх тунх сайн сайхан амьдрах болно. Итгэл найдвараа бүү алдаарай, анхаарал сэрэмжээ битгий сулруулаарай.

Мөнх тэнгэрийн хүчин дор монголчууд эрүүл саруул, энх тунх аж төрөх болтугай” гэжээ.

Categories
мэдээ цаг-үе

Я.Нямдорж: Коронавирусээс айж сандрах зүйл байхгүй

Хүн судлалын Шинжлэх ухааны доктор Я.Нямдоржтой ярилцлаа.

-Шинэ коронавирус яаж үүссэн гэж бодож байна вэ?

-Шинэ коронавирусийн халдвар Хятадын Хэбэй мужийн Ухань (Бухань) хотын амьд амьтан зардаг хүнсний захад анх гарч ихэнх тохиолдол нь Дундад улсад дэгдэж байгаа ба өнөөгийн байдлаар нийт 28 оронд тархаад байна. Энэхүү вирусийг “2019 нСоВ” буюу “Шинэ Kоронавирус 2019” хэмээн өмнө нь дэлгэрч байсан бусад коронавирусийн халдваруудаас ялган нэрлэж байгаа юм. Коронавирус нь гол төлөв амьтанд байдаг бүлэг вирус бөгөөд олон төрөл хэлбэртэй. Гэвч түгээмэл тохиолддог олон тооны халдвар нь коронавирусээс үүсэлтэй бөгөөд хүмүүс амьдралынхаа явцад энэ төрлийн вирусээр үүсгэгдсэн халдвараар нэлээд өвчилдөг. Одоо дэгдээд байгаа коронавирус нь мутаци (генийн өөрчлөлт)-д орсон хүнд хэлбэрийн коронавирусээр үүсгэгджээ. Ихэнхдээ вирусүүд нь тухайн биологийн биет, биологийн тодорхой зүйлд л тохиолддог. Жишээлбэл, Хүнд байх вирус хүндээ байх ба голдуу муур, нохой зэрэг биологийн өөр зүйлд нөлөөлдөггүй. Амьтанд байх вирус хүнд нөлөөлөхгүй, тухайн амьтандаа л байх жишээтэй. Хэрвээ коронавирусүүд нь мутацид орж хэлбэрээ өөрчлөөгүй л бол эдгээр вирус амьтанд амьдарч хүнд аюул учруулахгүй.

-Тэгвэл яаж амьтнаас хүнд тархсан юм бол?

-Вирусийн тодорхой ресептор (хүн ба амьтны эс дэх вирус хүлээн авах цэг)-ууд нь бидний бие дэх ресептортой тохирч нийцсэнээс одоо эдгээр вирус нь бидэнд аюул учруулж байна. Энэ удаад “Шинэ Kоронавирус 2019” нь сарьсан багваахайнаас үүссэн гэгдэж байгаа. Энэ нь нэг л сарьсан багваахайнаас үүсээд тэрхүү мутацид орсон сарьсан багваахайн вирус хүнд дамжиж, тэр нь цаашаа дахин мутацид орж хүнээс хүнд түгэн халдварласан байх магадлалтай. Одоо үүсээд байгаа нөхцөл байдлын тухайд ийм байгаа юм.

-Халдвар авангуутаа шинж тэмдэг нь илэрдэггүй гээд байгаа шүү дээ?

-Энэ вирусийн хамгийн их халдвартай үе нь өвчтөний халуурах, ханиах, найтаах, хоолой өвдөх, амьсгал давчдах гэх мэт шинж тэмдэг идэвхтэй илэрч байгаа үе нь гэж мэргэжилтнүүд тодорхойлж байна. Гэтэл уг вирусийн халдварын тодорхой шинж тэмдэг илрээгүй хүмүүс ч бас халдвар тарааж байгаа гэсэн зарим нэг мэдээлэл байна. Гэхдээ энэ нь батлагдаагүй. Хамгийн аюултай нь бид энэ вирусийн тухай ойлголт дутмаг байгаа ийм цаг үед энэ вирус маш хүчтэй дэгдэж байна. Тийм ч учраас ДЭМБ онц байдал зарлалаа. Манай Засгийн газар, Онцгой байдлын алба, ЭМЯ цаг хугацаа алдалгүй хөл хорио тогтоох арга хэмжээ авсан нь цаг үеэ сайн мэдэрсэн, нэн шаардлагатай арга хэмжээ болсон. Тийм ч учраас халдварын тархалтыг хазгаарлаж, одоогоор энэхүү аюулт вирус манай улсад бүртгэгдээгүй байна.

-Олон төрлийн коронавирус байдаг гэлээ. Өмнө нь дэлхийд ямар байдлаар илэрсэн вирусүүд бий вэ?

-Тухайлбал, 2002 оны арваннэгдүгээр сараас эхлэн БНХАУ-д эхэлж дэлгэрээд, 29 оронд халдвар нь бүртгэгдсэн САРС (Хүнд, хурц хэлбэрийн амьсгалын замын халдвар) хэмээх коронавирус нь сарьсан багваахайнаас муурын төрлийн заарт амьтанд халдварлаж улмаар хүнд дамжсан болно. Нийт 8098 тохиолдол гарч,774 хүн нас барж, үхлийн тохиолдол 9.6 хувьтай байсан. 2012 оны есдүгээр сараас эхлэн анх Саудын Арабад дэлгэрээд, 27 оронд халдварласан МЕРС (Ойрхи Дорнодын амьсгалын замын халдвар) хэмээх коронавирус юм. Ганц бөхтэй тэмээнээс хүнд халдварласан гэж үздэг. Уг вирусийн хоруу чанар маш их байсан. Нийт 2494 тохиолдол бүртгэгдэж 858 хүн нас барсан. Үхлийн тохиолдол 34.4 хувьтай байсан. Өнөөдөр дэлхийн 28 орон, бүс нутагт дэлгэрээд байгаа “Шинэ Kоронавирус 2019” нь дэлхий даяар 45171 хүнд халдварласан тохиолдол бүртгэгдээд байна. Үүнээс 8116 хүний биеийн байдал нь одоо маш хүнд, хүнд байгаа ба 1115 хүн нас барсан. Үхлийн тохиолдол одоогоор 2.5 хувьтай байна. Араас нь Япон улсад 203 сэжигтэй тохиолдол бүртгэгдэж, дөрвөн хүн эдгэрэн эмнэлгээс гарсан мэдээллийг би өөрийн эх сурвалжаар дамжуулан аваад байгаа. Энэ нь өчигдөр өглөөний 07:21 минутын байдлаар авсан мэдээлэл байгаа юм. Гэхдээ бид сандрах, аймшигтай мэдээ баримтад хэт анхаарлаа хандуулж, олон түмнийг сандаргах хэрэггүй.

-Өвчний тархалт хэрхэн явагдаж байгаа талаар таамаг байна уу?

-Ер нь энэ өвчний тархалтыг нэлээд өөр өнцгөөс харах хэрэгтэй байна. Томуу, томуу төст өвчнөөс болж нас барж буй хүний тоо нь шинэ коронавирусийн нас баралтын тоотой харьцуулахад хэдэн зуун мянга дахин их. ДЭМБ-ын мэдээгээр дэлхий дахинд жилд дунджаар 290,000-650,000 хүн томуу, томуу төст вирусийн хавдвараар нас бардаг. Дэлхий даяар 795-1781 хүн нэг өдөрт нас бардаг. Үүнээс ойролцоогоор 10 хувь нь буюу 30,000-60,000 хүний нас баралт манай дэлхийн хамгийн шилдэг эмнэлэгтэй гэгддэг АНУ-д тохиолддог юм байна лээ. Жилийн дөрвөн улиралтай Монгол оронд өвөл болоход флю (томуу, томуу төст өвчин)-ий улирал эхэллээ гэж ярьдаг. Хамгаалах вакцин ч гарсан. Энэ бол жил бүр бидэнд тохиолддог гамшиг. Гэтэл бид сүйд болтлоо сандардаггүй, хяналтаас гараад явчихна гэж нэг их боддоггүй. Яагаад гэхээр энэхүү үйл явдал жил бүр болж байдаг, нэг ёсны дасал болсон зүйл юм. Гэтэл энэхүү “Шинэ Kоронавирус 2019”-ын талаарх үл мэдэгдэх байдал, дэлхийг хамарсан пандемик халдвар болох аюул, вакцин хийхэд наанадаж нэг жил хэрэгтэй байгаа зэрэг нь биднийг маш их болгоомжлоход хүргэж байгаа.

Энэ вирусийн халдвар нь жижиг агаар дуслын замаар халддаг гэж үзэж буй. Вирусийн нянгийн халдвар авсан нэг хүн 4.08 хүнд халдаадгийг шинэ судалгаа харуулж байна. Халдвартай нэг хүн найтаахад нэг хэсэг нян ойролцоогоор хоёр метр орчим газар үсэрхийлдэг. Харин уг вирус хэдий хугацаанд идэвхтэй байдаг нь одоогоор тогтоогдоогүй. Хэдэн цаг, магадгүй хэдэн өдөр хоруу чанараа хадгалдаг байж болно.

-Тэгэхээр уг вирусээс хэрхэн сэргийлэх вэ?

-Нэгдүгээрт, Та анхаарал болгоомжтой байх ёстой. Гараа савантай бүлээн усаар хамгийн багадаа 20 секунд орчим угаах, эд зүйлсийн гадаргуу, хаалганы бариул зэргийг сайн арчиж цэвэрлэх шаардлагатай. Гараа ингэж угаахаас өмнө нүүр, нүд, хамар, чих болон биеийн аль нэг хэсэгт шарх байвал тийм газартаа гараа бүү хүргээрэй. Гараар халдвар дамжих магадлал хамгийн их. Гар ариутгагч шингэн гар дор байвал хэрэглэж болох ч тэдгээр нь ихэнхдээ бактерид зориулсан учраас вирусийн хувьд төдийлөн ач холбогдолгүй гэж үзэж байна. Мөн амны хаалтаа зүүж хэвших хэрэгтэй. Хоёрдугаат, Зайлшгүй л биш бол бүү аял. Өвчтэй хүмүүсээс хол бай. Гудамжинд явах, албан ажил дээрээ байхдаа бусад хүмүүсээс хоёр метр орчим зайд байхыг зөвлөж байна. Нисэх, аялах, олон хүнтэй газар очих нь халдвар авах боломжийг үлэмж их болгоно. Ер нь хүн ихтэй газраас хол байх ёстой. Нялхас, өндөр настан, дархлаа нь суларсан хүмүүс халдвар авах, цаашилбал нас барах магадлал их өндөр байдаг. Гуравдугаарт, Өөрийнхөө дархлааг эрчимтэй тэтгэн дэмжих нь зүйтэй. Зөвхөн биеийн тамирын дасгал хөдөлгөөнөөс гадна чанартай хоол хүнс идэж, амар тайван байх, хангалттай унтаж амрахаас их хамааралтай. Та санамсаргүй тохиолдлоор энэ вирустэй учирч болно. Харин Таны бие махбодын халдвар авах эсэх нь санамсаргүй тохиолдол биш юм.

-Шинэ коронавирусээр өвчлөн нас барагсдын насны талаар нэгэн зүйл ажиглагдсан гэж байсан. Юу ажигласан юм бэ?

-Өмнөх вирусийн халдварын улмаас нас барагчдын нас зүйн ерөнхий зүй тогтолтой “Шинэ коронавирус 2019”-өөр нас барагчдын насыг харьцуулахад анхаарал татахуйц байдал ажиглагдсан. Дундад Улсын Үндэсний Эрүүл Мэндийн Комисс (ДУҮЭМК)-оос нас барагсдын насны байдлыг анх мэдээлсэн нэгдүгээр сарын 22-ны 00:00 цагийн байдлаар 48-89 настай 17 хүн нас барсан. Тэдгээр нас барсан хүмүүсийн дундаж нас нь 75, эрэгтэй 13, эмэгтэй 4 байсан гэж мэдээлсэн. ДУҮЭМК-ийн өөр нэг мэдээгээр нас барагчдын 80 хувь нь 60-аас дээш настай, 75 хувь нь зүрх судас, чихрийн шижин зэрэг суурь өвчтэй, 71 хувь нь эрэгтэй хүмүүс байлаа гэж мэдээлсэн. Бас өөр нэг мэдээнээс харахад бүх насны хүмүүс халдвар авч байгаа ч нялхсын эндэгдэл харьцангуй бага байгаа тухай мэдээлж буй нь анхаарал татаж буй.

Өвлийн улирлын томуу, томуу төст өвчний вирусийн дэгдэлтийн үед хамгийн нялх балчир хүүхэд, хамгийн өндөр настан, янз бүрийн шалтгааны улмаас (суурь өвчин) дархлаа нь суларсан хүмүүс илүүтэй өртөгдөж, нас бардаг. Ялангуяа хоол тэжээлийн дутагдалтай, хүнд өвчтэй хүмүүс ямар нэгэн вирусийн халдвар авч улмаар үхэлд хүрэх аюултай. АНУ-ыг бид хамгийн шилдэг эрүүл мэндийн системтэй, шилдэг технологитой орон гэж үнэлдэг. Томуугийн вакцин ч гэсэн тэнд хамгийн их хийгддэг мэдээ байна. Гэтэл томуу, томуу төст өвчнөөр нас барагсдын тоо тэнд дэлхийн дунджаас ойролцоогоор хоёр дахин их байна гээд бодоход хачирхалтай байгаа биз.

-Яагаад тэр вэ?

-Энэ бол нийт хүн амын өвчин эсэргүүцэх чадавх буюу биеийн дархлаагаа сайжруулах, дасгал хөдөлгөөн хийх, сайн унтаж амрах, эрүүл хооллох, стресс багатай амьдрахтай холбоотой болов уу. Уг өвчнөөс сэргийлж халдвар авахгүй байхын тулд гурван төрлийн зөвлөмжийг анхаарвал зохистой. Нэгдүгээрт, хоол ундаандаа хэрэглэж байгаа сахарын хэрэглээг хязгаарлах, болж өгвөл огт хэрэглэхгүй байх хэрэгтэй. Сахар нь хүний дархлаа, өвчин эсэргүүцэх чадварыг үлэмж бууруулдаг. Нөгөө талаас сахар нь бүх төрлийн эмгэг үүсгэгч ялангуяа вирус, бактерийн өсөн үржих тааламжтай орчинг бий болгож шим тэжээл нь болдог. Сахар бие махбодын дархлааг дарангуйлна. Дарангуйлагдсан дархлаа нь бие махбодыг халдварт өртөхөд амар хялбар болгоно. Хоёрдугаарт, бүх төрлийн бэлэн боловсруулсан бүтээгдэхүүнийг хэрэглэхгүй байх.Эдгээр бүтээгдэхүүн нь их хэмжээний сахар агуулж байдаг боловч бараг шим тэжээлт бодис, бие махбодод зайлшгүй чухал хэрэгтэй витамин, эрдэс агуулдаггүй. Бага хэмжээний илчлэгийг эс тооцвол, тэдгээр бүтээгдэхүүнд хүний бие махбодод шаардлагатай нян, бактери эсэргүүцэх, дархлааг тэтгэх шим тэжээлт бодис агуулагддаггүй. Гуравдугаарт, стрессээс зайлхийх хэрэгтэй. Уурлах, муу юм бодох, бусадтай маргах зэргээр стрессдэх нь дархлааг үлэмж ихээр бууруулна. Улмаар энэ нь өвдөх, халдвар авах боломжийг ихэсгэнэ. Хүний мэдрэлийн систем нь стресстэй тэмцэх эсвэл зайлан зугтах механизм бүхий симпатик мэдрэлийн систем, амар тайван байх, тэтгэн дэмжих, эдгээн анагаах парасимпатик мэдрэлийн систем гэсэн үндсэн хоёр хэлбэртэй. Хүн амар тайван, стрессгүй байхад бие махбодын дархлаа үлэмж ихээр сайжирна. Пандемик үр дагаварт хүргэж болох

“Шинэ Kоронавирус 2019” вирусийн халдварын учрыг олтол парасимпатик мэдрэлийн системээ давамгайлсан амьсгалын дасгалыг байнга хийх хэрэгтэй. Энэ дасгалыг тайван орчинд дөрөв секунд орчим амьсгаагаа гүнзгий авч, буцааж амьсгаагаа таван секунд орчим гүнзгий гаргана. Энэ нь цусны даралт ихсэх зэрэг олон өвчинд тустай. Хамгийн гол нь таны бие махбодын өвчин, нян, бактери эсэргүүцэх чадавхыг ихээхэн сайжруулж идэвхжүүлнэ. Ийм дасгалыг өдөрт хоёр удаа 5-6 минутын туршид хийх нь сайн.

Мөн өдөрт тогтмол хоёр удаа бясалгал хийгээрэй. Мөн сайхан агаартай орчинд өдөрт 2-4 км газар тайван алхаж болно. Ялангуяа ахмад хүмүүс дээрх вирусийн халдвар авах нь их байгаа учраас биеэ туйлдуулсан дасгал хөдөлгөөн хийхгүй, зөвхөн зөөлөн тайван алхах нь илүү ач холбогдолтой. Туйлдуулсан дасгал хөдөлгөөн нь стрессийн нэг хэлбэр юм. Энэ нь хүний биеийн дархлааг улам дарангуйлна.

-Тэгэхээр ард иргэддээ айж сандрах зүйл байхгүй. Томуу, томуу төст өвчин шиг эдгэрэх өвчин учраас стрессдээд хэрэггүй л гэж хэлэх гээд байна аа даа?

-Яг тийм. Энэхүү вирусээс айж сандрах зүйл байхгүй. Сандрах, айх нь стрессийн бас нэг хэлбэр бөгөөд бас л дархлааг тань дарангуйлна. Тайван эерэг хандлагатай байх нь маш чухал. Янз бүрийн хүмүүсийн ам дамжсан яриаг сонсох хэрэггүй. Харин ДЭМБ болон Монгол Улсын ЭМЯ-ны мэргэжлийн хүмүүсийн мэдээлэл, зөвлөгөөг сонсож ахуй амьдралдаа хэрэгжүүлэх хэрэгтэй. Энэ бүхэн нь таны амьдралыг эерэг сайхан болгоно.

Ингэснээр дээрх коронавирусийн дэгдэлтүүд, улирлын томуу, томуу төст нянд өртөлгүй үлдсэн хүмүүсийн нэг нь байх бүрэн боломжтой. Энэ бол Английн аугаа их эрдэмтэн, байгаль судлаач Чарльз Дарвины онол амьдрал дээр хэрхэн бодит байдлаар хэрэгжиж байдгийн нэг илрэл болно.

Categories
мэдээ нийгэм

Гэрийн даалгавраа хийсэнгүй гэж 10 настай хүүгийнхээ аминд хүрчээ

Баянгол дүүргийн наймдугаар хорооны нутаг дэвсгэрт гэрийн даалгавраа хийгээгүй гэсэн шалтгаанаар 10 настай хүүгийнхээ амь насыг хохироосон хэрэг өчигдөр гарчээ.

Энэ талаар Нийслэлийн цагдаагийн удирдлагын газрын урьдчилан сэргийлэх хэлтсийн дарга, цагдаагийн хурандаа Л.Амармөрөнөөс тодруулахад “Аав нь хүүгийнхээ амь насыг хохироосон хэргийг шалгаж байна. Хэргийн дуудлага өчигдөр өглөө 09:00 цагийн орчимд цагдаагийн байгууллагад ирсэн. Талийгаач хүүг гэрийн даалгавраа хийсэнгүй гэх шалтгаанаар толгой руу нь нэг удаа цохисон гэж аав нь мэдүүлээд байна” гэлээ.

Categories
онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Д.Баярхүү: Лалын шашны хооронд маш том дайн Сирид явагдаж байна

Олон улсын харилцааны судлаач, профессор Д.Баярхүүтэй ярилцлаа.

-Сирид болоод байгаа үйл явдлын талаар элдэв бичлэг яваад байдаг хэрнээ албан ёсны мэдээллээр юу ч харагдахгүй юм. Сирид яг ямар дайн болоод байна вэ. Энэ талаар ярилцлагаа эхэлье?

-Гал усны гашуун зовлон амссан Сири орныг дэлхий дахин бүтэн есөн жилийн турш харж байна. 2011 оны өдий үед эхэлсэн хувьсгал “Арабын хавар” биш, харин лалын контр хувьсгал болж хувирсныг Сири гэдэг улс бүтэн есөн жил дайтахдаа дэндүү ил тод харуулчихлаа. Олон улсын харилцаа, геополитикт исламистууд гэх хүчин зүйл баттай гарч ирчихээд ялагдаж өгөхгүй, сөнөж өгөхгүй Сири, Иракт бугшаад, Йеменийг нураагаад байж байгааг би хэлж байна. Сирид өөр юу өрнөв гэхлээр орчин цагийн гибрид дайн гэж чухам юу болох, хэрхэн яаж өрнөдөг гэдгийг дэлхий дахинд ёстой мэдрэгдтэл харууллаа. Фронттой дайсныг байлдаанаар устгах амархан, харин фронтгүй дайсныг устгах хэцүү гэдэг нь ISIL ба бусад исламистуудтай хийсэн тэмцлээс нь илт харагдаж байна. Сири дэх нөгөө исламист экстремистүүд ингэхэд сөнөж дуусах болоогүй юү гэх дэлхий нийтийн зовинолыг энд дурдахаас аргагүй. Тэд алхам тутамдаа ялагдал хүлээлээ, гэхдээ үхэж үрэгдэж дуусдаггүй. Ялна дийлнэ, лалын улс-халифатаа сэргээнэ гэж ханцуй шамлахгүй байна. Энд би Сири дэх дайны цаад шалтгааныг нь их томоор харж ярьж байна шүү. Ийм өнцгөөс өнөөгийн хэрэг явдлыг нь тайлж ойлгох хэрэгтэй.

-Турк, Сирээс хэдий хэр газар эзэлчихсэн байна вэ?

-Тэр тухай тооцоо ярихад эрт байна. Тэнд хил хязгаар, нутаг дэвсгэр гэдэг асуудал ч яригдахгүй болсон. Сирийн Идлиб муж өнөөдөр Сири-Турк-Оросын дайны талбар болчихоод байгаа нь л жинхэнэ гамшиг.Туркийн цэрэг давшсаар энэ мужийн хэд хэдэн хот тосгодыг эзлээд мужийн нийслэлд ойртож очлоо гэсэн. Гэтэл Сирийн арми Идлибийн тал хэсгийг чөлөөлөөд давшиж байна гэхчлэн зөрчилтэй мэдээлэл сайтуудаар дүүрэн байна.

-Турк Сири хоёрын зөрчилдөөний гол учир нь юу юм бэ?

-Энэ бол урт түүх дэлгэхээр асуулт байна. Лалын шашны өвөр хооронд маш том дайн Сирид явагдаж байна. Алавит, шиит, христианчууд нь мөр зэрэгцэн суннит исламистуудтай үхэх сэхэхээ үзэн бүтэн есөн жил Сири даяар тулалдлаа. Сирийн араб–христианчууд бол боевикуудын үздэгээр үл итгэгчид, иймд тэднийг дуустал нь хядна гэлээ. Үл итгэгчдийн эгнээнд буруу номтон мусульман–шиитүүд, мусульман–алавитууд христианчуудынхаа араас жагслаа. Хэдийгээр суннит ч гэлээ хоёр сая курдуудыг нь буруу номтон мусульманы тоонд оруулаад дайндаа татан оруулж байна. Турк тэднийг газрын хөрснөөс арчихаар Сирийн мөргөлдөөнд татагдан орлоо. Өөрийнх нь курд бүс нутагт туйлын халтай учраас тэгсэн биз. Ерөөсөө Турк-Сирийн зөрчлийн уг сурвалж нь шашнаасаа үүдэлтэй болж таарсан. Суннит олонхтой Туркэд засгийн эрх барьж байгаа Шударга ёс, хөгжлийн нам исламист суртлыг дээдэлдэг, тэр суртлаасаа үүдэн Сири дэх суннитуудыг дэмжиж ирсэн.

-Улс төрийн өөр асуудал байна уу?

-Байна. Сири дэх дэглэм. Сирийн одоогийн дарангуйлагчийн аав генерал Хафез Асад нь 1970 онд цэргийн эргэлт хийж ерөнхийлөгч болсон. Хүү Башар аль-Асадаа эмчийн мэргэжлээр суралцуулж эмч болгож байснаа хожим цэргийн академи дүүргүүлж хурандаа болгосон. Тэрээр 2000 онд дэслэгч генерал цолтойгоор эцгээ залгамжлан төрийн эрхийг авсан. Алавит шашинт аав хүү хоёр Сирид 50 жил засгийн дээд эрх барьж байна. Гэтэл Сири нь өөрөө алавитуудын онгон дагшин улс биш шүү дээ. Сирийн 18.5 сая хүн амын 87 хувь нь мусульманчууд, 10 гаруй хувь нь христианчууд, гурван хувь нь друзууд, мусульман дотроо 70 хувь нь суннитууд, алавит гэхчлэн суннит бишчүүд 11 хувь, исмаилитууд гурьан хувь, ортодокс шиитүүд хоёр хувь гэхчлэн цаашаа хуваагдана. Шашны цөөнхийн доторх цөөнхийн төлөөлөл байж Асадынхан 50 жил тасралтгүй төрж барьж, суннитуудын толгой дээр сандайлж ирснийг эсэргүүцэж “Сирийн хавар” дэгдсэн. Тэр нь дайн болж өргөжөөд өнөөг хүргэж байна.

-Туркийн тэр дэмжлэгийн цаад зорилгын тухайд?

-Турк Сиритэй дайнаа аль хэдийнэ эхлүүлчихсэн үе үе бөөгнүүлсэн цохилт хийж байна. Сири дэх сөрөг хүчнийг Турк дэмждэг, харин Сири нь Туркэд тун их халтай курдуудыг дэмждэг. Лалын алан хядагч “Жабхат Ан-Нусра” гэгчийг Турк дэмжиж, санхүүжүүлж, зэвсэглэж, бүр хөлсний цэрэг олж өгдөг нийлүүлдэг тухай олзлогдсон боевикийн ярьсныг Оросын ТАСС-ын сайт дээр ил цагаан биччихсэн байна билээ. Туркэд одоо эрх баригч байгаа Шударга ёс, хөгжлийн нам нь “Арабын ардчилал” эхэлтэл шиитийнТегеран, алавит–шиитийн Дамасктай харилцаагаа тун хэвийн явуулж байсан. Гэтэл Асадын дэглэмийн эсрэг суннитууд нь босоод ирмэгц лалын мазхабын эв нэгдлээ гол болгоод Сирийг дайсагнаж, цаашаа Ирантай харилцаагаа хүйтрүүлчихээд байна. 2013 онд Египетэд “Лалын ахан дүүс”–ийнхнийг засгийн эрхээс зайлуулмагц Турк айхавтар хилэгнэсэн. Исламист Мурсийн өнгөн дээр Турк–Египетийн харилцаа гайгүй хөгжиж байсан. Бидний сайн мэдэж байгаагаар, Турк бол үлэмж өрнөжсөн, исламистууд болон шашинжихгүй хөгжих талынхны хооронд лав ХХ зууны хоёр дахь хагасаас хойш ямар нэг зөрчил тэмцэл огт өрнөөгүй тийм улс. Харин одоо исламист улстөрчид нь шашинжихгүй цэргийнхнээ мухарлаж авсан. Янычарын удам–олон сайхан генералууд шоронгийн хаалга татсан, үхсэн, зайлсан. 2016 оны зуны үйл явдлыг санаж байгаа биз дээ. Олон арван жил шашнаас ангид явж ирсэн нийгмийнх нь өрнөжсөн хэсэг 2013 оны хавар Стамбул Таксимын талбайд босч, хувьсгал хийчих шахсан. Бослого амжилт олоогүй. “Арабын хавар” шиг үйл явдал Турк орныг арай ч нөмөрчихөөгүй гэхчлэн түүх нэгийг хэлэх байх.

-Сирийн үндэсний арми өнөөдөр ямар байдалтай байна?

-Өнөөдөр Башар Асад армиа командлаад ганцаараа тулалдаж байгаа юм биш. “Террористууд ба экстремистүүдийн эсрэг” дайнд нь “Эзлэн түрэмгийлэгчдийн эсрэг Орос-Иран-Ливаны холбоо” хүртэл оролцоод явж байна. ОХУ-ын зэвсэгт хүчний Жанжин штабын дарга асан хурандаа генерал Анатолий Ситнов ингэж хэлсэн байдаг. “Сири гэдэг чинь Ливи биш шүү. Хэрэв АНУ, НАТО Сирийн ард түмний эсрэг ээлжит түрэмгийллээ үйлдэх аваас газар, агаарт тулалдах ихээхэн туршлага бүхий армитай нь тэд тулалдах хэрэг гарна” гэж. Үнэндээ Сирийн арми нь арабын армиуд дотроо дээгүүрт ордог гэдгийг дайны есөн жил харууллаа. Өнгөрсөн есөн жилд жихадист дайчид 70 гаруй исламист бүлэгт хуваагдан Башар Асадын цэрэгтэй тулалдахын сацуу “Сирийн эрх чөлөөт арми”-тай, курдууд болон өөр шашинтны өрхийн цэрэгтэй бас тулалдлаа. Тулалдаж ч байна. Исламистуудыг нь Америк тэргүүтэй өрнөдийн эвсэл агаараас цохиж үлэмж сулрууллаа. Сирийн Засгийн газрын армийг дэмжиж алавит–шиитүүдийн Шаббихатусгай отряд, христианчуудын Шаббиха тусдаа отряд, суннитын сайн дурын Сахва отряд, Хасан Насраллагийн толгойлдог Ливаны шиитүүдийн Хэзболла зэвсэгт отряд, Ираны лалын хувьсгалыг хамгаалах корпусын дайчид, Сири дэх иракийн суннитуудтайгаа тулалдахаар Иракаас шиитийн шашны зүтгэлтэн Моктад Садрын дайчид, Палестины «Лива аль-Кудс» бригад, дээр нь ОХУ-ын агаарын ба сансрын хүчин, “Российские Силы специальных операций” хүчин байлдаж байгаа шүү дээ. Тэгэхлээр Сирийн дэглэмийг унагах, ялагдуулах тухай яриа бол агаарт замхарна.

-Турк, Орос хоёр байлдах уу?

-Орос, Турк хоёр дайтахад тун ойртсон. Р.Т.Эрдоган амны зоргоор Оросыг шүүмжилдэг болсон. Бүх бурууг Орос руу тохож байна. Орос нь Дамаск дахь үл бүтэх дэглэмийг дэмждэгт нь байж ядна. Орос, Туркийн эрх баригчид дээд түвшинд уулзаад гал зогсоолоо л болдог, тэр нь хэрэгждэггүй. Туркийн Батлан хамгаалахын сайд Хулуси Акар гэдэг нөхөр цэргээ удирдан фронт дээр очихын наагуур ажиллаж байна. Ливид Орос, Турк хоёр галын шугамын яг хоёр талд байна. Турк нь Триполи дахь Үндэсний зөвшилцлийн засгийн газрыг нь дэмжээд тийшээ цэргээ очуулчихсан. Орос нь маршал Х.Хафтар гэгчийн командалсан Ливийн үндэсний армийг нь дэмжсэн. Хафтар нь нийслэлээ бүслээд байлдаж байна. Гал зогсоох эвлэрүүлэх талаар Москвад сүртэй уулзалт зохиогоод нэмэргүй. Сири дэх Орос-Туркийн зөрчлийг Вашингтоноос өөгшүүлж байгаа мэтээр Оросын сайтууд дээр шүүмжилдэг.

Categories
мэдээ цаг-үе

МЗЭ-ийн шагналт яруу найрагч Ц.Жамбалгарав: Тээр хол, тэнгэрийн хаяанд суудаг намайг гэх хүн тийм олонгүй ч бас цөөдөхгүй юм шиг ээ

Дорнодын утга зохиолын нэгдлийн галыг манаж Буйр нуурын хаяа, Хэрлэн мөрний хөвөө, Тамсагийн цэнхэр хязгаарт он он жилээр сууж буй найрагчийн яриа танд сонин байх болов уу. Ингээд МЗЭ-ийн шагналт яруу найрагч Цэрэндоржийн Жамбалгаравтай хөөрөлдсөнөө толилуулъя.

-Таны хувьд дорнын уудам талдаа он он жилээр сууж шүлэг найргаа туурвиж ирсэн. Утга зохиолд анх хэрхэн хөл тавьснаас хоёулаа яриагаа эхлэх үү?

-Би Улаанбаатар хотын Анагаахын дунд сургуульд 1971 онд элссэн хүн л дээ. Одоогийн НИК компанийн байранд манай сургууль байлаа. Хотын төвд, хэвлэлийн комбинатын яг хажууд гэсэн үг шүү дээ. Уран зохиолын багш маань Р.Ядмаа гэж хүүхдийн зохиолч хүн байж, тэр үеийн нэртэй зохиолчдыг таньдаг, уран зохиолч эмч нар болох А.П.Чехов, С.Эрдэнэ, Ш.Ванчаарай, А.Вересаев гээд л ярьдаг, заримдаа ч сургууль дээр халамцуу сууж байхаасаа сийхгүй нэг үгээр нэлээд билэг танхайдуу гэхээр хүн байж таарсан юм. Эмнэлгийн сургуулийн хүүхдүүдэд гэхэд уран зохиолын хичээлийг маш гоё заадаг, хүний амьдрал, хувь тавилангийн тухай өөрийн гэсэн “философи”-той, бас ч эсэргүүдүү яриа хөөрөөтэй тэр эрхэм хүн л намайг уран зохиолд эргэлтгүй дурлуулсан болов уу даа. Нэг өдөр саарал даавуун дээлтэй, улаан хамартай, урт буурал үстэй нэгэн халмаг эрхмийг дагуулан ирж уран зохиолын дугуйлангийн оюутан биднээс гурав, гурван төгрөг татан шарыг нь тайлангаа цаг орчим ном тавиулсан нь миний анх удаа сонссон яруу найргийн лекц байж. Төрийн шагналт нэрт яруу найрагч Ц.Гайтав абугайтай танилцах завшааныг тийнхүү шүүрч явсан байнам. Шүлэгт үг дутахын зовлон гэж байх, тэрнээс илүү зовлон бол шүлэгт үг илүүдэхийн зовлон гэж буй гээд л хөврүүлж өгч байсан даа, Ц.Гайтав гуай. Дорноддоо ирж 1975 оноос Утга зохиолын нэгдэлдээ элсэж өнөөдрийг хүртэл явж байна. Дорнодын Утга зохиолын нэгдлийн эрхлэгч гэдэг сэтэртэй нэлээд олон жил болчихлоо. Өрөөл хүн байтугай өөрөө ч энэ сэтрээсээ уйдахаар цаг хугацаа өнгөрч. Гээд яана гэхэв. Яруу найргийн гурван ном гаргасан. Нэлээд сүүлхэнд дээ. Уг нь хар залуугаасаа шүлгээ бичээд л байсан юмдаг. Хааяа ганц нэг сонинд гарна аа. “Улаан Од”, “Эх орны манаа”, “Утга зохиол” гээд л. “Цог” сэтгүүлийн “Оч” буланд 1984 онд хэдэн шүлгээ хэвлүүлээд хөл газар хүрэхгүй баярлаж явлаа.

-Та бол цэргийн хүн. Эх орны үнэ цэнэ, хил хязгаарын үнэ цэнэ гэдгийг яс махаараа мэдэрсэн уран бүтээлч. Ер нь хуучин цагт Чойжамцын Ойдов, Дашзэвэгийн Сэнгээгээс аваад бүгд л галын шугамд явж байсан юм билээ?

-Эх орны зүүн болоод зүүн өмнөд хязгаарт бараг хорин жил зогссон шүү. Залуу насанд эр хүн цэргийн албаа хааж торгон хилээ маналгүй яахав. Хэн хүнээс санал асуудаггүй юм чинь тэр. Тэр сайхан хийморьтой албанд гэрээ ачиж, гэргий хүүхдээ дагуулаад хэдэн жил нүүдэл хийсний ач, олз гэвэл цөөн хэдэн шүлэг минь нэг их сод, содонгүй гэхэд эрхбиш цэргийн жагсаал шиг жигдэрч чадсан болов уу гэж бодох юм даа. Эх орон, эр цэргийн сэдэв, баатарлаг уянгын яруу найраг гэдэг одоо цагт айхавтар ховордоо ч юм уу. Жилдээ нэг удаа Батлан Хамгаалах яам “Эх орны цэрэг” гэж наадам зохиож байна уу даа. Ноднин нэг оролцож үзсээн.Тэгээд ч мань мэт нь энд тэндхийн найр наадам хэсээд явах зав чөлөө гарахгүй юм. Хөдөөдөө хөхөрсөн над шиг хүнд зохих, зохихгүй наадам цэнгэл, идээ будаа гэж бас байх шиг байна аа. Эх орны үнэ цэнэ, эх орончийн дуу хоолой хэзээ хэзээнээс илүү хэрэгтэй болж байгаа гэдэгтэй бол санал нэг байна. Харин хий хоосон хийрхэл, хаяа хатавчаа хадарсан, хамаг юмаа харлуулсан нэхэл зүхэл зонхилоод эхэлбэл тусгүй байх. Ерөөс жинхэнэ хүний зовлон жаргал, хайр энэрэл, харуусал, гуниг энэ бүхэн чинь л эх оронч уран бүтээлчийн мөнхийн сэдэв юм биш үү. Дашзэвэгийн Сэнгээ гэдэг тэр нэрт яруу найрагчийг дайнд явж байсан гэж дуулаагүй. Дотоод яаманд хичээнгүй ч бил үү цолтой дарга явсан гэж уншиж байсан санагдах юм. Би мэдээгүй байж болно л доо.

-Алдарт Халхын гол, Буйр нуур гээд түүхт газруудад зохиолчид олонтаа очсон. Тэр бүрийд Дорнодоор дайрахдаа тантай уулзана. Дорнын талд Жамбалгарав байгаа гээд л ярилцдаг. Санжмятавын Дашдэндэв гуай, Далантайн Тарваа гуай гээд бүхий л аваргуудтай та залуугаасаа уулзаж учирч явсан. Тэр сайхан он жилүүдээ эргэж дурсахгүй юу?

-Дорнодынхон азтай хүмүүс шүү. Аугаа Ц.Дамдинсүрэнгийн уугуул нутаг, Данзангийн Нямсүрэнгийн суугуул орон зай гээд бод доо.Зохиолчид очдог юм аа.Бид чинь цагтаа Ц.Дамдинсүрэн гуайгаас захиас шүлгийг нь авч Д.Цэвэгмид ахайгаас гар бичмэл захидлыг нь гардаж явлаа шүү дээ.Саяхан гэхээр дээ.34 дэх “Болорцом”-ыг Чойбалсан хотдоо хүлээж авсан. Манай нутгийн хүүхнүүд “Болорцом”-д гоёх дээлээ Улаанбаатарын оёдол-урлангуудад захиалгаар хийлгэж өмсөцгөөсөн гэж байгаа. Ийм нутагт яруу найрагч байх гэдэг асар их жаргал шүү. Даанч нутгийн шүлэгчид нь бүгд нэгийн даваанд бүдэрцгээсэн нь нэг тиймхэн. Одоо болтол нууц-хууч нь дуусаагүй ухаарал, урам хугарал, урагш тэмүүлэх эрч хүчийг хайрласан тэр жилийн наадам бидэндээ бол шинэхнээрээ л байгаа. Тэгээд ч Янжинлхамын хөргийг хуйлаад явчихсан болохоос яруу найрагчийн минь зүрхийг суйлаад явчихсан биш. Халхын голын ялалтын 75 жилээр юм байна. П.Алтангэрэл маань дэмжиж аймаг маань даагаад “Ялалтын цом” цэрэг эх орны сэдэвт үндэсний яруу найргийн наадмыг Дорноддоо 2014 онд зохион байгуулсан.Хишиг шагнал нь ч жишиг болохоор байсан.Шалгарсан 25 найрагчийн бүтээлийг Ж.Нэргүй, О.Чинбаяр, Ш.Дугар нар орос хэлэнд хөрвүүлж орос монгол яруу найргийн түүвэр болгон хэвлүүлж ойд ирсэн орос нөхдөдөө бэлэг болгосон. Тэр наадамд Монголын өнөөгийн сор гэхээр найрагчид бараг оролцсон, айрагдсан зарим нь Халхгол, Буйрын чиглэлд амарч зугаалцгаасан юм байна шүү. Дорнодынхон бүгд л мэнд сайн байцгааж байна аа. Н.Мөнхсайхан, П.Гэрэлхүү, Б.Мөнгөнтуул, Дамдинжав, Д.Ган-Очир, Л.Хэрээ, Ц.Төртайван, С.Дашдэндэв, Д.Тарва, Б. Дашцэрэн, Г.Амар, Г.Аким, Д.Бямбаа гээд манай нутгийн гарвальтнууд уран бүтээлийн ай савд хэдэн арваараа байсан, байсаар ч буй.


-Тантай уулзаад хамгийн түрүүнд асуух хүн нь яах аргагүй Эрээнцавын Нямсүрэн. Та бол Нямсүрэнгээ мэдэхийн дээдээр мэдэж, хайрлахын дээдээр хайрласан хүн. Нямсүрэн ахын тухай энгийн гоё, нандин дурсамжуудыг та л хуваалцана даа?

-Хандмаа эгч шиг чинь хайрлана ч гэж юу байхав. Хөөрхий Хандмаа минь өнөө ч Эрээнцав нутагтаа өртөөний жижигхэн байшиндаа Нямсүрэнгийнхээ галыг нь гандаачихгүй, урланг нь сандаачихгүй гээд гань ганцаар сууж л байна. Хайрын дээд гэдэг чинь тэр л байх. Бид яахав, эр хүн шиг нөхөрлөж сайдаж муудаж, салхи шиг шилэрч, бороо шиг шивэрч явсаан. Нямсүрэн, Нэргүй, Алтангэрэл бид хэдийн харсан овоо, хажуулсан хонхорт дарсны лонх бөндийж талын салхи өндийж байсан нь нэг бус байх. Хаа нэг зорьж очиход Нямсүрэн минь ч сайхан шүү дээ. Эрээнцав өртөө, Чулуунхороот сумын омогтой, домогтой бүхэн цуглаад л… Хотын “боов” амсах гэж, хойноос орж ирэхэд нь “гаалийн хяналт”-аар илрүүлж гэхдээ л бултуулж амжсан ганц нэг юмны бөглөө мултлах гэж бөөн хөл хөөрцөг. Мань мэтийгээ магтах гэдгийг үзүүлж өгнө. Нутгийн олондоо нэр нүүртэй ч гэж юүхэв. Энүүхэндээ гэхэд өөрийгөө жаахан тоох гэж, амихандаа Нямсүрэнгээсээ хэдэн сайхан үг сонсох гэж л би мэт нь Эрээнцавыг зорьдог байсан байх аа даа. Ж.Нэргүй гавьяат, Их Хуралд байсан П.Алтангэрэл бид хэд Д.Нямсүрэнгээ бараадан Дорнодод гал залгилж шал дэрлэж галзуурах нь халаг сагаж сагсайж байсан он жилүүд зэгсэн хуучирсан нь цагийн эрх биз. Нямсүрэн минь тэнгэрт дэвшээд бараг хорин жил болчихож. Залуухан шүлэгч асан Ж.Нэргүйгээ улсдаа нэртэй дуун хөрвүүлэгч, судлаач эрдэмтний зэрэгт хүрэхийг, зартай шүлэгч болох байсан П.Алтангэрэлээ төр түшилцэн, яам тамга мэдэлцэхийг харж хайрлаж яваа би бас азтай хүн юм. Энэ дашрамд хэлэхэд, ах нь Чулуунхороот сумын эрхэм дарга нарт, УБТЗ-ын эвэртэн, туурайтангуудад Д.Нямсүрэнгийн дан цагаан байшинг нь гэр музей болгоод өгчихөөч, Г.Хандмаа гэргийг нь тэр музейн эрхлэгч гэдэг юм уу, үйлчлэгч гэхнээ ч яахав болгоод сум, төмөр зам хоёр мэдэх мэдэхээ мэдээд аваад явчихаач гэж гуйгаад л байгаа. Бүтэх байлгүй л гэж найдна.

-Мөн танаас Лам Со (Тогоонтөмөрийн Содномнамжил)-гийн тухай, Бат-Оршихын тухай, Тайван, Хүрэлчулуун гээд авьяаст билэгт сайхан залуусын тухай асуулгүй өнгөрч болохгүй нь?

-Тийм шүү. Яахын аргагүй үе тэнгийн хэдэн сайхан яруу найрагчид бие биенээ дагасан, дарвисан юм шиг л яваад өгцгөөсөн. Б.Бат Орших чинь 90-ээд оныхон дундаа тод л “од” байгаа биз дээ. Т.Содномнамжил бол бүүр өөр ангид их авьяастан, гайхамшигтай бурханлиг-уянгалаг найрагч байв шүү дээ. Манай Б.Тайван, Г.Хүрэлчулуун нарыг яруу найраг, уран бүтээлдээ ямар үнэнч, туйлбартай бичиж туурвиж явсан гэж санана. Энэ хэдийгээ алдчихаад нэг хэсэгтээ л гундсаан. Цэцэг үнэргүй, цэцлэх нь үнэгүй мэт болохыг тэр үед л нэг мэдэрсэн. Инээгээд зөрсөн бүсгүйн нүд хүртэл жаварлаад байх шиг санагдаад угаас тэнүүхэн тал нутаг минь хов хоосон харагдаад хэцүү юм билээ. Дорнод нутгийн минь араншин, тэнгэрийн таалал тийм байсан юм болов уу. Б.Бат-Орших, Т.Содномнамжил хоёр энэ Улаанбаатарын их хөл үймээн, хөөсрөл, хийсрэл дунд эвдэрч шаналсаар нутгаа бараадсан ч болов уу. Тэгээд тэгээд тэссэнгүй дээ л гэхээс.

-Хэдэн жилийн өмнө та бид хоёр манай өрөөнд нэг сайхан ярилцлага хийсэн ч би утсаа хаяад, өнөө яриа маань “будаа” болсон. Тэгэхэд та Ж.Нэргүйгээ дагуулаад ирсэн. Нэргүй ах та хоёрын үерхэл нэг л сайхан сэтгэгдэл төрүүлэх нь бий.Нэргүй ах чинь Дорнодын ус сувагт ажиллаж байсан.Та хоёрын паян дуусахгүй дээ?

-Ж.Нэргүй бид хоёр чинь Дорнодын утга зохиолын нэгдэлд 1977 оны нэг өдөр элссэн чацуутнууд байхгүй юу. Би нуруугаар өндөр, Нэргүй маань уран бүтээлээр өндөр л болохоос үе тэнгийн хоёр. Тэгээд л найзалсан. Ёстой л урт мориндоо сундалдаж уужим дээлэндээ багталцаж явсаар нэг л мэдэхэд 60 гараад 70 дөхөөд явчихаж. Чиний хэлсэн тэр ярилцлагыг үнэнээ хэлэхэд би нэлээн хүлээж харсан байх шүү. Одоо ингээд ярилцаж суухад тэр үед юу юу гэж ярьснаа бараг л мартчихаж. Лав л өнөөгийн энэ ардчилал, эрх чөлөө дахиж бидэнд олдохгүй юм шүү, нэгэнт сонгосон замдаа эргэж буцалгүй явахаас өөр гарцгүй, эх орны минь ирээдүй, үр хүүхдийн минь гэрэл гэгээтэй амьдрал бид бүхний туйлбартай, хичээнгүй, үнэнч шударга байж чадах эсэхээс л хамаарна гэж хэлж байснаа сайн санаж байна. Ах нь энэ бодлоосоо одоо ч ухраагүй ээ. Хоёр ахынхаа паянг жинхэнээсээ яриулья гэвэл чи дуу хураагуураа унтраагаад “Өдрийн сонин”-д нэг мөр ч гаргахгүй гэж ам өчгөө өгвөл болж байна. Танай сонин гэдэг чинь П.Хашчулуунаас эхлээд юм дуулгахын аргагүй “хэцүү” хүмүүсийн орон гэр гээ биз дээ. Чи ч бас нэг нь л байж таараа. Тэгэхлээр ам хэмжээтэй, адал явдал хамжааргатай нь дээр байх аа, Тийм биз хө. Зүгээр л захаас нь хэлэхэд Ж.Нэргүй тамхи шившихгүй, би архи амсахгүй гэж андгай тавилцчихаад арван жил болж байна уу даа. Хэн хэн нь хэлсэндээ хүрч чадаагүй болохоор дүндээ дүн. Нэг дээ нэг гээд хөхрөлдөж явдаг юм.

-Та ер нь Нямсүрэн, Нэргүй энэ хэдээсээ өөр утга зохиолд хэн хэнтэй ойр явж ирсэн бэ. Таны шүлэг найргийг үнэлж дүгнэж хэлсэн найрагчид гэвэл хэн байна?

-Тээр хол, тэнгэрийн хаяанд шахуу суудаг намайг гэх хүн тийм олонгүй ч бас цөөдөхгүй юм шиг ээ.Ахмадуудаас гэвэл алдар цуут Т.Галсан гуайг хүндэлж явдаг. Илүү юмгүй хэлэхийн эрдмийг энэ хүнээс сурч яваа гэж боддог. Адилхан хилчин юм гээд Б.Доржпалам найрагчтай дөрөө их нийлдэг байв даа. Ай Төмөр-Очир, Агваржин Ж.Баяржаргал, “шар” Мийгаа гээд нөхөд бас байх юм аа. Хэнтийн Биндэрт Балдансодномын Энхжаргал гээч нэг сайхан буриад бий. Цаад Баяржаргал чинь “Утга зохиол” сониндоо Жамбалгарав бол Дорнодын тэргүүн найрагч гэж цоллоод. Тэгж болдог ч юм уу, үгүй ч юм уу, мэдэхгүй. Би лав хэрэндээ их л хөөрсөн дөг. Амьтан хүний дургүй хүргэсэн ч байх. Яадаг юм. Андын үг алт гэдэг юм чинь. М.Амархүү, Доржсэмбээ гээд нүд дүүрэн дүү нар ч олон. Амархүү намайг нэг матарласан юм байна. Одоо гарах “Хайрлахын тал” номынхоо хавтасны зургийг зуруулна даа. Лувсангийн Пүрэвдорж зохиолч ариутган шүүж байгаа юм. Энэ хүний тууж романыг нь түүж уншсаар сүүлдээ нэр зүс мэдэх болж танилцаад энэхүү эх орны эр цэрэг, эрхэм хүмүүнийг ихэд хүндлэн биширч явдаг болсон доо. Зохиолчдын хорооны М.Саруулдалай маань Дорнод нутагт их элэгтэй, бидэндээ их түшигтэй хүн юм шүү дээ. Тэгээд манай Г.Мэнд-Ооёо байна. Зүүн Монголоос тодорч буй нэг том сэхээтэн, өөрөө тодорсон “Гэгээнтэн” гэж боддог шүү.

-Сүүлд танаас уран бүтээлийн тухай асууя. Зохиолчдын эвлэлийн шагнал ямар бүтээлээрээ хүртэж байв. Сүүлд бичсэн шүлгүүдээсээ сонирхуулаач, ах минь?

-Би түрүүн хэлсэн дээ. Яруу найргийн гуравхан номтой гэж. Бичсэн шүлэг, дууль гэвэл нэлээд тоо гарах байх. Хоёр гурван найраглал бичсэн байна лээ. Сэтгүүл зүйн гэх юм уу, хэдэн ном байна. Ганцхан жүжиг бичиж Дорнодынхоо театрт тоглуулсан. Уран бүтээлийн хувьд нэг иймэрхүү. Сүүлийн үед дууны шүлэг ч бичиж үзэж байна.“Сүүдрийн од” түүвэрт орсон шүлгүүдээрээ 2011 онд Зохиолчдынхоо эвлэлийн шагналыг хүртсэн. Одоо нэг номоо эмхлээд хэвлүүлэх санаатай, жаал жуул засаж янзалсан шиг сууна. “Хайрлахын тал” гэсэн нэр базаачихаад л…Шүлэг унших, бичихээс илүүтэй бодож суухыг эрхэмлэх үе ирдэг гэж үнэн бололтой. Ганц нэг бичсэн шүлгээ гайгүй ноолж ноороглоод, ноцолдоод ч байх шиг. Чи надаар дөрвөн мөрт л хэлүүлэх гээд байна аа даа. Алдхан биендээ, эзэн байх алдаж болохгүй эрх чөлөөгөө эндүү нь үгүй эдлэхсэн гэж тэмүүлсэн, энээхэн хэдэн жилийг хэлэхээ хэлж хийхээ хийсээр яваад дуусна гэж шийдсэн, хол ойрын хүмүүсээс илүү холбирох сэтгэлийнхээ ончроог тайлахсан гэж хичээсэн, зүс зүдүү, яс ядуу өвгөн нэгэн л болж байх шиг байна. Эх орны даалгасан ачаа, эгэл нөхдийн илгээсэн итгэл, хувь, хувьсгалын тов, тохироо алинд ч бүтэн нэртэй, бүлээн төрхтэй явахсан гэж хичээх юм аа, муу ах нь. Ингэсгээд болих уу даа, дүүдээ их баярлалаа.

Categories
онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Д.Цахилгаан: Өөрийн замаар яваа улс орон л өөдөө явна

Түрүүч нь №028,029(6394,6395) дугаарт

Монгол Улсын Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд, Соёлын гавьяат зүтгэлтэн, түүхийн ухааны доктор, олон улс судлалын профессор Д.Цахилгаантай ярилцлаа.

-Ийм хоёр том утга бий. Тэр дотроо монгол хэлтэн, хэлээ хадгалж байгаа, соёлоо тээж буй Өвөр Монгол, Буриад, Халимагаас эхлүүлээд монголчууд бий. Монгол Улсаа газрын зураг дээр хараарай. Хүрээлэл маань монголчууд байгаа байхгүй юу. Тэгэхээр бид чинь монгол гупертэй байхгүй юу.

-Гупер ээ?

-Гупер, хамгаалагч. Төрийн тэргүүнүүдийн цувааны урд гупер машин гээд нэг машин хамгаалаад явдаг биз дээ. Түүн шиг бид чинь монгол гупертэй байхгүй юу. Аугаа их Хятадтай шууд мөргөлдөөгүй, аугаа их Оростой шууд мөргөлдөөгүй. Тэд чинь бидний тусгаар тогтнолд цаагуураа сайхан нөмөртэй байгаа шүү дээ. Эд нар маань байна. Гадаадад чинь Монголын анд нөхдийн нийгэмлэг, Найрамдлын нийгэмлэг гээд Монголын төлөө гэсэн сэтгэл санаатай, цэвэр гадаадын түмэн хүмүүс байдаг.

-Та төрд хэд дэх жилдээ ажиллаж байна вэ гэдэг асуултаа дахин асууя?

-40 гаруй жил гэж хэлж болно.

-Яагаад энэ асуултыг дахин асуув гэхээр, төрийн байгууллагад ажиллана гэдэг бол нэр төрийн хэрэг. Гэтэл төрийн санг цөлмөж, ард түмнийг “Цагаан цаас”-аар нь дуудаад сууж байх юм. Та олон жил төрд алба хашиж байгаа хүн. Үүнд ямар бодолтой явдаг вэ?

-Тийм шүү дээ. Тэр “Ард түмэн бол юу дуртай хүссэнээ бичиж болдог цагаан цаас” гэдэг чинь Маогийн хэлсэн үг шүү. Эд чинь өөрсдийгөө төрийн түшээ гээд байгаа биз дээ. Өөрсдөө нэг их түшдэг амьтад шиг.

Төрийн сүлд өршөө гэж залбирч явахын цаана бол хууль ёсоо дээдэлдэг, бидний хөх тэнгэрийн үзэлтэй холбоотой. Тэнгэрээ шүтэж явах үзэл чинь бол ерөөсөө энх тунх байхын үзэл шүү дээ. Төр өөрийгөө ард түмэндээ мэдрүүлж ажиллаж байх ёстой. Хатуу харгис хуулиараа барьж шоронд хийдгээ биш, халамжаараа үзүүлэх ёстой. Халамж гэдгийг одоогийн мөнгө тараадагтай андуурч болохгүй. Жаахан тэтгэмж, группийн мөнгө, хүүхдийн мөнгө сөнгө чинь сонгуулийн сурталчилгаа болохоор биш халамж биш. Бүр том утгаараа бол энэ их хорлонтой зүйл. Яагаад вэ гэвэл хүмүүс ажил хийх дургүй болж байна. Тэтгэвэр бол огт өөр ойлголт. Тэтгэврийг төр барьчихаад нэг их юм өгч гийгүүлж байгаа юм шиг. Тийм биш шүү дээ. Бид ажил хийж байхдаа төрд хадгалуулсан мөнгө байхгүй юу. Хадгалуулсан өөрийнхөө мөнгийг авах гэж байхад боож, цагдаж, гүйлгэж болох уу. Тэтгэврийн зээл гэж өгчихөөд тэрийгээ хүүлээд. Өөрийнх нь мөнгийг өөрт нь хүүлж болох уу. Тэгэхээр халамж гэдгийг ялгаатай ойлгохгүй бол болохгүй. Төр халамжтай байх ёстой. Төр нэгдүгээрт, үнэхээр төмөр нүүртэй байх ёстой гэдэг. Тэр нь хууль хяналтын байгууллагуудаа хэлсэн байхгүй юу. Бурууд хатуу байхыг төмөр нүүртэй гэдэг. Хэрэг хийсэн бол хэн ч байсан хатуу байх ёстой.

Нэг тал нь тэр. Нөгөө тал нь ард түмнээ хамгаалах ёстой. Хамгаална гэдэг бол эцсийн эцэст хүнийг хүн болгох, хүнээр нь авч явах л байхгүй юу. Боловсролын тогтолцоог эвдсэнээс болоод хүнийг хүн болгох ухааныг нь хаячихсан юм. Чи бид цөм дээд боловсролтой болох үүрэггүй. Тийм юм хэрэггүй. Харин чи бид заавал зөв хүн болох үүрэгтэй. Хэн ч гэсэн хүнээс гар тосож гуйдаггүй, өөрийгөө авч явах чадвар, мэргэжил эзэмшсэн байх ёстой. Хонь хариулдаг юм уу, тариагаа тарьдаг юм уу, мужаанаа хийдэг юм уу, барилга барьдаг юм уу. Ийм чадвараа эзэмшсэн байх хэрэгтэй. Техник мэргэжлийн тэр сайхан систем байсныг нураачихаад одоо буцаагаад бий болгох гэж яаж зовж байна даа.

Хүн та нэгэнтээ энэ хорвоо дэлхий дээр хүрээд ирэх юм бол тэртусмаа монгол хүн болж мэндэлбэл, гурван сайн үйлсийг бодож явах хэрэгтэй. Нэгдүгээрт, амирлуулах. Амар амгалан, энх тайван байлгах. Үүнийг хүн дээрээ холбоод үз дээ. Хүнийг асрамжлах, хамгаалах, санааг нь зовоохгүй байх, тэр хүнд саад болохгүй байх. Болвол дэмжих. Энэ бүгд чинь нийлээд амирлуулж байна. Хоёрдугаарт, арвижуулах. Аливаа сайн юмыг арвижуулж байх ёстой. Буянаа арвижуулах хэрэгтэй. Аливаа нэг юм бүтээх хэрэгтэй, их бага нь хамаагүй. Энэ чинь бүтээж арвижуулж байгаа юм. Эд өлгийн болон оюуны жаахан ч атугай юм бүтээ. Гуравдугаарт, арвижуулснаа дэлгэрүүлэх ёстой. Дэлгэрүүлж, хуваах хэрэгтэй. Чи баяжсан бол тэр шаардлагатай байгаа хүмүүст буянаа хүртээ. Над мэтийн амьтад, за багш гэе л дээ. Багш ч бай, биш ч бай, хэн ч бай амьдралынхаа туршид өчнөөн эрдэм сурч байгаа. Тэрнийгээ дэлгэрүүл. Чи өчнөөн юм мэдчихээд түүнийгээ аваад авсанд орох эрх байхгүй. Ийм л гурван үйлсийг сахивал хүн өөрийгөө зөв амьдарлаа гэж бодож болно. Өөртөө ч мөртэй. Үлдэцтэй гэсэн үг.

-Ард түмэнтэй доож маягаар, үл хүндэтгэсэн өнгөөр харьцаад байдаг. Ард түмэн гэхээр нэг л их ядуус болж харагдаад байдаг бололтой, тэдэнд?

-Ард гэдэг үгнээс нь хүртэл зэвүүцэх юм уу, зэнзийлэх гэдэг юм уу, тойрох гэдэг юм уу, тэр утгаар 1990 оноос хандаж ирсэн. БНМАУ гэсэн. Би насаараа энхтайван, найрамдал гэж ярьсан хүн. Найрамдах гэдэг үгнээс яахаараа бултаж болдог байна. Republic гэдэг үгийг л орчуулсан үг шүү дээ. Ард, найрамдах. Бод доо. Хятад ард улс гэдэг. Ард улс гэхэд юун буруу байгаа юм. Хуучин бол ард гэсэн үгнээс зайдсан нь, орос дээр орчуулсантай холбоотой. Ард гэдгийг орос дээр орчуулах үг байхгүй. Арат гээд л зүгээр аялгажуулчихсан. Арат гэдэг нь анги давхаргын чанартай болоод явчихсан байхгүй юу. Тэрнээс нь зайдуулж байгаа юм биз дээ. Бидний үеийнхэн малчин ардын хүүхэд гэдгээрээ бахархаж байлаа шүү дээ. Зүгээр малчны хүүхэд биш. Малчин ардын хүүхэд. Ардын сургууль, ардын эмнэлэг, ардын багш. Ийм юмнаасаа зайцан хөндийрсөн. Энэ улсыг бүрэлдүүлж байгаа амьд хүнийг чинь ард гэдэг юм байгаа биз дээ. Нийгмийн тэр анги, давхаргын ойлголтыг бүр байхгүй юм шиг болгож яаж болох юм. Ард түмэн ард түмнээрээ байж л байгаа. Сэхээтэн ч байж л байгаа. Тийм байтал тэрийг байхгүй юм шиг ялгаж болохгүй шүү дээ. Хүн ард гэж ярьдаг. Ард гэдэг чинь хүн гэсэн үг. Хүн ардын боловсролын төлөө гэхэд хоршоо үг болоод явж байна. Энэ чинь энэ хоёр ялгаагүй гэдгийг хэлээд байгаа биз дээ. Ард түмэн минь гэж байна. Энэ олон түмнийг ард гээд байгаа биз. Тийм учраас энэ үгийн утгыг гажуудуулж дийлэхгүй. Ард түмэн, хүн зон байгаа цагт энэ байж л байна. Одоо иргэн гэж их ярих дуртай болсон. Иргэн чинь ард биш юм уу, ард чинь иргэн биш юм уу. Яагаад ардын нийгэм байж болдоггүй юм. Яагаад заавал иргэний нийгэм гэж ялгаад байгаа юм. Тэгвэл иргэн насандаа хүрээгүй нь биш юм уу. 16 насыг иргэн биш гэхээр иргэний нийгэмд тэд хамаарагдахгүй нь ээ. Гэтэл тэд чинь ард түмний л хүүхэд биз дээ. Хууль тогтоомж нь ийм нарийн ялгааг олж утгыг нь шинжсэн л баймаар байгаа юм.

-Олон жилийн туршлагаараа Монгол Улсын ойрын ирээдүйг төсөөлөн бодоход ямар харагддаг вэ?

-Өөрсдийгөө эд нар улс төрчид гээд байгаа юм. Улс төр гэж юу байдаг юм. Улстөрийн ухаан гэж юу байдаг юм. Үүнийг үзээгүй, утгыг нь мэдэхгүй улсууд УИХ-д очоод суучихаараа улстөрч болчихдог юм гэнэ ээ. Энэ бол ёстой улс төрийн талаар гэгээрээгүйгээ харуулж байгаа юм. Энэ улсууд “Тав, арван жилийн дотор л босоод ирнэ” гэж ярьдаг. Яагаад гэвэл эд нар өөрсдийгөө рекламдахын төлөө л байдаг. Миний бодоход, одоо бид хэцүү даваан дээрээ ирсэн. Даваанаасаа алгуурхан, сайхан буух ёстой. Тэгэхээр хар ухаанаар бодоход, бид энэ оргилд хүрэхийн тулд хичнээн хугацаанд өгсөв. Бараг л төдий чинээ хугацаа орно доо гэж боддог. Тэгэхдээ өгсөхөд их хүч гардаг, уддаг. Уруудахад харьцангуй түргэн байдаг. Гэхдээ уруудахад түргэлж болдоггүй. Давааны ар руу уруудсан машин эвгүй болно. Тийм учраас хурдаа сааж явах ёстой.

Нийгэм бол тэгж л явна. Энэ алдаануудыг засахад хугацаа орно. Заавал хугацаа орно. Хуулиудаа өөрчлөх хэрэгтэй биз дээ. Хуулиа биелүүлэх системийг нь өөрчлөх хэрэгтэй. Шүүх, прокурор, цагдаа, цэрэг, мөрдөн юу байдаг юм. Тэгээд тэрийг нь ард олон нь дагах хэрэгтэй. Дагуулах хэрэгтэй.

Аливаа онол, үзэл суртал болвоос ард түмнийг, олон түмнийг эзэмдээгүй цагт юу ч биш. Ямар ч хүчгүй. Аливаа үзэл, онол болвоос олон түмнийг эзэмдсэн цагт бодитой хүч. Тийм хүчийг бий болгоход их хугацаа орно. Боловсрол, эрүүл мэнд, нийгмийн даатгалын систем гээд цөмөөрөнг нь өөрчилнө. Ингээд бодохоор түргэн болно гэж ерөөсөө байхгүй. Энэ бүгдийг өөрчлөх оюуны болоод хуульзүйн, нийгмийн ухамсрын ийм хүчин зүйл манайд байгаа. Тийм болохоор өөрийнхийгөө л өөрчлөөсэй, битгий гадны юм хуулаасай. Би Хятад оронд найман жил Элчин сайдаар суусан хүний хувьд тэр улсын онцлогийг юу гэж хэлэх вэ гэвэл, хэзээ ч, хэнийг ч дуурайдаггүй. Хэзээ ч дэлхийн хэмжээний онол, улстөрийн үзэл бодлыг хуулбарлан авдаггүй. Авдаг ч өөриймшүүлэн авдаг. Тэгж өөрийнхөө оронд тааруулж авдаг. Тэрбум гаруй хүндээ тааруулж байна шүү дээ. Өөрийнхөө уламжлал, соёл, эдийн засаг, идэх уухтайгаа хүртэл холбодог. Тэрнийгээ яаж хуваарилж хүн болгонд хүргэх вэ. Хүнээ яаж ядуурлаас гаргах вэ гэдэгтэйгээ холбож байна шүү дээ. Тэгэхээр өөрийн замаар яваа улс орон л өөдөө явна. Бид өнгөрсөн 30 жилд аймшигтай их саармагжлаа. Хуучин бид сайн ч, муу ч нэг бодол, нэг үзэлтэй, нэг тэмүүлэх юмтай байсан. Бидний тэр нандин тэмүүлэл хаана байна вэ. Байхгүй. Нам болгон нэг юм ярьж байгаа. Тэр нь дандаа тунхагийн чанартай байгаа. Тэр нь зөвхөн сонгуульд нэр төр олохын төлөө. Ийм байж болохгүй. Тийм болохоор чиний энэ асуултад би нэлээд тийм бадрангуй байдлаар хариулж чадахгүй байна (инээв). Ганцхан би ч ярьж байгаа биш. Бидний үеийн улсууд “Бид ч яахав. Тэтгэврийн хэдээ аваад байж байтал ертөнцийн жамаараа яваад өгнө биз. Энэ хэдэн хүүхэд минь яах вэ. Хүүхдийн хүүхэд яах вэ. Ямар нийгэмд амьдрах бол” гэж зовж байна шүү. Бидэнд нэг бодох юм бий. 30 жилд бид даяаршиж байна гэх амьсгаан дор юмаа их задгай тавьчихлаа. Бидний барьж байгаа ухаалаг утаснаас эхлүүлээд сайн сайхан юм өчнөөн орж ирснийг үгүйсгэхийн арга үгүй. Гэтэл Лодонгийн Түдэв мэтийн ухаантай хүмүүс чинь 1990-ээд оны толгой дээр хэлж байсан шүү. Даяарших юм уу, дангаарших юм уу гэж асуугаад байсан шүү. Сониндоо бичээд байсан. Үндэсний онцлогоо алдуузай гэсэн. Гэтэл хэл, соёл, уламжлал, заншилаа алдаад байна.

Хамбатай уулзахад өнөөгийн хүүхэд, залуусын сэтгэлгээ их саармагжиж байгаа тухай ярьж байгаа юм. Төрсөн өдрийн баяраа тэмдэглэлээ гэхэд, өөрийнхөө насыг биччихсэн бялуунд хэдэн лаа зоогоод тэрийгээ үлээж унтраадаг. Энэ манай заншил мөн үү.

-Биш.

-Өөрийнхөө насыг үлээчихэж байгаа юм уу. Гэх мэт. Ийм жижигхэн юмнаас эхэлнэ. Хөөрхий муу хөдөө байдаг аав нь өвлийн идшийг нь тэр холоос чирээд ирлээ. Ирэхээр нь “Аав минь өвлийн идшийг минь чирээд ирлээ” гэж бодохгүй байна. “Эзэн минь илгээлээ” гэж залбирч байна. Ингэж болохгүй. Уламжлалт сэтгэлгээгээ гээж болохгүй. Хүмүүжих гэдэг үгийг би бичихдээ хүмүүнжих гэж бичдэг. Хүн болох гэсэн үг шүү дээ. Авиа ондооших, шилжих нь аливаа хэлэнд байдаг л үзэгдэл. Хүмүүжил гэж бичлээ гэж шүүмжилж байгаа юм биш.

Манай бүх төрлийн систем, хэвлэл мэдээлэл, сургууль соёлтойгоо нийлээд цөмөөрөө хүнийг хүмүүжүүлэх талаас нь ажиллах хэрэгтэй байна. Гадаад дотоодоор олон л явж, тухайн газрынхаа боловсролын системийг судлахад зургаа, долоон настай хүүхдүүдэд эхний хоёр жилд нь хүн болох ухааныг л заадаг юм билээ. Хоол ундаа зөв идэх, хүнтэй зөв харьцахаас эхлүүлээд гарцаар хэрхэн гарахыг заана. Манай одоогийн систем чинь зургаан настай хүүхдийн толгой руу баахан тоо бодлого, эрдэм чихэх гээд байдаг. Нас нь болоогүй байхад хүүхдийг тэгээд давтчихаар сургууль, номонд дургүй болчихдог. Ийм л юм болоод байна. Энэ талаар хэвлэл мэдээллийнхэн ч бас энэ зөв үү, буруу юу гэж оч хаяж л байх хэрэгтэй гэж бодож байна.