Эрүүгийн цагдаагийн албаны Кибер гэмт хэрэгтэй тэмцэх хэлтсийн эрүүгийн ахлах мөрдөгч, хошууч Б.Дөлгөөнтэй ярилцлаа.

-Иргэдийн данснаас их хэмжээний мөнгө алдагдаад байна гэх мэдээлэл гадуур байна. Хувийн данснаас их хэмжээний мөнгө алдагдаж байгаа нь юутай холбоотой вэ?

-Иргэд ахуйн хэрэглээндээ интернэт банк, мобайл банк зэрэг үйлчилгээг ашигладаг болсон. Бэлэн бусаар гүйлгээ хийдэг энэ систем манайд нэвтрээд удаагүй байгаа ч өргөнөөр ашиглагдаж байгаа. Үүнийг дагаад эрсдэлүүд гарч байна л даа. Эдгээрийн нэг нь л иргэдийн данснаас мөнгө алдагдаж байгаа асуудал. Энэ тухай багагүй тооны гомдол бүртгэгдсэнд хэрэг үүсгээд шалгаад явж байна. Иргэд маань хайхрамжгүй, санамсар болгоомжгүй байдлаасаа болоод л интернэт банкныхаа нэвтрэх нэр, нууц үгийг бусдад алдаж гэмт хэргийн хохирогч болж байна.

-Халаасны хулгай, дээрэм зэрэг үйлдлүүдээс шалтгаалаад өнөө үед биедээ бэлэн мөнгө авч явдаг хүн байхгүй болсон. Төлбөр тооцоогоо бэлэн бусаар хийдэг болсон шүү дээ. Гэмт этгээдүүд ямар арга замаар иргэдийн хувийн дансанд нэвтэрч байна вэ. Энэ төрлийн гэмт хэргээс хэрхэн урьдчилан сэргийлэх вэ?

-Бүртгэгдсэн хэргүүдийг шалгахад хэд хэдэн аргаар иргэдийн дансанд халдсан байгаа юм. Иргэд мобайл банк, интернэт банкныхаа нууц үгийг утас, цахим төрөөрөмж и-мэйл хаяг, эсвэл тэмдэглэлийн дэвтэртээ бичсэн байдаг. Ийм замаар нууц алдсан тохиолдол бий.

Мөн и-мэйл хаягаар нь дамжиж иргэдийн хувийн дансанд халдаж байгаа. Иргэдийн хувийн данс и-мэйл хаягтай холбоотой байдаг шүү дээ. Интернэт банкныхаа нууц үгийг мартсан тохиолдолд и-мэйл хаягаараа дамжуулж нууц үгээ сэргээдэг. Энэ үйл явцыг ашиглаж интернэт банкных нь нууц үг, нэвтрэх нэрийг олоод авчихаж байгаа юм. Иймд и-мэйл хаягийнхаа нууцлалд иргэд онцгой анхаарах нь чухал.

Үүнээс гадна интернэт банкны нэвтрэх нэр, нууц үгийг олж авах зорилгоор pishing сайт ашигласан тохиолдол байгаа. Энгийнээр тайлбарлахад гэмт этгээд Хаан ч юм уу, Голомт ч юм уу банкнуудын албан ёсны сайтыг дуурайсан хуурамч сайт үүсгээд, иргэдэд санал болгодог. Хохирогч үүнд нь хууртаад интернэт банкныхаа нэвтрэх нэр, нууц үгээ бүртгүүлчихдэг. Энэ нь цаагуураа банк руу нэвтэрч байгаа үйлдэл биш, таны нууц үгийг хэн нэгэн хууль бусаар авч байгаа нэг арга хэлбэр юм. Иргэд үүн дээр сонор сэрэмжтэй байж хуурамч сайтын өгөөшийг авч болохгүй.

Гол төлөв дээр дурдсан хэлбэрүүдээр л иргэдийн интернэт банкны нэвтрэх нэр, нууц үгээ алдаж байна. Шалгалтын явцад банкны системийн алдаанаас шалтгаалж иргэдийн дансан дахь мөнгө алдагдсан тохиолдол бүртгэгдээгүй.

-Гэмт хэргийн хохирогчдын хохирлын хэмжээ хэр байх юм. Хэдэн саяар тоологдох мөнгөө алдлаа гэсэн иргэд байна лээ?

-Хохирлын хэмжээ нь янз бүр дээ. Халдлагад өртсөн иргэний дансанд хэр хэмжээний мөнгө байхаас л хохирлын хэмжээ нь шалтгаална. Гэмт этгээд таны данс руу нэвтэрсэн л бол 100 төгрөг ч үлдээхгүй авна шүү дээ.

Иргэдэд анхааруулахад, и-мэйл хаягт нь хадгаламжийнх нь мэдээлэл байдаг. Үүнийг нь ашиглаад хадгаламжийг нь барьцаалаад зээл авсан тохиолдол л байгаа. Таван сая төгрөгийн хадгаламжийг нь барьцаалаад 4.5 сая төгрөгийн зээл авч дансанд нь байршуулаад авчихсан жишээ байгаа. Иймд иргэд и-мэйл хаягны нууцлал дээр онцгой анхаарах шаардлагатай. Таны и-мэйл хаяг хувийн данстай холбоотой байдгийг мартаж болохгүй. Хэн нэгний компьютер дээр хаягаа оруулаад гаргалгүй орхичих тохиолдол байдаг. Энэ нь таныг эрсдэлд оруулж байгаа хэрэг.

-Ер нь энэ төрлийн гэмт хэргийг илрүүлэхэд хялбар байдаг юм биш үү. Данс бүр л нэр бүхий иргэдэд бүртгэлтэй байдаг шүү дээ. Хийсэн гүйлгээгээр нь хөөгөөд л гэмт этгээдийг тогтоочих юм биш үү?

-Иргэд энэ талаар ташаа ойлголттой байдаг. “Миний данснаас энэ данс руу гүйлгээ хийсэн байна. Энэ хүн авчихаж” гээд л ороод ирнэ. Энэ төрлийн гэмт этгээдүүд бусдаас илүү мэдлэгтэй, чадвартай болоод л иргэдийн дансанд халдаж байгаа. Ийм хүмүүс мэдээж өөрийнхөө хамаарал бүхий хүний данс руу шилжүүлэхгүй нь ойлгомжтой. Өөрийн танил биш, сонор сэрэмжгүй хэн нэгний дансаар гүйлгээ хийгээд мөнгөө гаргаад авчихдаг. Бид ийм хэргийн хойноос л мөрөөр нь ажиллана шүү дээ.

Та анзаарсан бол АТМ дээр очиход “Таны дансаар хэн нэгэн гүйлгээ хийгээгүй биз дээ, энэ гүйлгээг хийхдээ та итгэлтэй байна уу” гэх зэрэг санамж бичгүүд байдаг шүү дээ.

Гэмт этгээд хэн нэгний дансанд халдчихаад таны дансаар дамжуулж мөнгөө авах эрсдэлтэй байдаг учраас тэр. Иймээс хэн нэгэн таны дансаар гүйлгээ хийхийг хүсвэл татгалзах хэрэгтэй.

Такси үйлчилгээ эрхлэгчид энэ төрлийн гэмт хэрэгт өртөх эрсдэлтэй. Таксигаар үйлчлүүлэхдээ иргэд дансаар тооцоо хийдэг тохиолдол элбэг болсон шүү дээ. Ингээд л таксины жолоочийн дансыг асууж их хэмжээний мөнгө хийгээд АТМ-дээр очоод мөнгөө гаргаад авчихна.

Гэмт үйлдлээ нуун дарагдуулахдаа таксины жолооч нарыг ашигласан байна гэсэн үг л дээ. Ийм тохиолдол ч бүртгэгдсэн. Ийм төрлийн гэмт хэргийн мөрөөр шалгахад өнөөх таксины жолооч нь “Нэг хар куртиктэй хүн данс руу мөнгө хийгээд гаргаж авсан” гэхээс өөр тодорхой мэдээлэл хэлдэггүй. Царайг нь ч тогтоогоогүй байдаг. Иймээс хэн нэгэн таны дансруу мөнгө хийгээд гаргах санал тавьбал шууд татгалзах нь зөв. Гэмт этгээдүүдэд боломж олгож болохгүй.

-Хүн бүр л цахим хаягтай болсон энэ үед өөрсдийн аюулгүй байдлыг хэрхэн хамгаалах вэ?

-Хүмүүс хувийн мэдээллүүдээ сайн хадгалж байх хэрэгтэй. Компьютрийн цаана байгаа хэн нэгэнтэй анхаарал болгоомжтой харьцахыг зөвлөе. Та танилтайгаа мессенжерээр харилцаж байхад сэжигтэй зүйл асуувал заавал холбогдож баталгаажуулж байх нь зөв. Утсаар нь залгаад ярьж болно, нэг бол хувийн тээврийн хэрэгслийнх нь маркийг ч юм уу асуугаад таны танил хэн нэгний цахим хаяг халдлагад өртсөн эсэхийг нягтлах олон боломж байгаа.

-Ер нь хувийн фэйсүүк хаяг халдлагад өртсөн тохиолдолд хаана хандах хэрэгтэй вэ. Хамгийн түрүүнд ямар арга хэмжээ авах вэ?

-Иргэд фэйсбүүк хаягаа хакердуулсан тохиолдол их байгаа. Эрүүгийн цагдаагийн албаны Кибер гэмт хэрэгтэй тэмцэх хэлтэс бол цахим мэдээллийн аюулгүй байдлын эсрэг гэмт хэрэг гээд Эрүүгийн хуулийн 26 дугаар зүйлд заасан гэмт хэргийг шалгаж байгаа.

Фэйсбүүкээр нь нэвтэрч найзуудаас нь мөнгө авч байгаа хэрэг залилан мэхлэх гэмт хэрэг гэж үздэг. Энэ төрлийн гэмт хэргийг харьяа дүүрэг орон нутгийн хэлтсүүд шалгаж байгаа. Таны хаяг халдлагад өртсөн бол харьяа оршин суугаа газрын цагдаагийн хэлтэст хандаж болно. Энэ гэмт хэрэг зөвхөн нийслэлд үйлдэгддэггүй. Хаа холын Баян-Өлгий, Увс аймагт ч энэ төрлийн гэмт хэрэг бүртгэгдэж болно. Энэ тохиолдолд манайд хандахад хүндрэлтэй. Нийслэлийн дүүргүүд дээр бол энэ чиглэлийн сургалтад хамрагдсан мэргэжилтнүүд ажиллаж байгаа. Мэргэжлийн ур чадвар шаардсан хэрэг дээр бол манай хэлтсийнхэн хамтарч ажиллаж, удирдлага зааварчилгаагаар хангадаг.

-Гадны орнуудаас иргэдийн утсанд олон оронтой дугаараас дуудлага ирж байна. Дуудлагыг авахад утасны төлбөр нь өндөр гарч байна гэх мэдээлэл байсан. Энэ төрлийн хэрэг бүртгэгдсэн үү?

-Энэ төрлийн гэмт хэргийн дуудлага мэдээлэл манайд нэг их бүртгэгддэггүй. Нэг төрлийн залилан гэж ойлгож болно. Гар утсанд нь олон оронтой дугаараас дуудлага ирээд авахад төлбөр нь их гарах ч гэх юм уу эрсдэл үүсэх боломжтой. Гэхдээ бүх дуудлагууд ийм гэж хэлэхэд хэцүү. Иргэд сонор сэрэмжтэй л байх хэрэгтэй. Гадаадаас тан руу залгах хүн байгаа юу гэдэг асуудлыг тооцоолох ёстой.

-Иргэд өөрсдийгөө цахим халдлагаас энгийнээр хэрхэн хамгаалах вэ?

-Дахиад анхааруулъя. Хувийн мэдээллээ сайн нууцал. Хувийн мэдээлэл гэдэг маань таны төрсөн он сар, утасны дугаар зэрэг зүйлс бүгд шүү дээ. Мөн цахим төхөөрөмжийнхөө нууцлалыг сайжруулах нь зөв. Наанадаж л таны утас компьютер кодтой байх ёстой. Та гар утсаа хулгайд алдахад л таны утас кодгүй байвал данс тань халдлагад өртөхөд бэлэн байна гэсэн үг.

Нэмж хэлэхэд, насанд хүрээгүй хүүхдийн интернэт хэрэглээнд хяналт тавих шаардлагатай байна. Иргэд хүүхдэдээ утсаа өгөөд л кино, youtube ч гэх юмуу тавиад өгчихдөг. Киноны утга санааг нь эцэг эхчүүд тэр бүр анзаардаггүй. Тухайн кинон дээр нь садар самуун сурталчилсан, жаахан хүүхдийн оюун бодлоос хэтэрсэн агуулгатай зүйлс байдаг.

Төрийн шагналт яруу найрагч О.Дашбалбарын бага охин Дэжидмаатай ярилцлаа. Тэрээр Японы Наритагийн нисэх онгоцны буудалд гаалийн ажилтнаар ажиллаж байгаа юм.

-Хоёрдугаар сарын 10-нд аавын тань төрсөн өдөр тохиож, найз нөхөд, яруу, найрагч, зохиолчид түүнийг дурсан санаж, сайхан дурсамжаа дэлгэцгээлээ. Олон сайхан шүлгийг нь хүмүүс фэйсбүүк, твиттертээ оруулцгаасан байна билээ?

-Амархан сайн уу. Тийм ээ, хоёрдугаар сарын 10-ны өдөр аавын минь төрсөн өдөр болж алс хол арлын орноос фэйсбүүкийн ачаар холбогдож монголчуудтайгаа сэтгэлийн үгээ хэлэлцэж, яруу найргаар нь амьсгалж сайхан тэмдэглэв. Өмнөх жилүүдэд ойн баярыг нь яруу найргийн наадам зохион байгуулж гэр бүл, зарим шавь нар, ах дүүс, нутгийн олон, уран бүтээлчид өргөнөөр оролцож сайхан зохион байгуулсан байсан. Дашрамд хэлэхэд, энэ жил Япон улсад амьдран суугаа нутгийн найз Гантуяа маань аавын нэлээд шүлгийг цээжилснээ уншиж цахим ертөнцөд хүмүүстэй хуваалцсан нь сэтгэлийн сайхан бэлэг байлаа.

-Хагацал бол хүний ертөнцийн жам юм. Үүнийг тойрдоггүй хүн үгүй билээ. Гэвч ахуй бие нь ариллаа ч эцэг үрийн холбоо хэзээ ч тасардаггүй гэцгээдэг?

-Тухайн үед бага балчир л байж дээ. Амьдралд хөл тавьж ч үзээгүй, үргэлж л хамт байх мэт явсан аавыгаа тэнгэрт одсонд хүнд цохилтод орж олон жил өнгөрсөн ч амьд сэрүүн мэт л мэдрэгддэг нь сонин шүү. Эх, эцэг үрийн холбоо биеэр ганц хязгаарлагдахгүйн учир зүрх сэтгэлд минь, эд эсэд минь ааваасаа авсан олон сайн тал нь хамт бий гэж боддог. Хүний амьдрал бол жам юм даа. Үр хүүхэд гэдэг бол тэр хүн өөрийнхөө үргэлжлэлийг энэ дэлхийд үлдээгээд явж байгаа л хэрэг юм.

-Танд аав тань зориулж бичсэн олон гоё шүлэг бий. Одоо яг энэ агшинд ямар мөрт нь санаанд тань буув?

-Тийм ээ. Хамгийн тод мөр нь:

Жаахан зүрхэнд чинь хэн нэг нь шарх үлдээвч

Жаргах цагт чинь хэн нэг нь түүнийг эдгээнэ гэж аавын надад зориулсан шүлэг амьдралдаа сэтгэлийн хаттай, тэвчээртэй, итгэл дүүрэн урагшлахад минь Шүлгэн Тарни мэт хамгаалж түшиж байдаг. Бас нэг шүлгийн хэсэг:

Жижиг навч шиг охины минь халуун алга

Жил сараас авч үлдсэн өөрийн ганц амь ажээ…

Ааваасаа авсан мөнхийн бэлэг бол надад зориулсан үрээ хайрлах эцгийн сэтгэл шингэсэн шүлгүүд нь юм.

-Эцэг, эхийнхээ үлдээсэн зүйлсээр үр хүүхэд нь бахархдаг. Аавын ухаарлын шүлгүүдийг хүмүүс өдөр тутамдаа амьдралын мөрдлөг болгож, “Амьддаа бие биеэ хайрла, хүмүүс ээ” гэсэн энэ үгийг нь албан байгууллагууд хүндэт самбарынхаа ойролцоо байршуулдаг. Тэр бүгдийг хараад танд мэдээж дэндүү их бахархал төрдөг байх?

-Хүмүүс аав ээжээрээ бүгд л бахархдаг байх гэж боддог. Гэхдээ мэдээж эх орондоо олон сайхан үнэ цэнэтэй оюуны бүтээлээ үлдээж, Монгол ард түмнийхээ төлөө гэсэн тэр их хайрынхаа хариуд эргээд ард түмнээрээ хайрлуулж монголчуудын минь ухааран унших дуртай шүлэг бүхэн нь цуурайтахад бахархах сэтгэл төрөлгүй яах билээ.

Аав, ахын хамт

-Аавын тань захидлуудыг эмхэтгэсэн сайхан ном уншигчдад хүрсэн. Ингэхэд та хамгийн сүүлд хэнд захидал бичив дээ. Захидал бичдэг байх гэж бодлоо?

-“Миний захидлууд” гэж ном нь ах Д.Гангабаатар, эгч Д.Мөнгөндалай болон “Зохист дорно” хэвлэлийн газрын хамт олны хичээл зүтгэлээр бүтсэн сайхан ном болсон. Би хүмүүстэй чатаар харилцахад амар ч гэлээ захидал бичье гэж санал болгоод хамгийн сүүлд нэгэн зохиолч хүнээс захидал, ном хүлээн авсан. Хариу тэр зохиолчид захидлаа бичсэн ч явуулж амжаагүй байна. Захидал бичих дуртай. Ер нь манай гэр бүл цаасан хэвлэлд илүү ач холбогдол өгдөг. Ном, захидал, сонин гээд ааваас бидэнд уламжилж ирсэн тэр бүхэн цаасан дээр учраас л хадгалагдаж байна шүү дээ. Жишээ нь, гар бичмэл гэхэд хичнээн үнэ цэнэтэй билээ.

-Таныг анх Япон руу загвар өмсөгчийн ажлаар явсан гэж дуулсан. Харин одоо гаальд нь ажиллаж байгаа хэмээн сонслоо л доо?

– Тийм ээ, эхлээд загварын чиглэлээр явсан ч хувь заяа гэлтэй гаальд ажиллах болсон.

-Аливаа улсын гааль бол улсын тусгай байгууллага байдаг. Гадны иргэнийг ажиллуулдаг болж таарч байна уу?

-Гаалийн ажил олон төрөл, олон салбар чиглэл байна. Ямар компанид, ямар үүрэг хүлээснээсээ аваад өөр өөр. Мэдээж зөвхөн япон хүн ажилладаг ч сүүлийн үед хил гаалийн төрөл бүрийн үүрэг хариуцлагаас хамаараад гадаад хүн ажиллах нь мэр сэр бий. Дашрамд хэлэхэд, Японд хүн амын өсөлтөөс хамаараад гадаадаас ажиллах хүчин шаргуу нэмэгдэж байгаа.

-Япон улсыг монголчууд сумогоор нь дамжуулж харин ч нэг мэддэг болсон доо. Гэхдээ бидний мэддэг япончуудаар тэднийг бүхэлд нь тодорхойлох боломжгүй юм. Харин та наанаа олон жил ажиллаж, амьдарч байгаа хүн. Япончуудын тухай бодит тодорхойлолтыг та л хэлэх байх?

-Өөр өөрийн үзэл санаа ертөнцийг харах үзлээрээ тодорхойлох байх. Япончуудад туйлын чанар байдаг. Тэр нь: Хүний тусыг марталгүй хариулах чин сэтгэл /бараг ихэнхдээ хариулдаг. Нөгөө тал нь: Хүн гомдоовол маш гүн гүнзгий шархалдаг тул өс санаж чаддаг бөгөөд өшөө авах хариу үйлдэл үзүүлэх гэж нийтлэг ажиглагддаг. Үгээр тодорхойлох амаргүй ч монголчуудын дэргэд сайнаар ч, муугаараа ч гэсэн /амлалт/ гэдэг зүйлийг баримталдаг тул амлалтаа зөрчсөн хүнийг нэг муугаар харвал их амаргүй харилцаа үүсч болох юм.

-Таныг Японд ажиллаж, амьдрахад нөлөөлсөн, нэг үгээр таныг татсан зүйл байгаа учраас та эх орноосоо хол ажиллаж байгаа гэж ойлгож болох уу. Хэрэв тийм бол таныг Японы юу тэгж татав?

-Япон улсад ажиллаж амьдарч буй анхны шалтгаан: Монголдоо аавыгаа өөд болсны дараа хүний муу, сайн дотоод сэтгэлийг нь нэвт харах шиг нүд нээгдсэн. Өмнө нь хааны гүнж шиг эрх дураараа, бүх хүн сайхан ханддаг байсан бол аавыг маань бурхны оронд явахад хүмүүс ялгараад ирсэн. Олон ч хүний сайн муу сэтгэлийг ил харж эхэлсэн. Харин Японд ирсний дараа бүх зүйл нь эмх цэгцтэй, нийгэм нь хувь хүмүүс ч дүрэм журмаа нягт баримталж амьдардаг байдал нь их таалагдсан. Ажилд орох дээшлэхэд арын хаалга хэрэггүй! Өөрийн хүч чадлаа дайчлахад хүлээн зөвшөөрөгдөнө. Энэ маш том сэтгэл татах нийгмийн зөв бодлого гэдгийг гадаадаас ирж амьдарч буй улс мэдэх биз ээ.

-Япон бол үзэгдэх орчин, ахуй байдал, аж амьдрал, байгаль, цаг уур, соёл, ёс заншил гээд тэр чигээрээ уран зохиол, яруу найраг мэт санагддаг юм. Таны шүлэгт япон ахуй хэр нөлөөлж байна вэ?

-Япон улс бол арлын орон гэдгээрээ ч тэр бусад эх газрын хүмүүс биднээс өөр зүйл нь гаднаас орж ирэх соёлыг нэвтрүүлэхдээ, хүлээн авахдаа тааруу гэдэг. Японы яруу найраг устах тал руугаа хандлагатай, осолдохгүй Хайку уламжлалт хэллэг шүлгээ хадгалж ирж буй ч залуус сонирхох нь бага тул яруу найрагч хүнд бол тийм ч таатай орчин биш. Харин роман, өгүүллэг зэргээр бол нэлээд хөгжиж байгаа харагддаг.

-Та сүүлд бичсэн шүлгээ сонирхуулж болох уу?

-Япон ахуй соёл гэхээсээ илүү япон хүний дотоод зан чанар, аливаа зүйлд нарийнаар ханддаг хандлага, хөнгөн хийсвэр ханддаггүй байдал нь гадаад хүмүүс бидэнд зарим тохиолдолд нээлттэй бус хаалттай мэт мэдрэмж төрүүлдэг зэрэг нь шүлэгт маань нөлөөлж магадгүй.

-Хэзээ Монголдоо ирэх вэ?

-Зорьсон зорилго бий. Тэрийгээ гүйцээгээд очно доо.

ӨВӨРХАНГАЙ АЙМГИЙН САНТ СУМЫН 10-Н ЖИЛИЙН ДУНД СУРГУУЛИЙН 80 ЖИЛ, АНХНЫ 8 ДУГААР АНГИ ТӨГССӨНИЙ 50 ЖИЛИЙН ОЙД ЗОРИУЛАВ.

1990 оны 20 жилийн уулзалт. Сант сум. Арын эгнээнд зүүн гараас Д.Гөлөгөө, Д.Аюурзана, Ж.Сумъяа, Ж.Цогзол, Т.Отгон, Д.Мягмар, С.Батмөнх, О.Буд. Өвөр эгнээнд зүүн гараас Ж.Адъяабаатар, Б.Содномдулам, Г.Нацаг-Юм, Д.Пагмажав, Ч.Цэрэнбанди нар.

Бид 1965 оны намраас хойш насаараа ахлах ангийнхан гэж дуудуулж явна.

Бид гэдэг нь Өвөрхангай аймгийн Сант сумын дунд сургуулийн анхны 8 дугаар анги төгсөгчид л дөө.

Учир нь 1940 онд Сант суманд анхны бага сургууль байгуулагдаж, сумын ард иргэдийг бичиг үсэгтэй болгох, анхан шатны боловсрол олгох чиглэлд их ажил хийгдэж иржээ.

1962 оны намар сумын төв бараг орж үзээгүй бидний хэсэг хүүхдүүд морин тэрэгтэй, аав нар нь сургуульд мориор голдуухан хүргэж өгснөөр, дөнгөж сургууль төгссөн залуухан багш А.Бямбаагийн удирдсан 1а ангид орсон минь сэтгэлд тодхон байна.

Зарим нь дотуур байранд сууж, зарим нь хөдөөнөөс 10 км орчим газраас мориор давхин ирж хичээлдээ суудаг байв.

1965 оны намар 4 дүгээр ангид дэвшин ороход сургуулийн удирдлага, анги удирдсан багш нар:

-За, та нар сургуулийн ахлах ангийнхан шүү.

-Дүү нартаа сурлага, сахилга бат, спорт болон бусад бүх зүйлээр үлгэрлэх ёстой шүү!!! гэж шаардах, ухуулах болсон тэр цагаас хойш “ахлах ангийнхан” гэдэг нэр төрийг өндөрт өргөж, хадгалж яваа юм бид.

1966 оны намар манай сургууль 8 жилийн сургууль болон өргөжиж, анхны 5 дугаар ангид бид дэвшин орж, дээрх шаардлага улам чангарч байсан билээ.

Ангийн багш Ж.Бат-Өлзийн хичээл дээр

Сантын 8 жилийн анхны захирал Авирын Төмөрбаатар гэдэг зарчимч, сайн зохион байгуулагч ардын гэгээрлийн тэргүүний ажилтан, “Сүхбаатарын одонт” мундаг захирал байлаа. Хичээлийн анхны эрхлэгч Гомбын Цэвээндэмбэрэл, биеийн тамирын багш Доржийн Нямсүрэн, манай ангийн багш, монгол хэлний багш Жагарын Бат-Өлзий, шугам зургийн багш Цэдэнгийн Буян, орос хэлний багш Долгормаа, химийн багш Самдангийн Нацагдорж, ПАУ С.Очир зэрэг олон залуу багш нар хичээл зааж, шинжлэх ухааны үндсийг мэдрүүлж байсныг эргэн санахад таатай байна.

Дөрвөөс наймдугаар анги төгстлөө ахлах анги сурлага сайн байхаас гадна тэр цагийн субботник буюу хичээлээс гадуурх аливаа ажилд биднийг их дайчилна. Бид ч тэр ажилд манлайлан идэвхтэй оролцдог байжээ.

Ялангуяа 7,8 дугаар ангид байхад хашаа хороо барих, Жороогийн хөндийд хадлан хадах, дотуур байрны өвлийн идэш хийх зэрэг ажлыг манай ангийнхан нугалж байсан юм билээ.

Техник хөдөлмөрийн багш дутагдалтай учир сургуулийн нярав Цэрэндагва гэдэг уран, нямбай нь дэндсэн хүн бидэнд зуух, яндан хийх аргыг зааж өгч байсан нь хожмоо амьдралд их хэрэг болж байсан юм.

Сантын анхны 8 дугаар анги төгсөгчид их хамт олонч, нөхөрсөг, бие биеэ хүндэтгэдэг болох нь олон зүйлээр мэдрэгддэг. Сургууль төгссөний ойн уулзалтуудад ангиараа цугларч байсан нь саяхан мэт.

Мөн 8 дугаар анги төгссөн орой кино үзэх эрх нээгдэж, сургуулийн гал тогоонд бяцхан хүлээн авалт хийж, ангийн багш С.Очир, сургуулийн захирал А.Төмөрбаатар нар хундага өргөж, ерөөлийн үг хэлж хатуу идээг багш нарынхаа дэргэд амсаж, өөрсдийгөө дөвийлгөж байснаа одоо бодоход сайхан байна.

Наймдугаар ангид орсон намар

Сантын анхны 8 дугаар анги төгсөгчдийн дундаас 1992 оны шинэ үндсэн хууль батлалцсан “Алтан гадас” одонт, Ардын их хурлын депутат, сум нэгдлийн авьяаслаг дарга, хожуу үеийн засаг дарга Ж.Отгон, Монгол Улсын 18 дахь дэслэгч генерал, БХЯ-ны дэд сайд, зэвсэгт хүчний жанжин штабын дарга асан Ц.Тогоо, боловсролын ахмад удирдах ажилтан, “Алтан гадас” одонт, ардын боловсролын тэргүүний ажилтан миний бие, үйлчилгээний тэргүүний ажилтан, МУ-ын зөвлөх инженер Л.Батсуурь, УДБС-ийн монгол хэл-уран зохиолын ангийн төгсөгч, ардын боловсролын тэргүүний ажилтан болон худалдааны тэргүүний ажилтан Б.Содномдулам, “Алтан гадас” одонт ахмад мал зүйч, ардчиллын ахмад зүтгэлтэн Ч.Цэрэнбанди, “Алтан гадас” одонт ардчиллын төлөө анхны тууштай тэмцэгч Д.Пагмажав, ардын боловсролын тэргүүний ажилтан ахмад багш Т.Отгон, санхүүгийн тэргүүний ажилтан Ю.Нацаг, ардын боловсролын тэргүүний ажилтан, цэцэрлэгийн ахмад багш Ж.Сумъяа, төр захиргааны ахмад ажилтан, Соёлын тэргүүний ажилтан номын санч О.Бүд, Монгол Улсын онц тээвэрчин Ж.Цогзол, Г.Дамбасүрэн бид нар ажилласан салбар бүртээ тэргүүлэгч, манлайлагч болсон байгааг тэр цагийн сурлага хүмүүжилтэй холбож бахархан тэмдэглэж байна.

Мөн цэл залуугаараа тэнгэрт дэвшсэн тээвэрчин Ч.Баяраа, Д.Ганбаатар болон бусад нөхөд Д.Аюурзана, Д.Мягмар, Д.Гөлөгөө, Г.Нацаг-Юм, Г.Гончигдорж, С.Батмөнх, Ц.Сумъяа нараа хүндэтгэн дурсаж суух юм.

2020 он бол төрөлх сургуулийн маань үүсэн байгуулагдсаны 80 жилийн ой тохиож, Сантын сургуулийн хамт олон, удирдлагын баг их зүйл санаачлан хэрэгжүүлж байгааг өвгөн багш миний бие сонсож, баярлаж талархсанаа дэвшүүлэн, ажил хөдөлмөр, сурлага спортын их амжилт хүсэхийн ялдамд эрүүл энхийг ерөөж байна.

Сант сумын уугуул, ахмад багш Ж.АДЪЯАБААТАР