Month: December 2019

Нийслэлийн цагдаагийн удирдах газрын Мөрдөн шалгах газрын Хулгайлах гэмт хэрэгтэй тэмцэх хэлтсийн эрүүгийн мөрдөгч, ахлах дэслэгч Э.Бямба-Эрдэнэтэй ярилцлаа.

-Нийслэлд хамгийн их үйлдэгддэг гэмт хэрэг бол хулгай. Хулгайн гэмт хэргийн нөхцөл байдал ямар байна вэ?

-Энэ оны арваннэгдүгээр сарын байдлаар нийслэлийн хэмжээнд 19222 гэмт хэрэг бүртгэгдээд байна. Үүний 6274 буюу 32.6 хувийг хулгайлах гэмт хэрэг эзэлж байгаа. Энэ нь урд оны мөн үеийнхтэй харьцуулахад 2779 буюу 30 орчим хувиар буурсан үзүүлэлт. Хулгайлах гэмт хэргийн дийлэнхийг буюу 90 орчим хувийг өмчийн хулгай эзэлдэг. Үүний хоёр хувийг тээврийн хэрэгсэл хулгайлах гэмт хэрэг эзэлж байгаа. Он гарснаас хойш 127 тээврийн хэрэгсэл хулгайд алдагдсан хэрэг бүртгэгдсэн.

-Тээврийн хэрэгсэл хулгайд алдагдаж байгаа шалтгаан нөхцөлийг та яаж харж байна вэ. Иргэд сонор сэрэмжгүй байна уу?

-Иргэд тээврийн хэрэгслээ камерийн хяналтгүй газар орхиж явах, хаа тааралдсан зогсоолд нь үлдээж удаан хугацаагаар орхиж явах зэрэг нь хулгайчдад боломж олгож байна. Манайхан ч хэнэггүй. Тээврийн хэрэгслээ асаалттай нь орхиод дэлгүүр орчихно. Энэ мэт хайхрамжгүй үйлдлүүд нь гэмт хэргийн хохирогч болоход нөлөөлж байгаа юм. Мөн он хуучин тээврийн хэрэгсэлд түлхүүр тааруулж хулгайлсан тохиолдол бүртгэгдсэн. Архи согтууруулах ундаа хэтрүүлж хэрэглэсэн үедээ тээврийн хэрэгслээ хаана байрлуулснаа мартчихаад “хулгайд алдлаа” гэж дуудлага мэдээлэл өгөх тохиолдол байдаг. Мөн банк бус санхүүгийн байгууллага болон авто ломбардуудад тээврийн хэрэгсэл барьцаалагдсан байж байгаад гэрээний үүргээ биелүүлээгүйн улмаас эзэмшигчид мэдэгдэлгүйгээр ачиж явах асуудал гардаг.

-Насанд хүрээгүй хүүхдүүд энэ төрлийн гэмт хэрэгт холбогдсон тухай мэдээлэл гарсан байсан. Энэ талаар тодруулахгүй юу?

-Энэ төрлийн гэмт хэрэгт холбогдож байгаа этгээдүүдийн насны ангиллаар авч үзвэл дийлэнх хувийг насанд хүрээгүй хүүхдүүд эзэлж байна. Өсвөр насныхан зарж борлуулах зорилгогүйгээр, машин жолоодох сонирхолдоо хөтлөгдөж хулгай хийсэн байдаг. Тээврийн хэрэгсэл унаж яваад шатахуун нь дууссан газар орхиж явах тохиолдол байдаг. Мөн зам тээврийн осол гаргаад хаяж зугтаасан хэрэг гарсан.

-Гол төлөв ямар маркийн авто машин хулгайд алдагдаж байна вэ?

-Приус маркийн тээврийн хэрэгсэл хулгайд алдах тохиолдол их байна. Гурвалжин шилийг хагалаад л чип тааруулаад хулгайлаад явчихаж байгаа юм. Приус машины сэлбэг эрэлт хэрэгцээтэй байдаг нь үүнтэй холбоотой. Гэмт этгээдүүд хулгайлсан тээврийн хэрэгслээ задалж зарах, арлын дугаарыг нь сольж цааш зарж борлуулсан байдаг. Энэ төрлийн гэмт хэрэг 22:00-09:00 цагийн хооронд үйлдэгддэг. Өвлийн цагт, автомашины толь, хучлага яндан зэрэг зүйлс хулгайд алдагддаг. Иргэд гэрэлтүүлэгтэй давхар хяналтын камертай газар тээврийн хэрэгслээ байрлуулах хэрэгтэй. Гэмт этгээдүүд үзэгдэх орчин хязгаарлагдмал булан тохойд тавигдсан тээврийн хэрэгслийг тонодог. Мөн тээврийн хэрэгсэлдээ дохиолол тавьж өгөх нь энэ төрлийн гэмт хэргээс сэргийлж өгнө.

-Энэ төрлийн гэмт хэргийн илрүүлэлт ямар байна вэ?

-127 тээврийн хэрэгсэл хулгайд алдагдсан. Өнөөдрийн байдлаар нийслэлийн хэмжээнд хулгайд алдагдсан 19 тээврийн хэрэгсэл олдоогүй, хэргийг шалгаад явж байна. Нийт 24 гэмт хэргийн эзэн холбогдогч нь тогтоогдоогүй байгаа. Бусад тээврийн хэрэгслийн хулгайн гэмт хэргийн эзэн холбогдогчийг нь олж тогтоосон.

-Орон байрны хулгай их гарч байгаа талаар Цагдаагийн ерөнхий газраас сэрэмжлүүлсэн байна лээ?

-Нийслэлд үйлдэгдэж буй гэмт хэргийн тал хувийг орон байрны хулгай эзэлдэг. Хулгайч нар гол төлөв, зурагт, зөөврийн компьютер, алт мөнгөн эдлэл авдаг. Хулгайчид тээврийн хэрэгсэл ашиглаж бөөнөөрөө явж зохион байгуулалттайгаар хулгай хийдэг болсон байна. Хулгайлдаг хүмүүс нь тусдаа, зарж борлуулдаг хүмүүс нь тусдаа байдаг болсон.

-Орон байрны гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх ямар арга зам байна?

-Хөршийн харилцаа холбоо хэрэгтэй. Хажуу, ойролцоо айлдаа захиж үлдээх нь чухал. Хулгайн гэмт хэрэгтэй айл хөршөөрөө, гудамжаараа нийлж тэмцэх хэрэгтэй. Ингэсэн цагт та орон байрны хулгайн гэмт хэргийн хохирогч болохгүй байх боломжтой. Өнөөдөр хажуу хөрш айлаа таньдаг хүн ховор болсон байна. Хажуу айлаас нь гараад компьютер тэврээд явж байхад цагдаагийн байгууллагад мэдэгдэх сэтгэлтэй хөрш цөөн болсон байна. “Миний юмыг хулгайлсан юм биш, надад хамаагүй” гэсэн хар амиа бодсон сэтгэхүйтэй болчихож. Хулгайн гэмт хэрэгтэй олуулаа тэмцье гэсэн ухамсар алга байна. Цагдаагийн байгууллагад дуудлага мэдээлэл өгсөн тохиолдолд тухайн хэргээс нь шалтгаалаад мэдээллээр хангасан иргэнийг урамшуулж өгдөг. Мэдээллийн нууцыг хадгална. Мөн амралт зугаалга эхэлж, хүний хөл татарсан үед машины эд анги хулгайлах гэмт хэрэг олон үйлдэгдэж байна.

-Урьдчилан сэргийлэх талаар ямар ажил зохион байгуулж байна вэ?

-Хулгайн гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх талаар албан хаагчид айл өрх бүрээр л орж анхааруулдаг. Цагдаа нарын үгийг тоож сонсож байгаа хүн цөөхөн шүү дээ. Улиг болсон юмаа ярьж явна уу эд нар гэсэн байдлаар хүлээж авна. Харин хулгайд эд зүйлсээ алдчихсан хойноо бол “Одоо олж өг” гээд л хашгираад орж ирнэ. Хэргийн мөрөөр нь орж хөрш айлуудаас нь мэдүүлэг авахад “Нэг хүн хашаагаар нь ороод зурагт тэврээд гарч байх шиг байсан. Өөрсдөө юм болов уу гэж санасан. Би мэдэхгүй” гэх тайлбар хэлж байгаа юм. Ингээд илрүүлэлт удааширна. Өнөө хулгайчид нь аль хэдийнэ хувийн машиндаа ачаад, эсвэл такси бариад явчихсан, борлуулчихсан байдаг. Цагдаад хэр шуурхай мэдэгдэнэ, төдий хэмжээгээр түргэн илрүүлнэ. Иргэний үүрэг гэж байгаа шүү дээ. Саахалт айлаас нь эд хогшил тэврээд гарч байхад хэл чимээ өгч, цагдаагийн байгууллагад даруй мэдэгдэх хэрэгтэй. Орон байрны хулгайн гэмт хэрэг нийслэлд үйлдэгдэж буй хэргийн 60 гаруй хувийг эзэлдэг. Хамтраад үүнтэй тэмцвэл гэмт хэргийн тоо статистик буурах гээд байна шүү дээ. Цагдаагийн ерөнхий газраас мөн барьцаалан зээлдүүлэх газруудтай хамтарч, хяналт тавьж ажиллаж байгаа.

-Хулгайн эд зүйлс гэдгийг нь мэдсэн хэрнээ худалдаж аваад байдаг хүмүүс бий. Энэ иргэдэд ямар хариуцлага хүлээлгэдэг вэ?

-Хулгайчидтай удаа дараа хамтарч ажиллаж эд зүйлсийг нь худалдаж авсан бол Эрүүгийн хуулийн 18.6 буюу мөнгө угаах гэмт хэргээр зүйлчилж эрүүгийн хариуцлага тооцдог. Хулгайн эд зүйлсийг удаа дараа худалдаж авсан бол амьдралын эх үүсвэр болгосон гэж үзэж тав хүртэлх жилийн хугацаагаар хорих ялаар шийтгэх хуулийн заалт бий. Зах зээл байгаа учраас л хулгайчид өдөр тутам айл ухаад байна шүү дээ. Бид ченж гэх улсуудтай тэмцэж шинэ Эрүүгийн хуулинд заалт оруулж өгсөн. Өмнө нь бол торгоод өнгөрдөг байсан. Одоо тийм зүйл байхгүй.

О.ДАШНЯМ

Богд Зонховын нирваан дүр үзүүлсний 600 жилийн ойг дэлхий нийтээр тэмдэглэхээр болоод байна. Өчигдөр энэ талаар Монголын бурханы шашинтны төв Гандантэгчэнлин хийдийн Батцагаан дуганд хэвлэлийн хурал хийсэн юм. Гандантэгчэнлин хийдийн дэргэдэх Эрдэм соёлын хүрээлэн, Тэргүүн лам нарын зөвлөл хамтран Богд Зонховын 600 жилийн ойг тэмдэглэн өнгөрүүлэх ёслолыг энэ сарын 7, 8-нд зохион байгуулахаар төлөвлөжээ. Энэ арга хэмжээнд ОХУ-ын Буриад, Тува, Халимаг болон Алтайн урианхайн лам, Хөх нуурын монголчуудын төлөөлөл болсон лам хуваргууд, сүсэгтэн олон хүрэлцэн ирж оролцохоор болжээ. Маргааш Тэргүүн их Хамба лам нийт монголчуудад Богд ламын намтар, Бурханы шашны тухай зарим ойлголт зэргийг тайлбарлан таниулж, Мэгзэмийн лүн хүртээх бөгөөд 17 цагаас эхлэн Гандантэгчэнлин хийдэд цугласан лам, хуваргууд нийт монголчууд болоод даян дэлхийн энх амгалангийн төлөө маргааш өглөөний нар мандтал Мэгзэм унших юм байна. Түүний дараа 8-ны өдрийн 09 цагаас Гандантэгчэнлин хийдийн Батцагаан дуганд Богд Зонховын нирваан дүр үзүүлсний 600 жилийн ойн нээлтийн ёслол болох аж. Энэ үеэр оюутан, залуусын дунд зарласан “Бурханы шашин ба монголчууд” сэдэвт эссэ бичлэгийн уралдааны шилдгүүдэд шагнал гардуулна. Мөн Богд Зонховын нандин өв соёлын эд зүйлүүдийг үзэсгэлэн байдлаар сүсэгтэн олонд дэлгэх юм байна.

Хэвлэлийн хурлын үеэр Монголын Бурханы шашинтны төв Гандантэгчэнлин хийдийн Эрдэм соёлын хүрээлэнгийн эрдэмтэн нарийн бичгийн дарга Н.Амгалантай ярилцлаа.

-Богд Зонховын намтар, түүхээс товч яривал?

-Богд Зонхов 1357 онд Их Юань гүрний үед буюу Тогоонтөмөр хааныг хаан ширээнд сууж байхад одоогийн Хөхнуурын Сонгины ам гэдэг газарт мэндэлсэн. Богд Зонховын аав нь монгол хүн байсан гэж эрдэмтэн, судлаачид үздэг. Богд Зонховын аав Юань улсын үеийн ноён хүн байсан. Ийм хүний гэрт мэндэлсэн. 1360 онд гурван настай байхад нь Юань гүрний Төрийн багш байсан түүнд гэнэн сахил өгсөн байдаг. Өөрийнх нь намтарт ч энэ тухай гардаг. Юань улсын Төрийн багшийн явж байсан замыг тосон сахил авсан гэж. Богд Зонховын дэлхийд алдартай бүтээл болох “Бодь мөрийн зэрэг”-ийг бурхан шашинтан даяараа судалдаг. Дэлхийн маш олон хэл дээр орчуулагдсан, маш их судлагдсан ном юм. “Бодь мөрийн зэрэг”-ийг судлаагүй газар гэж байхгүй. Хоёрдугаар Бурхан багш хэмээн алдаршиж, Бурхан багшийн сургаалийг дахин шинэтгэл хийж олонд танилцуулж чадсан хүн бол Богд Зонхов. Тэгэхээр бурхан шашинтан бүгд “Бодь мөрийн зэрэг”, “Тарнийн мөрийн зэрэг” гэсэн алдартай номуудыг байнга уншиж, судалдаг. Гэгээрэлд хүрэхүйн гол номлолыг заасан. Богд Зонховын номлолын гэгээрэлд хүрэх арга зам нь тодорхой. Маш их философи, гүн ухаан, тарнийн ёс зэрэг өндөр хэтийдсэн мэдлэгээрээ Богд Зонховын номын ёс үлэмж ялгаатай учраас бидний өвөг дээдэс, монголчууд маань Богд Зонховын номын ёсыг дэлгэрүүлж авч, сонгож судалж ирсэн түүхтэй.

-Богд Зонховын шашин монгол даяар дэлгэрсэн гэдэг. Энэ шашин дэлгэрснээр ямар эерэг өөрчлөлтүүд бий болсон бэ?

-Бид бол бурханы шашинтнууд. Бурхан шашинтнууд дотроо Богд Зонховын номын ёсыг баруун, зүүн гэлтгүй бүх монголчууд дэлгэрүүлснээрээ онцлогтой.. Өвөр Монголын хаана ч очсон, Харчин, Хорчин, Түмэд, Цахар, Дээд Монголд очиход ч тэр. Хойшоо Буриад, Тува, Халимагт очлоо гэхэд бүгд Богд Зонховын номын ёстой байхгүй юу. Тийм учраас монгол туургатнууд маань Богд Зонховын 600 жилийн ойгоор нэг дороо цуглаж Богд Зонховын шашны өнөөгийн байдлын талаар ярилцана.

Бурханы шашин гэж юуг хэлэх вэ, бурхны шашинтан гэж ямар онцлогтой байх вэ. Бурханы шашин дэлгэрсэн орон ямар онцлогтой байдаг вэ. Нийгэм нь ямар амар амгалантай байдаг вэ. Дэлхий даяар яригдаад байгаа ёс суртахууны боловсролыг бид хаанаас авах ёстой юм. Яаж хүнлэг, энэрэнгүй болох вэ гэдгийг хэлэлцэнэ. Улсын маань зорилго ч тэр, хүнлэг, энэрэнгүй, Ардчилсан нийгмийг бий болгоно гэдэг. Тэгвэл бурханы шашинтан бид нар оролцъё. Бид нийгэмдээ юуг өгч чадах вэ гэхээр ёс суртахууны боловсролыг өгөхийн төлөө л хичээх хэрэгтэй. Улс хоёр хуулиар зохицуулагддаг. Гадна талдаа төрийн хуулиараа, дотор талдаа хүний итгэл үнэмшил, номын ёсоор. Хүмүүжил, ёс суртахууны боловсролтой, хариуцлагатай байхыг шашинаараа дамжуулж авдаг. Аль ч улсад тэгдэг. 1990-ээд оноос хойш Монголын Бурханы шашны хөгжил арай өөр хэмжээнд хүрч байна. Энэтхэгт сурсан лам нар, дотооддоо суралцаж төгссөн лам нар бурхны шашнаа таниулж, ойлгуулахуйц хэмжээнд хөгжөөд ирлээ.

-Богд Зонховыг Бурханы шашныг шинэтгэгч, Гэлүгвагийн ёсыг үндэслэгч гэдэг. Гэлүгвагийн ёс гэдэг нь ямар ёс вэ. Үүнийг та тайлбарлаж өгнө үү?

-Бурханы шашны Их хөлгөний уламжлал, Бага хөлгөний уламжлал гэсэн хоёр том уламжлал байна. Ялангуяа Зүүн өмнөд Азийнхан Бага хөлгөний уламжлалтай. Гималайн бүс Балба, Төвд, Монгол зэрэг Их хөлгөний уламжлалттай орнууд байна. Бурханы шашны уламжлал дэлгэрсэн эдгээр орнуудад Бурханы шашин Бурхан багшийг байх үеийнх шиг өндөр хэмжээнд номлож чадсан, номлол дэлгэрсэн нь Богд Зонховын номын ёс байгаа юм. Богд Зонховын шашныг зарим газарт Шар малгайтны шашин ч гэж нэрлэдэг. Зарим газарт Шинэ Гаадамбын ёсны шашин гэж нэрлэсэн нь бий. Ерөнхийдөө нэрлэж буй нь Гэлүгвагийн ёс буюу Буяны ёстон. Төвдөд Бурханы шашин VII зууны үед дэлгэрээд Х зууны үед ид хөгжлийнхөө үед байсан. XI, XII зууны үед Монголын Эзэнт Гүрний хаадууд тухайн үеийн Төвдийн Бурханы шашны Сажава, Гармава гэсэн урсгалуудыг дэмжиж, монголчууд оюун санааны итгэл үнэмшлээ болгож авч байсан. Юань улсын үед Хубилай хаанаас Тогоонтөмөр хаан хүртэл төрийн багшаар суусан бүх үеийн багш нар дандаа Төвдөөс ирж байсан. XIV зууны сүүл, XV зууны эхэн үед Төвдөд дэлгэрч байсан Бурханы шашинд олон ёс дэлгэрч дотроо доройтож эхэлсэн. Ялангуяа Сажава, Гармавагийн ёс доройтож ирсэн. XV зууны сүүл үеэс Төвдөд Бурханы шашны шинэ чиглэл гарч ирсэн нь Гэлүгвагийн ёс буюу Богд Зонховын номын ёс. Богд Зонховын номын ёс нь бууран доройтож байсан Бурханы шашны олон номын ёс дотроос философи, бясалгал, бүтээл зэрэг хамгийн шимтэй зүйлүүдийг нь авсан. Бурхан багшийн үед дэлгэрч байсан Гаадамбын ёсны Бурханы шашны гол суурь болсон гүн ухааны номууд, тарнийн гүн ухааны номуудыг голлосон Богд Зонховын шашин 1400-аад оны үед дэлгэрсэн. Бурхан шашны дэлгэрэлт XIV зуун сүүлээр Төвд даяар асар өндөрт хүрсэн. Энэ бол Бурханы шашны төгөлдөршил, дахин сэргэлтийн хөгжил болж ирсэн.

-Төвдөд монгол хүн Бурханы шашныг шинэтгэн дэлгэрүүлж буйг мэдсэн Монгол хаад нэгдэж, Богд Зонховын шашны ёсыг дэлгэрүүлэх талаар хэлэлцсэн гэдэг. Энэ талаар түүхэн сурвалжуудад хэрхэн тэмдэглэсэн байдаг вэ?

-XV зууны сүүл үеэс монголчууд үүнд хэрхэн хандсан бэ гэхээр Бурханы шашны шинэтгэл урсгал гараад иржээ. Ялангуяа тэр урсгалыг үндэслэгч нь Монгол аавтай лам юм байна. Аав нь даргач Лхүмбэ гэж хүн байсан. Тэр хүн Юань улсын алба хааж байсан ноён. Ийм хүний хүүхэд байж. Ээж нь төвд хүн. Ийм аав ээжтэй монгол хүний дэлгэрүүлсэн шашин Төвд даяараа өндөр хэмжээнд хөгжиж байсан учир XV зууны сүүл үеэс Түмэдийн Алтан хаан, Дээд Монголын Хутагтай Хунтайж, Халхаас Абтай сайн хаан гээд тухайн үеийнхээ нөлөө бүхий хаад, ноёд “Бидний итгэл үнэмшил, монголчуудын оюун санаа доройтож байна. Дайн байлдаан, дотоодын үймээн самууны хөлд ард түмэн их сөхөрчээ” гэж дүгнэсэн. Хүний оюун санааны хөгжил, үзэл бодол доройтоод ирэхээр нийгэм самуурдаг гэж үздэг. Тийм ч учраас тэрийг засан залруулахын тулд бид эргээд Бурханы шашнаа дэлгэрүүлье, ялангуяа Төвдөд хөгжингүй байгаа Бурханы шашны шинэ урсгалыг дэлгэрүүлье гээд Монгол хаад, ноёд нийлж бодлого гаргасан. Монголчууд аль ч цагт тухайн нийгмийн шилмэл, шилдэг гэсэн зүйлүүдийг сонгодог. Одоо ч ялгаагүй, гадны орнуудаас аль л хөгжилтэй гэсэн болгоныг авч байна. Түүн шиг XIV, XV зууны үед бидний өвөг дээдэс яг тийм байсан. Тухайн үед Төвдөд Бурханы шашин хамгийн хөгжингүй болж, үндэстэн, нийт ард түмэндээ ойлгомжтой болж эхлээд тэрнийгээ дагасан эрдэмтэн, сэхээтэн олноор төрөн гарч, тэр нь бусад оронд үлгэр жишээ болж ирсэн. Тэгэнгүүт үүнийг нь Монголын хаад нутагтаа бодлогоор дэлгэрүүлсэн. Энэ нь Монголд Бурханы шашныг шинээр дэлгэрүүлсэн гэсэн ойлголт биш юм. Бурханы шашны шинэ урсгалын хөгжингүйг нь авсан хэрэг.

-Ингэхэд, монголчууд Бурханы шашныг хэддүгээр зууны үед анх авсан юм бэ?

-Монголын түүхийг харахад, I, II зууны үед Энэтхэгээс улбаатай Дундад Ази, Торгоны зам дамжсан Бурханы шашныг авсан. IV зуун буюу Нирун улсын үед Энэтхэг, Дундад Азийн эрдэмтэд Монголын Нирун улсын төрийн багш нар байсан. VII, VIII зууны үед Энэтхэгт байсан Бурханы шашин доройтож ирсэн. Ингээд Кидан гүрний үе буюу X, XI зууны үед Бурханы шашин эргээд асар өндөр хөгжсөн. XIII, XIV зуун үед Монголын Эзэнт гүрэн, Их Юань улсын үед Энэтхэгт байсан Бурханы шашин Төвдөд дэлгэрч эхэлсэн. Тэгэнгүүт Төвдөд байсан аль л сэхээтэн том багш нарыг Монголд улсын багш, хааны багш хэмээх албаар томилж, тухайн цаг үеийнхээ оюун санааны лидерүүд, мэргэн зөвлөгчдөөр тухайн үеийн сэхээтнүүд, болох лам нарыг сонгодог байсан. Энэ уламжлалыг монголчууд хэзээ ч алдаж байгаагүй, барьж ирсэн. Эзэнт гүрэн, Их Юань улс задран унаж Бага хаадын үед ирэхэд “Бурханы шашин хаана хөгжингүй байна вэ” гэж харахад Төвдөд Богд Зонховын ёс буюу Гэлүгвагийн ёс асар өндөр түвшинд хүрчихсэн байсан. Ингээд дээр миний өгүүлсэн Түмэдийн Алтан хаан, Дээд Монголын Хутагтай Хунтайж, Халхаас Абтай сайн хаан санаа нийлж Богд Зонховын шашныг дэлгэрүүлэхээр болсон түүхтэй. Абтай сайн хаан эндээс явахдаа өөрийн дүү Түмэнхэний Сайн ноёнтой хамт явсан байдаг. 1580 онд эд нар Хөх хотод Их зуу сүмийг байгуулсан. Халхад 1586 онд Эрдэнэзуу хийдийг байгуулсан. Тэгж байтал IV Далай лам Монголд төрсөн, Баруун Монгол Ойрдын Зая бандид Намхайжамц гэж алдартай эрдэмтэн гарч ирсэн. Баруун монголчуудын оройн дээд лам болсон. Тод үсэг зохиосон, Бурханы шашны 360-370 гаруй номыг Монгол хэл дээр орчуулсан мундаг эрдэмтэй, сэхээтэн лам байсан. Халхад Өндөр гэгээн Занабазар гэж томоохон хутагт, хувилгаан гараад ирсэн. Мөн Ойрдод Нэйж тойн Богд Авид гэж том лам гарч ирсэн. Буриадад Зая хамба Дамбадаржаа гэж алдартай лам төрөн гарсан. Энэ мэтээр Монголд том том үндэсний сэхээтнүүд, боловсролтой лам нар гарч ирсэн. Оюун санааны удирдагчид төрөн гарсан. Тийм ч учраас хаан ширээний төлөөх дотоодын тэмцэл амирлаад, үймээн самууны хөлд ядарчихсан байсан ард түмэн амар амгалан болж эхэлсэн. Үүнээс улбаалж Бурханы шашинд итгэх ард түмний итгэл сэргэсэн. Тиймээс XVII, XVIII зуун бол Монголын Бурханы шашны хамгийн хөгжингүй үе юм. Үсрэнгүй хөгжлийн үе гэгдэх болсон. Энэ үед үзэмчин, барга, цахар, дээд монгол, торгууд, Алтайн урианхай гээд Монголын хаана ч очиход шүтдэг шашин нь Богд Зонховын номын ёс байсан.

Майамигаас гарсан онгоц Антигау ба Барбуда дөхөж ирэхэд, би цонхоор шагайлаа. Тэртээ доор нүд алдам гүн цэнхэр Карибын тэнгист цайран харагдах хөлөг онгоцууд дун цагаан лавай мэт хачин гоё үзэсгэлэнтэйгээр цайвалзана. Тэнгэр тэнгисийн дунд маргад ногоон өнгө гялбуулан тодоос тод харагдах 700 гаруй Карибын арлуудыг диваажин гэж дуу алдахаас өөр үг амнаас үл унана. Диваажин гэж байдаг бол хараа булаан ногоорох тэр арлууд л диваажин байх.

Мексикийн булан, Хойд Атлантын далайгаар хүрээлүүлж, хоёр Америк тивийн дунд орших Карибын арал 13 тусгаар тогтносон улс, 17 хараат нутаг, 43 сая хүнтэй. Хамгийн сонин нь Карибын улсуудын ижил төстэй нэрс зарим хүнийг хөөрхөн будилуулж орхино. Жишээ нь “Доминиканы Бүгд Найрамдах Улс”, “Доминикийн Хамтын Нөхөрлөлийн Улс” гэх хоёр өөр орныг нэг улс гэж ойлгох нь энүүхэнд. Барбодос улсыг Барбудатай хольж сольдог хүнтэй мэр сэр таарч л явлаа.

1493 оны есдүгээр сарын 24-ний өдөр алдарт Кристофер Колумб хоёр дахь их аялалдаа гарахдаа санваартан лам, цэрэг, фермерүүд нийлсэн 1200 хүн, 17 усан онгоцтой явсан гэдэг. Тэд арваннэгдүгээр сарын 3-ны өдрийн ням гаригт шинэ арлаар дайран өнгөрөхдөө “Доминика буюу Ням гариг” гэдэг нэр өгөөд байж. Эдгээр арлуудад “Сент Мартин”, “Сент Маартин” гэх мэтчилэн сент гэдэг нэртэй тав, зургаан жижиг улс бий. Сент гэдэг нь христосын шашны хувьд ариун хутагт гэсэн утгатай үг. К.Колумб санваартан лам нартай явж байсан учраас ийм нэр төрсөн байх аа магадгүй.

Антигау ба Барбуда орох онгоцонд ганган гэхэд “дэндүү ганган” эр зэргэлдээх суудалд суусан юм. Тэр эр зузаан хүрэн уруулынхаа цаанаас үе үе алтан шүдээ гялбуулан инээмсэглэж, чихэндээ зүүсэн том хар чихэвчээ хоёр алгаараа дарж, цээжээ этгээд сонин хөдөлгөн суудалдаа бүжиглэсэн шигээ явах нь хэний ч анхаарал, сонирхлыг татахаар. Мань эр бусдын анхаарлыг татаж байгаадаа тун чиг сэтгэл ханамжтай суугаа нь илт. Буржгар өтгөн хар үсээ бөндийтөл, олон жижиг хэсэгт хувааж тус бүрийг нь тод өнгийн боолтоор ороожээ. Хүзүүндээ зузаан зүүлт, гартаа бүдүүн алтан гинж давхарлан ороосон харагдана. Залуугийн энэ чимэг гоёл хар арьсанд нь зохицсон гэж жигтэйхэн. Хүнд төвөг болохгүй ч янз донжтой хөдөлгөөн нь нүдний үзүүрт байнга өртөж анхаарал өөрийн эрхгүй өнөө залуугийн зүг хулжаастай. Олны анхааралд аль хэдийнэ орчихсон түүний хажуугаар онгоцны үйчлэгч бүсгүйчүүд инээмсэглэн өнгөрнө.

Гурван цагийн нислэг өндөрлөж Сент Жонс хотноо газардахад, алтан шүдэт өнөө дэгжин эр нүд гялбатал дахин нэг инээгээд “Карибид тавтай морил, сайхан аялаарай” гэж эрхий хуруугаа гозойлгоод цээжээ хөдөлгөсөөр олны дунд уусан одов. Онгоцны буудал дүүрэн нарийхан бэлхүүс, хотгор нуруугаа тас барьсан сиймгэр нимгэн, нэвт гэрэлтсэн торон хувцсандаа том том өнгийн шигтгээтэй, алаг нүдэн хөөрхөн хүүхнүүд өдөн далавч мөрөвчилсөн байх нь эгээ л тэнгэрээс буусан дагинас, тэнгисээс гарсан лусын охид гэлтэй. Сайхан охидын арын ханан дээр тусгайлан байрлуулсан хүрэн модон сийлбэр өөрийн эрхгүй хараа булаасан юм. Тэр хананд хүзүүндээ дөнгөтэй, гар нь гинжээр гавлуулсан боолчуудын үхэн үхтэлээ ажиллах үйлийн үрт тавилан, чихрийн нишингэ боловсруулдаг хуучны салхин тээрэм, эздийнхээ гарт зарагдаж үрэгдэж байсан түүхээс өгүүлжээ. Өнөөгийн диваажингийн “тамын түүх” сэтгэлийг минь өөрчилж аяллынхаа замаас бага зэрэг хазайлаа.

Сэйнт Жонс хотын хөөрхөн хийцтэй улаан, ногоон, цэнхэр шоо мэт өнгө булаалдах байшингууд дундуур сүлжиж, далдуу модтой гудамж уруудан явсаар хуучин гэгдэх сүрлэг цагаан чулуун байранд ороод авав. Музейн тайлбарлагч бахь биетэй, хар залуу том том цагаан шүдээ яралзтал инээн угтаж, хаанаас ирэв, усан онгоцоор явна уу, эсвэл нисэж ирсэн үү гэх нь ихэд яриа байрын хүн болохыг төвөггүй илтгэнэ. Тэгж байснаа Монголия гэснийг Анголия гэж сонсоод цочин үсэрч бөөн инээд ханиад болов. Бас ч үгүй алиа эр бололтой. Өнөө эр өөрийгөө Валентино гэж танилцуулаад л тайлбарлаж гарах нь тэр. “Валентина гэж хэлбэл эмэгтэй хүний нэр болно. Эрүүл чийрэг хүчтэй гэсэн утгатай латин үгээс нэр минь гаралтай” хэмээн цэвэр англи аялгуугаар хэлж байна. Валентино дэл сул яриагаа ашгүй нэг орхиж музейгаа тайлбарлаж эхлэв. Би ч сонирхсон бүхнээ асуугаад Валентино мэдэх бүхнээ сонирхуулж гарлаа.

“Хуучин Шүүх” нь байрлаж байсан энэхүү барилгыг боолын эзэд хөрөнгө гаргаж Петер Харрисан гэдэг Английн архиктекторч бариулжээ. Хожим хойно 1985 онд түүх, археологийн нийгэмлэг нь уг байрыг музей болгосон байна. Америк тивийн нээлт нь түүхийн шинэ үе, өөрчлөлт колоничлол боолын худалдаагаар асар том “нүүлгэн шилжүүлэлт” хийжээ. Унасан бүхэн ургаж, ургасан болгон цэцэглэх үржил шимт, бурхны орон гэмээр байгаль цаг ууртай, өргөн уудам Америкт чихрийн нишингэ, цагаан будаа, навчин тамхи, хөвөн, кофе тариалах, алт, мөнгөний уурхай ажиллуулах, зам тавих, мод дүнз татах гэх мэт хүнд хүчир салбарт, ажиллах хүч асар ихээр шаардагдаж эхэлжээ. Хамгийн анх португальчууд 1526 онд Анголоос олзолсон хүмүүсийг Бразилд авчирсанд, англи, франц, нидерланчууд “Атлантын боолын худалдаанд” уралдан орцгоосон түүхтэй. Түүхийн шарласан хуудсанд 1526 -1867 оны хооронд Африкаас 12.5 сая боолыг усан онгоцоор зөөхөд 10.7 сая нь амь гарсан тухай Америкийн түүхч Стивэн Минц судлагаандаа бичсэн юм. Төв Африкийн Конго, Чад, Габоноос олзолсон боолчуудын 90 хувь нь “Атлантыг дайран өнгөрөх боолын худалдаа” буюу Карибид газардаж Хойд Америкаар тархсан аж. Зөвхөн Их Британи дангаараа 3.1 сая боол зарсан түүх бий. 25 нас орчим насны цэл залуухан эрс хамгийн их үнэ хүрч 25–30 ам.доллараар арилжигддаг байсан бол 1860-аад оны үед үнэ нь огцом өссөн байна. Олзлон авсан африк боолчуудыг морь үзэж буй мэт амыг нь ангайлгаж шүдийг нь шинжиж, зориуд хамгийн эрүүл чийрэг өсгөлүүн залуучуудыг шилэн олзолж, хүн багтах зай бүрт чигжин дүүргэнэ. Оргож зугтаах, эсэргүүцэх тул гар хөлийг нь шалтай холбон гинжилж 1-2 сарын турш далайгаар аялдаг байлаа.

Далайн шуурга, шатам халуунаар төөнөх наран дор хувцас ядмаг, хоол ус тарчиг, бохир орчинд зарагдахаар явж байгаа боолууд өвдөж шаналах энүүхэнд. Өвчилсөн, үхсэн хүмүүсийг далайд шидэн зогсолтгүй урагшилж явсан хөлөг онгоцнуудын гашуун аяллыг өнөөгийн хүн төрөлхтөн түүхийн шарласан хуудаснаас санаа алдан уншицгаадаг. Тухайн үед 50-100, түүнээс дээш боолтой хүнийг баянд тооцдог байж. Боолын эзэд боолоо сонинд зар тавьж зараад мөнгө болгодог төдийгүй зугтсан боолыг нь олж өгсөн хүнд шагнал өгөхөө хүртэл олонд зарладаг байжээ. Америкчуудын хувьд 1704 онд анх Массачусетс мужийн “Бостоны мэдээ – захиа” нэртэй, сардаа нэг удаа гардаг сонинд, газар, үхэр мал зарах гэдэг ангиллын тусгай хуудсанд, худалдаачин Жон Колмэн гэгч эр хүн зарах боол худалдах зарыг оруулж байсан юм билээ.

Боолын хөдөлмөр нь амьд хүнд тамын шийтгэл байсан учир олон зуун хүний тэсвэр тэвчээр алдарч 1736 онд Принц Клаас хэмээх залуу боолчлолын эсрэг тэмцэлд уриалан боссон юм. Валентино Антигау ба Барбуда улсын үндэсний баатрынхаа түүхийг сэтгэл хөдлөл, бахдлаа барьж ядсан өнгөөр ярина. Тайлбарлагч залуугийн хүүрнэсэн өнгөрсөн цагийн гашуун түүхийг толгой дохин, бодолд автан сонсч дуусахад Валентино ихэд дотночлон “ Чөтгөрийн гүүр” гэдэг газар заавал очоорой. Түүх нь өрөвдмөөр ч маш үзэсгэлэнт газар гэв. Хатуу бэрх амьдралд туйлдсан боолчууд эх нутагтаа очъё хэмээн Атлантын ширүүн урсгалт далайд “биеэ өргөдөг” байж. Энэ тухай ярихад нь сэтгэл минь жихүү даасан мэдрэмжид эзлүүлж орхив.

Антигау ба Барбуда нь нутаг дэвсгэрийн хувьд манай Улаанбаатар хоттой ойролцоо 440км, хоёр жаахан арал хэрнээ өнгөрсөн жил сая гаруй жуулчин хүлээн авснаа тэмдэглэж байв. Карибын арлынхан жуулчдад үзүүлэх боломжтой бүхнийг гайхтал нь харуулаад, халаасыг нь хоосортол гөвдөг улс юм билээ. Зарим нь бүр хэт шунасандаа чих хатуу, хараа муу бүр мартамхай будилуу болж жүжиглэн илүү төлбөр бичих нь хэвийн үзэгдэл тул авсан юмныхаа үнийг шалгаж байх нь зүйтэй. Та андуурсан бололтой гээд илүү үнэ бичсэнийг хэлэхэд сайхан инээгээд дор нь засаад өгөх жишээтэй.

Антигау Барбуда нь торгон сайхан элстэй 365 далайн эрэг хөвөөтөй тул эрэг болгон дээр нэг хоноход жил болно гэж “ Карибын сэтгүүл” дээр хошигносон байв. Өөр өөрийн өвөрмөц үзэсгэлэнтэй, байгалийн гоо бүрдсэн далай эргүүдээс “Хавирган сар” гэдэг газар нүд унам, жигтэйхэн чамин. Эх газрын ногоон арлыг хагас дугуйлан түрэн орж ирсэн цагаан элсэн эмжээртэй цэнхэр далай үнэхээр л хагас сар мэт хачин гоё. Амьсгалын хоолойвчтой усан дор аялж далай гэх ертөнцөнд бүрэн татагдсан хүнд жаргалын орон. Карибын тэнгисээр усан онгоцоор хөвж явахад, өнөөх алдарт оффшор бүсэд хамаарагдах орнууд Антигау ба Барбуда эхлэн Британийн Вержиний арлууд, Барбадос, Бахамийн арлууд, Белиз улс, Ангель, Грнад зэрэг улсуудаар дайран гарах сайхан боломжтой. Давс, салхи, ус үнэртэх далайн усаар дарвуулт онгоц дүүрсэн үзэсгэлэнт Антигау Барбудагаас явах минь болсон тул, жижигхэн онгоцонд сууж аваад дараагийн орон Доминикийн Хамтын Нөхөрлөлийн Улсыг зорин нисэв.

Д.АЗЗАЯА